DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI
do ko
ń
ca staro
ż
ytno
ś
ci
│
ś
redniowiecze i odrodzenie
│
barok i o
ś
wiecenie
│
1815-1914
│
1914-1989
jak i z czego studiowa
ć
filozofi
ę
│
moje wykłady
│
Wittgenstein
│
filozofowie i socjologowie nauki
ok. ~130 000 Pojawienie si
ę
, prawdopodobnie w centralnej Afryce, gatunku homo sapiens.
ok. ~35 000 Pocz
ą
tki malarstwa jaskiniowego.
ok. ~12 000 Ziemi
ę
zamieszkuje ok. 5 milionów ludzi.
Na terenie krajów "
ż
yznego półksi
ęż
yca" (Egipt, Syria, Mezopotamia) ludzie zaczynaj
ą
uprawia
ć
rol
ę
i
udomawia
ć
zwierz
ę
ta.
[[ok. ~6 000]] Pocz
ą
tki garncarstwa, wytopu ołowiu i miedzi.
ok. ~3500 Ziemi
ę
zamieszkuje ok. 20 milionów ludzi.
Powstaj
ą
pierwsze cywilizacje: pa
ń
stwo Sumerów w Mezopotamii, potem Egipt.
[[ok. ~3500]] Sumerowie wynale
ź
li koło, zaczynaj
ą
produkowa
ć
szkło i br
ą
z.
ok. ~3100 W Mezopotamii pojawia si
ę
pismo: piktograficzne, pó
ź
niej klinowe.
ok. ~3000 Pismo hieroglificzne w Egipcie. Pocz
ą
tki produkcji papirusu.
[ok. ~2900] W Egipcie sporz
ą
dzono pierwsz
ą
znan
ą
map
ę
.
W Mezopotamii pierwsze zapiski dotycz
ą
ce zjawisk na niebie.
ok. ~2800 Sumerowie graj
ą
na lirze.
ok. ~2770 W Egipcie wprowadzono kalendarz: rok miał 365 dni (12 miesi
ę
cy po 30 dni i 5 dni
dodatkowych).
ok. ~2700 W Mezopotamii powstaje Epos o Gilgameszu, zawieraj
ą
cy m.in. opowie
ść
o
Potopie.
ok. ~2600-~2580 W Egipcie wzniesiono piramid
ę
Cheopsa.
ok. ~2600 pocz
ą
tki cywilizacji Indusu (zwanej te
ż
, od pozostało
ś
ci dwóch du
ż
ych miast, cywilizacj
ą
Harappy i Mohend
ż
o Daro).
~2600 W Egipcie powstaj
ą
Teksty Piramid, ok. 1000 rytualno-magicznych zakl
ęć
.
[ok. ~2500] Pierwsze znane teksty matematyczne w Mezopotamii. Liczby zapisywane s
ą
w systemach dziesi
ą
tkowym i sze
ść
dziesi
ą
tkowym. Oblicza si
ę
pola figur i obj
ę
to
ś
ci brył,
pierwiastki kwadratowe i odwrotno
ś
ci liczb.
~2334 Pocz
ą
tek panowania Sargona I Wielkiego, zało
ż
yciela pa
ń
stwa Akadu w Mezopotamii
(zniszczonego ok. 2210).
ok. ~2200 Pocz
ą
tki cywilizacji minojskiej na Krecie (zniszczonej przez wybuch wulkanu w 1628 p.n.e.).
[[ok. ~2200]] Pierwszy znany przyrz
ą
d u
ż
ytkowy wykonany z
ż
elaza: znaleziony w Turcji
sztylet.
ok. ~2150-2000 Odrodzone pa
ń
stwo sumeryjskie w Mezopotamii.
ok. ~1900 W południowej Mezopotamii powstaje pa
ń
stwo babilo
ń
skie.
ok. ~1815 W północnej Mezopotamii powstaje pa
ń
stwo staroasyryjskie.
ok. ~1800 Kalendarz babilo
ń
ski: kolejny miesi
ą
c zaczynał si
ę
z nowiem Ksi
ęż
yca, trwał wi
ę
c 29 lub 30 dni;
aby uzgodni
ć
ten ksi
ęż
ycowy kalendarz z cyklem słonecznym dodawano w ci
ą
gu 19 lat 7 razy po jednym
miesi
ą
cu.
[ok. ~1800] Pierwsze znane teksty matematyczne i medyczne w Egipcie.
Strona 1 z 20
Bez tytułu 1
2009-10-20
~1792-1750 Panowanie Hammurabiego w Babilonii.
Powstaje Kodeks Hamurabiego, zbiór przepisów prawnych oparty na czci dla bogów i boskiego władcy, a
tak
ż
e na zasadzie odpłaty (oko za oko, z
ą
b za z
ą
b).
ok. ~1750 Schyłek, z niewiadomych przyczyn, cywilizacji Indusu.
[ok. ~1750] Powstaje megalityczne "obserwatorium" astronomiczne Stonehenge
(Anglia). (Okr
ą
g, otoczony rowem i wałem, wykonano w tym miejscu ok. ~3000.)
ok. ~1600 powstanie cywilizacji myke
ń
skiej na Peloponezie.
ok. ~1600 Pierwsze teksty egipskiej Ksi
ę
gi umarłych - zbioru magicznych zakl
ęć
i
modlitw.
[[ok. ~1600]] W Babilonii i Asyrii produkuje si
ę
wyroby ze szkła.
ok. ~1500 Ariowie wkraczaj
ą
na tereny Indii. Z tego czasu pochodz
ą
najstarsze hymny
Rigwedy (
wybór w przekładzie Franciszka Michalskiego
).
Ziemi
ę
zamieszkuje ok. 100 milionów ludzi.
[ok. ~1400] W Syrii pojawiaj
ą
si
ę
pierwsze wyroby z
ż
elaza.
ok. ~1375 Faraon Amenofis IV (Echnaton) ogłasza,
ż
e Aton jest jedynym Bogiem. Na
krótko w Egipcie zapanowuje pierwsza znana religia monoteistyczna.
ok. ~1210 Upadek Troi.
Zaraz potem upada cywilizacja myke
ń
ska, której przedstawiciele mieli zwyci
ęż
y
ć
w wojnie troja
ń
skiej.
W dziejach Hellady nast
ę
puj
ą
cztery "wieli ciemne".
ok. ~1200 Powstaj
ą
pierwsze fenickie miasta-pa
ń
stwa.
Wkrótce Fenicjanie zakładaj
ą
pierwsze kolonie na wybrze
ż
ach Morza
Ś
ródziemnego, si
ę
gaj
ą
ce a
ż
po
Gibraltar.
ok. ~1124-1103 Nabuchodonozor I władc
ą
Babilonii.
ok. ~1000 Ariowie wkraczaj
ą
na równiny wokół Gangesu.
Powstaj
ą
BRAHMANY - obszerne komentarze do WED.
ok. ~1050 Fenicjanie tworz
ą
alfabet fonetyczny.
[ok. ~1000] Feniccy
ż
eglarze docieraj
ą
, przez Morze Czerwone, do Indii.
po ~900 W Chinach powstaje Ksi
ę
ga przemian - ksi
ę
ga wró
ż
b, która w przyszło
ś
ci da
pocz
ą
tek chi
ń
skiej filozofii.
~X-IX w. W Judzie powstaj
ą
teksty "jahwistyczne"
, wł
ą
czone pó
ź
niej do historycznych
ksi
ą
g Biblii hebrajskiej.
ok. ~850 Według opowie
ś
ci biblijnych w Królestwie Izraela działaj
ą
prorok Eliasz
(zabrany
ż
ywcem na rydwanie do nieba), a potem jego ucze
ń
, prorok Elizeusz.
~814 Fenicjanie zakładaj
ą
Kartagin
ę
.
ok. ~800 W Indiach powstaj
ą
pierwsze ARANIAKI, komentarze do WED przeznaczone
dla pustelników.
~VIII w. W Izraelu powstaj
ą
teksty "elohistyczne" (dzi
ś
fragmenty Ksi
ę
gi Rodzaju:
opowie
ś
ci o Abrahamie w rozdz. 20-23, sen Jakuba z rozdz. 28 i Ksi
ę
gi Wyj
ś
cia:
Dekalog 20.1-17; Kodeks Przymierza 20.22-23.33; niewielkie fragmenty w innych
ksi
ę
gach biblijnych).
Strona 2 z 20
Bez tytułu 1
2009-10-20
~776 Pierwsze Igrzyska Olimpijskie.
Hellada (z łaciny: Grecja) wyłania si
ę
z "wieków ciemnych".
Hellenowie
ż
yj
ą
wpolis (miastach-pa
ń
stwach) rozproszonych na wybrze
ż
ach Morza Egejskiego, a tak
ż
e w
gł
ę
bi półwyspu.
Wkrótce powstan
ą
pierwsze kolonie helle
ń
skie na wybrze
ż
ach Morza Czarnego, na Sycylii i w południowej
Italii.
~753 Legendarna data zało
ż
enia Rzymu.
ok. ~750 HOMER tworzy, wykorzystuj
ą
c istniej
ą
ce wcze
ś
niej pie
ś
ni, Iliad
ę
i Odysej
ę
ok. ~738-700 W Judzie (Królestwie Południowym), jako doradca królów, działa prorok
Izajasz. Jego wypowiedzi wypełniaj
ą
dzi
ś
, prawdopodobnie, rozdziały 1-23 i 28-33
Ksi
ę
gi Izajasza.
~721 Wojska asyryjskie niszcz
ą
Izrael (Królestwo Północne). Dziewi
ęć
mieszkaj
ą
cych tam, według Biblii,
plemion Izraela zostaje deportowanych do obcych krajów - i
ś
lad po nich ginie.
Archeolodzy twierdz
ą
jednak,
ż
e Jerozolima, która do tej pory była du
żą
wsi
ą
, szybko przekształca si
ę
w
tym okresie w kilkunastotysi
ę
czne miasto - co zapewne wywołane było napływem do Judy uciekinierów z
Izraela - którzy przywie
ź
li ze sob
ą
teksty elohistyczne (zob. ~VIII w.).
~710 Wojska asyryjskie, dowodzone przez Sargona II, zdobywaj
ą
Babilon.
ok. ~700 HEZJOD tworzy Narodziny bogów (Theogonia) oraz Prace i dnie.
~667 Wojska asyryjskie, pod wodz
ą
Asurbanipala, podbijaj
ą
Egipt.
ok. ~650 Na Peloponezie ukształtowało si
ę
pa
ń
stwo sparta
ń
skie. Rz
ą
dz
ą
cy spartiaci podporz
ą
dkowuj
ą
sobie helotów i periojków.
Ateny panuj
ą
nad cał
ą
Attyk
ą
.
Zaczynaj
ą
odbywa
ć
si
ę
misteria eleuzy
ń
skie.
ok. ~640-610 W Judzie reformy religijne Jozjasza czyni
ą
z Jerozolimy jedyne miejsce
kultu Jahwe. Powstaj
ą
teksty "deuteronomistyczne" (dzi
ś
wi
ę
kszo
ść
ksi
ą
g
Powtórzonego Prawa, Jozuego, S
ę
dziów, Samuela i Królewskich, liczne fragmenty w
innych ksi
ę
gach). Po poł
ą
czeniu ich z tekstami jahwistycznymi i elohistycznymi rodzi si
ę
zarys historycznych ksi
ą
g BIBLII HEBRAJSKIEJ.
ok. ~VII w. W Indiach powstaj
ą
pierwsze UPANISZADY: Brihadaranjaka (
fragmenty w
przekładzie F. Michalskiego
), Czhandogja (
fragmenty
), pó
ź
niej inne (zob. Kathaka,
fragmenty
i Kena,
fragmenty
). Opowiadaj
ą
o samsarze (w
ę
drówce dusz), przebiegaj
ą
cej
zgodnie z prawem karmicznym (czyni
ą
cy dobro staje si
ę
dobry, czyni
ą
cy zło staje si
ę
zły), a tak
ż
e o moksza, czyli wyzwoleniu z samsary, gdy atman, poj
ą
wszy sw
ą
to
ż
samo
ść
z brahmanem, osi
ą
ga stan okre
ś
lany jako sat-czit-ananda (byt-
ś
wiadomo
ść
-
błogo
ść
).
~612 Upadek Asyrii.
~605 Babilon podbija Syri
ę
, Fenicj
ę
i Palestyn
ę
i, pod panowaniem Nabuchodonozora II, osi
ą
ga szczyty
swej pot
ę
gi.
ok. ~627-586 W Judzie działa prorok JEREMIASZ. Odradza zbrojn
ą
walk
ę
o
niepodległo
ść
: czcijcie tylko Jahwe i Jemu ufajcie, a On was wyzwoli.
ok. ~594 W Atenach, w wyniku reform SOLONA, uwolniono chłopów z podda
ń
stwa, a z jednostek
uczyniono obywateli.
~588 Ira
ń
ski prorok, ZARATUSZTRA (gr. Zoroaster), otrzymuje - według tradycji -
pierwsze objawienie. (Niektórzy badacze twierdz
ą
jednak,
ż
e Zaratusztra
ż
ył ok. X w.
p.n.e.) To i kolejne objawienia miał spisa
ć
wGathah, najstarszej cz
ęś
ci
ś
wi
ę
tej ksi
ę
gi
zaratusztrian, AWESTY. Czytamy w nich,
ż
e Bóg Najwy
ż
szy, Ahura Mazda, stworzył
niegdy
ś
dwa duchy, z których jeden wybrał dobro, prawd
ę
oraz
ś
wiatło - i stał si
ę
Duchem
Ś
wi
ę
tym (Spenta Mainju), a drugi wybrał zło, kłamstwo oraz mrok - i stał si
ę
Duchem Złym (Angra Mainju). Obaj powołali do istnienia zast
ę
py pomocników, armi
ę
Strona 3 z 20
Bez tytułu 1
2009-10-20
anielsk
ą
z jednej, a diabelsk
ą
z drugiej strony. Nasz
ś
wiat powstał jako teren walki sił
dobra z siłami zła, a ludzie mog
ą
opowiedzie
ć
si
ę
po której
ś
ze stron. Siły dobra
zwyci
ężą
, a do rozstrzygaj
ą
cej walki poprowadzi zrodzony z dziewicy Zbawiciel
Ś
wiata
(Saoszjant). Potem nast
ą
pi powszechne zmartwychwstanie i Rozdzielenie (Wizariszin)
ludzi na tych, którzy trafi
ą
do Domu Pie
ś
ni, oraz tych, którzy znajd
ą
si
ę
na zawsze w
Domu Kłamstwa. W ten sposób chyba po raz pierwszy w dziejach pojawiła si
ę
idea
zmartwychwstania i wiecznej nagrody b
ą
d
ź
kary.
po ~600 LAOZI (Lao tsy), Daode jing (Tao te king, Ksi
ę
ga drogi i cnoty), tworzy w
Chinach podstawy taoizmu - doktryny społeczno-religijnej.
[~596]
ś
eglarze feniccy opływaj
ą
Afryk
ę
.
~587/586 Wojska babilo
ń
skie zdobywaj
ą
i niszcz
ą
Jerozolim
ę
.
ś
ydzi, którzy wcze
ś
niej nie uciekli do
Egiptu, zostaj
ą
przesiedleni do Mezopotamii. Od tej pory (a
ż
po dzie
ń
dzisiejszy) wi
ę
kszo
ść
Narodu
Wybranego mieszka
ć
b
ę
dzie w diasporze.
~593-ok.571 W Judei, a pó
ź
niej w Mezopotamii, działa prorok EZECHIEL. Jego
proroctwa, zebrane i przeredagowane zapewne w V w. p.n.e., zło
ż
yły si
ę
na Ksi
ę
g
ę
Ezechiela. Jest to chyba najwcze
ś
niejszy tekst biblijny, w którym otwarcie głosi si
ę
monoteizm: Jahwe jest Bogiem jedynym. Jest Bogiem tylko Izraelitów: w przyszło
ś
ci inne
narody zostan
ą
zniszczone lub poddane w niewol
ę
.
ok. ~590-550 W Milecie działaj
ą
pierwsi filozofowie: TALES z Miletu (
ś
wiat powstał z
wody), ANAKSYMANDER (
ś
wiat powstał z bezkresu), ANAKSYMENES (
ś
wiat powstał z
powietrza). Rodzi si
ę
naturalistyczny pogl
ą
d na
ś
wiat (trz
ę
sienia ziemi, pioruny itd. to nie
efekt interwencji bogów, ale zdarzenia naturalne).
ok. ~VI w. Ze zmieszania Etrusków i Latynów powstaj
ą
Rzymianie.
~539 Wojska perskie pod wodz
ą
Cyrusa Wielkiego podbijaj
ą
Babilon.
Wkrótce potem Cyrus pozwala
ś
ydom wróci
ć
do Palestyny.
ok. ~550-~520 Anonimowy prorok, zwany umownie DEUTERO-IZAJASZEM, pisze tekst,
stanowi
ą
cy dzi
ś
rozdziały 40-55 Ksi
ę
gi Izajasza. Nie tylko twierdzi, podobnie jak
Ezechiel,
ż
e Jahwe jest Bogiem jedynym, ale zapowiada,
ż
e w przyszło
ś
ci, dzi
ę
ki
zbawczej ofierze Izraela, wszystkie narody uznaj
ą
Jahwe za swego Boga.
ok. ~540 W Helladzie powstaj
ą
pierwsze pisma orfickie.
ok. ~530 W Krotonie działa zwi
ą
zek religijno-filozoficzny, kierowany przez
wpółlegendarnego PITAGORASA z Samos. Pitagorejczycy wierz
ą
w reinkarnacj
ę
, a
tak
ż
e w to, i
ż
ś
wiat jest zbudowany z liczb i
ż
e liczby rz
ą
dz
ą
ś
wiatem.
ok. 530 KONFUCJUSZ (Kong Qiu) w Chinach tworzy podstawy doktryny społeczno-
politycznej, która pó
ź
niej nabierze te
ż
charakteru religijnego. Według tradycji miał
napisa
ć
Pi
ę
cioksi
ą
g konfucja
ń
ski; jego nauki zebrano w Dialogach konfucja
ń
skich.
ok. 536 p.n.e. pierwsze przedstawienia teatralne w Atenach
ok. 520 Ezop piszeBajki
~528 (data tradycyjna, bardzo niepewna) Nad Gangesem GAUTAMA SIDDHARTHA
doznaje o
ś
wiecenia (sanskr.bodhi) - i staje si
ę
BUDD
Ą
(sanskryckiebuddha =
"przebudzony", "o
ś
wiecony"). Wkrótce potem w Benares pi
ę
ciu ascetom ogłasza
Cztery
Prawdy Szlachetne
- i w ten sposób puszcza w ruch Koło Prawa, co daje pocz
ą
tek
buddyzmowi.
Strona 4 z 20
Bez tytułu 1
2009-10-20
ok. ~520 KSENOFANES z Kolonu krytykuje tradycyjne wyobra
ż
enia o bogach ("Gdyby
jednak woły, konie czy lwy miały r
ę
ce i potrafiły nimi rysowa
ć
lub czyni
ć
to, co umiej
ą
ludzie, konie namalowałyby obrazy bogów podobnych do koni, woły do wołów"),
zast
ę
puj
ą
c je wyobra
ż
eniem abstrakcyjnym ("Jeden bóg, spo
ś
ród bogów i ludzi
najwi
ę
kszy, wcale niepodobny do ludzi, ni ciałem, ni my
ś
l
ą
").
ok. ~500 W Indiach Mahawira WARDHAMANA (D
ź
ina = "Zwyci
ę
zca") daje pocz
ą
tek
d
ź
inizmowi. Jest to religia ateistyczna, odrzucaj
ą
ca wiar
ę
w Boga, który by stworzył
ś
wiat i nim kierował, a tak
ż
e ustanawiał prawa moralne. W istniej
ą
cym odwiecznie
ś
wiecie wci
ąż
rodz
ą
si
ę
, z prymitywnych form ro
ś
linnych, nowe dusze, które nast
ę
pnie,
oblepione materi
ą
karmiczn
ą
, skazane s
ą
na w
ę
drówk
ę
od jednego ciała do drugiego.
Cz
ęść
dusz b
ę
dzie odradza
ć
si
ę
przez cał
ą
wieczno
ść
, cz
ęść
natomiast, dzi
ę
ki skrajnej
ascezie - której kulminacj
ą
jest
ś
mier
ć
głodowa - uwalnia si
ę
od materii i wznosi na szczyt
ś
wiata, gdzie na zawsze pozostaje w stanie szcz
ęś
liwo
ś
ci.
ok. ~500 GO
Ś
ALA MASKARIPUTA tworzy ruch religijny ad
ż
iwików, charakteryzuj
ą
cy si
ę
skrajnym determinizmem i zwi
ą
zanym z tym fatalizmem.
ok. ~500
Ć
ARWAKA tworzy w Indiach system filozofii materialistycznej.
ok. ~500 Powstaje (z poł
ą
czenia co najmniej trzech ró
ż
nych tekstów) Ksi
ę
ga Hioba.
ok. ~500 HERAKLIT z Efezu: wszystko płynie, nie mo
ż
na wej
ść
dwa razy do tej samej
rzeki, ale tymi zmianami rz
ą
dzi rozumna moc, logos ("słowo").
ok. ~500 PARMENIDES z Elei:
jest to, co jest, nie ma tego, czego nie ma
. Powstawanie i
gini
ę
cie, a tak
ż
e wielo
ść
rzeczy, s
ą
pozorem. To, co jest, jest jedno, kuliste i nieruchome.
Tezy te szeregiem argumentów uzasadnia ucze
ń
Parmenidesa, ZENON z Elei.
~490 Wojska ate
ń
skie pokonuj
ą
Persów pod Maratonem
~480 Kl
ę
ska Spartan broni
ą
cych przed Persami przesmyku Termopile.
Ale flota perska zostaje pokonana przez flot
ę
ate
ń
sk
ą
pod Salamin
ą
.
~479 Hellenowie zwyci
ęż
aj
ą
Persów pod Platejami i Mykale.
Amfiteatr Dioniziosa w Atenach mie
ś
ci kilkana
ś
cie tysi
ę
cy widzów.
~472 Ajschylos, Persowie
ok. ~480 Tradycyjna data I soboru buddyjskiego w Rad
ź
agryha.
ok. ~460 EMPEDOKLES z Akragas: kulisty
ś
wiat jest zbudowany z czterech elementów -
ziemi, wody, powietrza i ognia - cyklicznie ł
ą
czonych przez Miło
ść
, a potem rozdzielanych
przez Wa
śń
. Pierwsza antycypacja darwinowskiej teorii ewolucji: organizmy
ż
ywe
powstaj
ą
w wyniku przypadkowego ł
ą
czenia si
ę
cz
ęś
ci, prze
ż
ywaj
ą
te z nich, które s
ą
nale
ż
ycie zbudowane.
ok. ~450 ANAKSAGORAS z Kladzomen:
ś
wiat jest zbudowany z niesko
ń
czonej liczby
elementów, ich ł
ą
czeniem i rozdzielaniem si
ę
rz
ą
dzi Umysł, maj
ą
cy "wiedz
ę
o wszystkim
i najwi
ę
ksz
ą
moc".
[ok. ~450] OJNOPIDES z Chios pono
ć
jako pierwszy ustanawia reguł
ę
,
ż
e konstrukcje
czysto geometryczne to te, których dokonuje si
ę
przy u
ż
yciu jedynie linii i cyrkla. Podaje
m.in. sposób na wykre
ś
lanie przechodz
ą
cej przez dany punkt prostej prostopadłej do
prostej danej.
ok. ~450 Zasady prawa karnego, cywilnego, procesowego i sakralnego zostaj
ą
w Rzymie skodyfikowane w
postaci
prawa dwunastu tablic.
Strona 5 z 20
Bez tytułu 1
2009-10-20
{ok. ~450} HERODOT, Dzieje - historia wojen perskich, z interesuj
ą
cymi opisami
geograficznymi.
ok. ~430 Pitagorejczyk FILOLAOS z Krotonu buduje model
ś
wiata: w jego
ś
rodku
znajduje si
ę
Ogie
ń
Centralny, wokół którego kr
ążą
Ziemia, Przeciw-Ziemia, Sło
ń
ce
(b
ę
d
ą
ce rodzajem lustra), Ksi
ęż
yc, Merkury, Wenus, Mars, Jowisz, Saturn, a dalej
gwiazdy "stałe".
ok. ~430 Sofista PROTAGORAS twierdzeniem: "Człowiek jest miar
ą
wszystkich rzeczy,
b
ę
d
ą
cych,
ż
e s
ą
, a nie b
ę
d
ą
cych,
ż
e nie s
ą
" daje pocz
ą
tek filozoficznemu relatywizmowi.
Sofista GORGIASZ radykalizuje jego pogl
ą
d:
"Niczego nie ma; gdyby nawet co
ś
było,
człowiek nie mógłby tego pozna
ć
; gdyby nawet mógł to pozna
ć
, nie mógłby tego wyrazi
ć
i przekaza
ć
innym"
.
~443-429 Perykles kieruje polityk
ą
Aten.
Demokracja ate
ń
ska osi
ą
ga szczyty swego rozwoju.
~431-~404 Wojna peloponeska mi
ę
dzy Atenami a Spart
ą
, w któr
ą
wci
ą
gni
ę
te zostaj
ą
prawie wszystkie
helle
ń
skie polis.
ok. ~447-438 FIDIASZ, wielki pos
ą
g Ateny Partenos.
~441 SOFOKLES, Antygona.
~423 ARYSTOFANES w Chmurach oskar
ż
a Sokratesa o bezbo
ż
no
ść
i demoralizowanie młodzie
ż
y.
ok. ~435-430 FIDIASZ, pos
ą
g Zeusa Olimpijskiego w Olimpii.
~431 EURYPIDES, Medea.
~429 SOFOKLES, Król Edyp.
~413 EURYPIDES, Elektra.
[ok. ~430] HIPPOKRATES z Chios pisze Elementy geometrii, dzieło zaginione, ale jego
fragmenty weszły, by
ć
mo
ż
e, do dwóch pierwszych ksi
ą
g Elementów Euklidesa.
Wykazuje, chyba za pomoc
ą
metody "wyczerpywania",
ż
e pole powierzchni koła jest
proporcjonalne do kwadratu promienia. Próbuje dokona
ć
kwadratury koła, co jest, jak
dzi
ś
wiemy, zadaniem nierozwi
ą
zywalnym, natomiast udaje mu si
ę
dokona
ć
kwadratury
niektórych "ksi
ęż
yców".
[ok. ~430] TEODOR z Cyreny dowodzi,
ż
e - we współczesnej terminologii - pierwiastki
kwadratowe z 3, 5, 6, ..., 17 s
ą
liczbami niewymiernymi. (Kto wcze
ś
niej dowiódł,
ż
e
pierwiastek kwadratowy z 2 jest liczb
ą
niewymiern
ą
, nie wiadomo.)
[ok. ~420] BRYSON z Heraklei, próbuj
ą
c dokona
ć
kwadratury koła, wpisuje we
ń
i opisuje
na nim ci
ą
g wielok
ą
tów foremnych o wci
ąż
rosn
ą
cej liczbie boków.
[ok. ~420-~370] HIPOKRATES z Kos tworzy słynn
ą
szkoł
ę
medyczn
ą
. W ci
ą
gu
nast
ę
pnych stu lat powstanie zbiór ok. 58 pism medycznych okre
ś
lany mianem
KORPUSU HIPPOKRATEJSKIEGO.
{ok. ~410} TUKIDYDES, Wojna peloponeska. Genialna opowie
ść
historyczna o
pierwszych latach wojny mi
ę
dzy Atenami a Spart
ą
.
ok. ~410 LEUKIPPOS, a za nim DEMOKRYT z Abdery: jest to, co jest (niezmienne
atomy) i jest to, czego nie ma (pró
ż
nia). Gdy poruszaj
ą
ce si
ę
w pró
ż
ni atomy ł
ą
cz
ą
si
ę
,
powstaj
ą
z nich widzialne rzeczy, gdy si
ę
rozł
ą
czaj
ą
, rzeczy gin
ą
. Barwy, zapachy itp. nie
istniej
ą
, s
ą
jedynie zjawiskami, zale
ż
nymi od konfiguracji i ruchów atomów.)
[ok. ~400] ARCHYTAS z Tarentu próbuje wyznaczy
ć
długo
ść
boku sze
ś
cianu o obj
ę
to
ś
ci
dwukrotnie wi
ę
kszej od obj
ę
to
ś
ci sze
ś
cianu danego. Problem ten jest, jak dzi
ś
wiemy,
metodami geometrycznymi nierozwi
ą
zywalny, ale szereg wyników uzyskanych przez
Archytasa weszło, jak si
ę
zdaje, do VIII ksi
ę
gi Elementów Euklidesa.
Strona 6 z 20
Bez tytułu 1
2009-10-20
~399 Z wyroku s
ą
du ludowego w Atenach ginie SOKRATES, oskar
ż
ony o bezbo
ż
no
ść
i
demoralizowanie młodzie
ż
y.
~399-386 PLATON w Megarze i na Sycylii tworzy literacki portret Sokratesa w dialogach,
z których najwa
ż
niejsze to:
Obrona Sokratesa (fr.
o tym, jak Sokrates stwierdził,
ż
e jest najm
ą
drzejszym z ludzi
)
Protagoras (fr.
o tym,
ż
e cnota jest wiedz
ą
)
Nast
ę
pnie w dialogach:
Gorgiasz (fr.
Kalikles kontra Sokrates
)
Menon (fr.
o tym, czego szuka Sokrates i
ż
e poznanie to przypominanie sobie
)
zaczyna formułowa
ć
zasady własnej filozofii.
~387 PLATON zakłada w Atenach Akademi
ę
. W ci
ą
gu kilkunastu nast
ę
pnych lat
powstaj
ą
jego najwa
ż
niejsze dialogi:
Fajdros (fr.
o upadku duszy i jej powrocie
)
Fedon (fr.
o nie
ś
miertelno
ś
ci duszy
oraz
o Tartarze, Hadesie i Wyspach Szcz
ęś
liwych
)
Pa
ń
stwo (
Ksi
ę
ga VI: o stra
ż
nikach i filozofach, a tak
ż
e o mniemaniu i wiedzy
;
Ksi
ę
ga
VII, m.in. alegoria jaskini
oraz
z Ksi
ę
gi X o kolejnych narodzinach
)
Uczta (fr.
o wła
ś
ciwym rozwoju miło
ś
ci
).
[ok. ~350] EUDOKSOS z Knidos tworzy pierwszy matematyczny model ruchów planet.
Model ten, rozwini
ę
ty przez KALLIPPOSA, b
ę
dzie podstaw
ą
obrazu
ś
wiata jako cało
ś
ci
zbudowanego przez Arystotelesa: kulista Ziemia tkwi nieruchomo w
ś
rodku kulistego
ś
wiata, koncentryczne sfery niebieskie wiruj
ą
wokół Ziemi w taki sposób,
ż
e ka
ż
da
przejmuje ruch sfery wobec niej zewn
ę
trznej i dodaje do tego własny, jednostajny ruch
wirowy wokół wła
ś
ciwej dla siebie osi i z wła
ś
ciw
ą
sobie pr
ę
dko
ś
ci
ą
.
[ok. ~350] HERAKLIDES z Pontu: Ziemia wiruje wokół własnej osi.
~367-347 PLATON - mo
ż
e pod wpływem przebywaj
ą
cego wówczas w Akademii
Arystotelesa - pisze dialogi krytyczne w stosunku do własnej filozofii, z których
najwa
ż
niejsze to:
Parmenides
Prawa.
Pisze te
ż
słynny tekst, o którym wówczas powiadano,
ż
e jest plagiatem - tak czy inaczej
ma on niewiele wspólnego z wcze
ś
niejszymi dialogami:
Timajos.
~347 Wkrótce po
ś
mierci Platona jego najwybitniejszy ucze
ń
, ARYSTOTELES ze
Stagiry, opuszcza Akademi
ę
(gdy
ż
bardziej nale
ż
y ceni
ć
prawd
ę
ni
ż
przyjaciół). W Assos,
a pó
ź
niej na Lesbos, wraz ze swym uczniem i przyjacielem, Teofrastem, zaczyna
badania nad zwierz
ę
tami. Zapewne te badania dadz
ą
pocz
ą
tek jego wielkiemu
systemowi filozoficznemu.
~343 Arystoteles zostaje wychowawc
ą
syna Filipa II Macedo
ń
skiego, Aleksandra.
~338 Po zwyci
ę
stwie pod Cherone
ą
nad poł
ą
czonymi wojskami Aten i Teb
Filip II Macedo
ń
ski opanowuje cał
ą
Hellad
ę
.
~334 Syn Filipa i ucze
ń
Arystotelesa, Aleksander III Wielki,
wkracza na czele 35-tysi
ę
cznej armii macedo
ń
sko-helle
ń
skiej do Azji.
~333 Wojska Aleksandra zwyci
ęż
aj
ą
armi
ę
persk
ą
pod Issos.
~331 Perskie królestwo Achemenidów upada.
~327 Aleksander Wielki dociera ze sw
ą
armi
ą
nad Indus.
~335-323 ARYSTOTELES ze Stagiry, korzystaj
ą
c zrazu z poparcia i pieni
ę
dzy
Aleksandra, zakłada w Atenach Liceum i kieruje nim; w tym czasie powstaje zapewne
wi
ę
kszo
ść
tekstów, z których w I w. p.n.e. Andronikos z Rodos utworzył KORPUS
ARYSTOTELESOWSKI. Ł
ą
cz
ą
c tematycznie zapiski o roboczym najcz
ęś
ciej charakterze
Strona 7 z 20
Bez tytułu 1
2009-10-20
- zarówno pisma Arystotelesa, jak i jego uczniów i współpracowników - Andronikos
stworzył dzieła, które zgodnie z uwagami Arystotelesa nale
ż
y podzieli
ć
na cztery grupy.
Organon, czyli zbiór pism z zakresu logiki, ma charakter propedeutyczny; najwa
ż
niejsze
z nich to:
Kategorie (zob.
rozdz. 4 i 5
)
Hermeneutyka (zob.
rozdz. 1, 2, 4
)
Analityki pierwsze
Analityki wtóre (zob.
Ksi
ę
ga I, rozdz. 1-4; Ksi
ę
ga II, rozdz. 8-10 i 19
)
Topiki
Filozofia teoretyczna zawarta jest w zbiorach, z których najwa
ż
niejsze s
ą
:
Fizyka (zob.
fragmenty
Ksi
ę
gi II o przedmiocie i przyczynach zmian naturalnych; ksi
ę
gi
IV o miejscu, nieistnieniu pró
ż
ni, a tak
ż
e o prawach ruchów naturalnych; ksi
ę
gi VII o
prawach ruchów wymuszonych; Ksi
ę
gi VIII o wieczno
ś
ci ruchu)
O niebie
O powstawaniu i niszczeniu (
fragmenty
o przemianach ciał i roli ruchów
kosmicznych)
Meteorologika (
fragmenty
o meteorach, kometach, deszczach, wiatrach itd.)
Zoologia
O cz
ęś
ciach zwierz
ą
t
O ruchu zwierz
ą
t
O rodzeniu si
ę
zwierz
ą
t
O duszy (zob.
fragmenty
Ksi
ę
gi, Ksi
ę
gi II i Ksi
ę
gi III)
Metafizyka (zob. fragmenty
Ksi
ę
gi I
i
Ksi
ę
gi XII
)
Filozofia praktyczna wyło
ż
ona jest w zbiorach:
Etyka nikomachejska (zob.
fragmenty
z Ksi
ę
gi II o cnocie jako
ś
rodku mi
ę
dzy
wadami i z Ksi
ę
gi X.6-9 o kontemplacji teoretycznej jako najwy
ż
szej formie
ż
ycia)
Etyka eudemejska
Etyka wielka (o w
ą
tpliwej autentyczno
ś
ci)
Polityka (zob.
fragmenty
Ksi
ą
g I i III)
Do filozofii wytwórczej nale
żą
:
Poetyka (
rozdz. 6, 9, 13
)
Retoryka.
[~330-325] Pyteasz z Massalii dopływa prawdopodobnie do Norwegii, a Nearch od uj
ś
cia
Indusu do uj
ś
cia Eufratu.
~326 Zwyci
ę
stwo w II wojnie samnickiej czyni z Rzymu najpot
ęż
niejsze pa
ń
stwo w Italii.
~323
Ś
mier
ć
Aleksandra Wielkiego. Rozpad jego imperium na pa
ń
stwa Ptolemeuszów (Egipt), Seleucydów
(m.in. Syria i Palestyna) i Antygonidów.
ok. ~325 PIRRON z Elidy zakłada szkoł
ę
filozoficzn
ą
. Wg relacji Cycerona (najstarszej z
zachowanych) miał by
ć
moralist
ą
, relacje pó
ź
niejsze przedstawiaj
ą
go jako inicjatora
sceptycyzmu "pirro
ń
skiego".
~322-~287 Scholarch
ą
Liceum jest TEOFRAST Z Eresos. Z jego pism zachowały si
ę
m.in.
Badania nad ro
ś
linami
O przyczynach w
ś
wiecie ro
ś
linnym
O kamieniach
O ogniu
Metafizyka.
~312 Rzymianie zaczynaj
ą
budowa
ć
Via Appia (z Rzymu do Kapui), pierwsz
ą
ze słynnych dróg, jakie w
przyszło
ś
ci splot
ą
imperium.
Strona 8 z 20
Bez tytułu 1
2009-10-20
~307-~270 EPIKUR z Samos zakłada pod Atenami Ogród i naucza tam do
ś
mierci.
Filozofi
ę
dzielił na trzy cz
ęś
ci: kanonik
ę
, fizyk
ę
i etyk
ę
; dwie pierwsze pełniły funkcje
słu
ż
ebne wobec trzeciej. W Kanonie zawarł rozwa
ż
ania, które dzi
ś
zaliczyliby
ś
my do
teorii wiedzy. Fizyk
ę
, czyli teori
ę
bytu, przedstawił w licz
ą
cym 37 ksi
ą
g dziele O
przyrodzie. W O sposobie
ż
ycia i O najwy
ż
szym dobru przedstawił zasady etyki.
Wszystkie wymienione dzieła zagin
ę
ły. Z jego dorobku zachowały si
ę
:
Główne my
ś
li (o
ż
yciu szcz
ęś
liwym i nie tylko,
cało
ść
)
List do Herodota (o atomach i pró
ż
ni, o duszy i wra
ż
eniach zmysłowych,
fragmenty
)
List do Pytoklesa (dotycz
ą
cy astronomii i zjawisk meteorologicznych,
fragmenty
)
List do Menoikeusa (na tematy etyczne,
cało
ść
).
ok. ~300 ZENON z Kition zakłada szkoł
ę
stoików.
ś
adne z jego pism - z których
najwa
ż
niejszy był prowokacyjny traktat O pa
ń
stwie - nie zachowało si
ę
.
[ok. ~295] W Aleksandrii zało
ż
one zostaje Muzeum, w którym pracowa
ć
b
ę
d
ą
wielcy
uczeni staro
ż
ytni: matematycy, astronomowie, geografowie, optycy, fizjolodzy i inni (ale
nie b
ę
dzie w
ś
ród nich filozofów). Zało
ż
ono te
ż
Bibliotek
ę
, najwi
ę
kszy w staro
ż
ytno
ś
ci
ksi
ę
gozbiór - w szczytowym okresie gromadzono w nim kilkaset tysi
ę
cy zwojów z
tekstami greckimi, hebrajskimi, perskimi, indyjskimi, etiopskimi i innymi.
[ok. ~290] W Aleksandrii EUKLIDES - o którym jako o człowieku nic nie wiadomo - pisze
Elementy, zawieraj
ą
ce aksjomatyczny system geometrii w postaci tak doskonałej,
ż
e
niczego wła
ś
ciwie do niego nie dodano a
ż
do XIX w. Ale ró
ż
nice stylu mi
ę
dzy
poszczególnymi ksi
ę
gami ka
żą
podejrzewa
ć
,
ż
e albo jest to praca zbiorowa, albo
ż
e
Euklides do
ść
niewolniczo korzystał z prac swych poprzedników.
~286-~269 scholarch
ą
Liceum jest STRATON z Lampsakos, zwany Fizykiem. Zaraz po
jego
ś
mierci Liceum bezpowrotnie podupada.
[ok. ~286-269] ARYSTARCH z Samos, na podstawie pomiarów (dzi
ś
mo
ż
na cz
ęść
z
u
ż
ytych przez niego sposobów kwestionowa
ć
) ustala,
ż
e Sło
ń
ce jest 19 razy dalej od
Ziemi ni
ż
Ksi
ęż
yc, a Ksi
ęż
yc jest oddalony od Ziemi o ok. 10 jej
ś
rednic. Wkrótce potem
(ten jego tekst zagin
ą
ł, znamy jedynie krótkie relacje Archimedesa, Plutarcha i innych)
formułuje teori
ę
heliocentryczn
ą
: Ziemia, wraz z innymi planetami, obiega Sło
ń
ce
dookoła, a gwiazdy s
ą
niesłychanie daleko (nie dostrzegamy bowiem rocznej paralaksy
gwiezdnej).
[ok. ~280] HEROFILOS z Chalkedonu i ERASISTRATOS z Keos prowadz
ą
słynne
badania anatomiczne. Dokonuj
ą
sekcji zwłok, a tak
ż
e wiwisekcji. Opisuj
ą
budow
ę
mózgu, rozró
ż
niaj
ą
nerwy sensoryczne i motoryczne. Badaj
ą
budow
ę
oka, serca,
w
ą
troby, dwunastnicy i innych narz
ą
dów wewn
ę
trznych. Pokarm, po mechanicznym
rozdrobnieniu w
ż
oł
ą
dku jest rozprowadzany przez
ż
yły po całym organizmie. Natomiast
t
ę
tnicami rozchodzi si
ę
powietrze. Ich prace bez wyj
ą
tku zagin
ę
ły.
ok. ~268 scholarcha Akademii ARKEZYLAOS Z Pitane skierowuje szkoł
ę
na tory
sceptycyzmu. Twierdził: "niczego nie wiem, nawet tego,
ż
e nie wiem". Pism po sobie nie
pozostawił. Pó
ź
niej jego "akademicki" sceptycyzm przeciwstawiano sceptycyzmowi
"pirro
ń
skiemu" (zob. ~325).
[[ok. ~260]] KTESIBIOS konstruuje pompy tłokowe, organy hydrauliczne, precyzyjne
zegary wodne.
~284-247 W Aleksandrii powstaje SEPTUAGINTA, przekład ksi
ą
g BIBLII HEBRAJSKIEJ
na j
ę
zyk grecki. Przekład ten - który miał powsta
ć
w cudowny sposób, a przez wielu
Strona 9 z 20
Bez tytułu 1
2009-10-20
my
ś
licieli chrze
ś
cija
ń
skich pierwszych wieków uwa
ż
any był za natchniony - "ufilozoficznił"
tekst, w miejsce wyra
ż
e
ń
antropomorficznych podstawiaj
ą
c abstrakcyjne.
~250 III sobór buddyjski w Patalipurze, zwołany przez cesarza A
ś
ok
ę
- który wcze
ś
niej
zjednoczył Indie - ustala kanon TRIPITAKI (spisany dwa wieki pó
ź
niej na Cejlonie w
j
ę
zyku pali).
~246 A
ś
oka ogłasza buddyzm religi
ą
pa
ń
stwow
ą
. Na skałach wykute zostaj
ą
Edykty
cesarza A
ś
oki, zawieraj
ą
ce etyczne wskazania buddyzmu.
ok. ~III w. W Indiach nast
ę
puje ostateczna redakcja Bhagawadgity (zob. cało
ść
w
przekładzie i opracowaniu Stanisława F. Michalskiego
, a tak
ż
e
w przekładzie i
opracowaniu Wandy Dynowskiej
).
~232-208 CHRYZYP z Soloi staje na czele szkoły stoickiej i na podstawie do
ść
chaotycznych pism Zenona opracowuje zwarty system filozoficzny ("gdyby nie było
Chryzypa, nie byłoby Stoi").
ś
adne z jego dzieł nie zachowało si
ę
. (Jego pisma zagin
ę
ły,
pogl
ą
dy znamy jedynie z omówie
ń
powstałych w czasach Cesarstwa Rzymskiego. Zob.
Sekstus Empiryk o przedstawieniach, w szczególno
ś
ci kataleptycznych
.)
[ok. ~230] ERATOSTENES z Kurene, na podstawie pomiaru k
ą
ta, pod jakim w
Aleksandrii w dniu przesilenia letniego
ś
wieciło Sło
ń
ce i wiedzy,
ż
e w Sjene
ś
wieci ono
wtedy pionowo, podał poprawn
ą
warto
ść
obwodu Ziemi. Sporz
ą
dził wzorcowe mapy
wielu krain, próbował te
ż
okre
ś
li
ć
daty najwa
ż
niejszych wydarze
ń
od upadku Troi. W
matematyce sformułował ide
ę
"sita Eratostenesa".
[ok. ~240-~212] ARCHIMEDES z Syrakuz tworzy najznakomitsze w staro
ż
ytno
ś
ci dzieła
matematyczne, oparte na metodzie wyczerpywania i dowodach m.in. metod
ą
redukcji do
absurdu. Zachowały si
ę
:
O wymierzaniu koła (zawiera wzór na powierzchni
ę
koła i podaje,
ż
e warto
ść
Π
mie
ś
ci si
ę
mi
ę
dzy 3 10/71 a 3 10/70);
O kuli i walcu (zawiera m.in. wzory na pole powierzchni i obj
ę
to
ść
sto
ż
ka, walca i
kuli);
O konoidach i sferoidach (szereg twierdze
ń
dotycz
ą
cych krzywych sto
ż
kowych);
O spiralach (dwadzie
ś
cia kilka dowiedzionych twierdze
ń
na temat stycznych do spiral
i pól powierzchni ich wycinków);
Kwadratura paraboli (24 dowiedzione twierdzenia, m.in. "pole powierzchni
dowolnego segmentu paraboli jest równe czterem trzecim trójk
ą
ta maj
ą
cego t
ę
sam
ą
podstaw
ę
co ów segment i tak
ą
sam
ą
wysoko
ść
" [17]);
O liczeniu piasku (abstrakcyjny tekst, wspominaj
ą
cy heliocentryczn
ą
koncepcj
ę
Arystarcha, w którym faktycznie chodzi o znalezienie sposobu zapisu niesłychanie
wielkich liczb);
Metoda twierdze
ń
mechanicznych (tekst odkryty w 1907 r.; wyprowadza si
ę
nim
wzory na pola powierzchni figur, zawieszaj
ą
c je na ramieniu d
ź
wigni dwustronnej, na
której drugim ko
ń
cu wisi figura o znanej powierzchni, figury s
ą
ci
ę
te na niesko
ń
czenie
wiele pionowych linii, które równowa
ż
one s
ą
parami, a nast
ę
pnie sumowane by policzy
ć
pole; analogiczna metoda stosowana jest w celu obliczania obj
ę
to
ś
ci brył; współczesny
matematyk uzna to za procedur
ę
całkowania, jednak Archimedes przedstawia swoj
ą
metod
ę
jedynie jako wst
ę
p do rozwa
ż
a
ń
"prawdziwie" matematycznych).
Pisze te
ż
dwie genialne rozprawy z zakresu statyki i hydrostatyki:
O równowadze płaszczyzn (aksjomatyczny tekst, zawieraj
ą
cy dowody 25 twierdze
ń
dotycz
ą
cych głównie poło
ż
e
ń
ś
rodków ci
ęż
ko
ś
ci trójk
ą
tów, wycinków parabol i innych
figur),
O ciałach pływaj
ą
cych (aksjomatyczny tekst, zawieraj
ą
cy prawo wyporu: "Je
ś
li
dowolne ciało stałe l
ż
ejsze ni
ż
ciecz zostanie w niej umieszczone, to zanurzy si
ę
ono tak
gł
ę
boko,
ż
e waga tego ciała b
ę
dzie równa wadze wypartej cieczy [twierdzenie 5]; "Je
ś
li
Strona 10 z 20
Bez tytułu 1
2009-10-20
ciało stałe ci
ęż
sze ni
ż
ciecz zostanie w niej umieszczone, opadnie na dno i b
ę
dzie, gdy
zwa
ż
y si
ę
je w cieczy, l
ż
ejsze od swej prawdziwej wagi o wag
ę
wypartej
cieczy" [twierdzenie 7]; w Ksi
ę
dze II znajduje si
ę
szereg dowiedzionych twierdze
ń
o
paraboloidach obrotowych zanurzonych w cieczy).
~218 Wojska kartagi
ń
skie dowodzone przez Hannibala przechodz
ą
przez Alpy, a w ~216 zwyci
ęż
aj
ą
Rzymian pod Kannami.
~212 Rzymianie zdobywaj
ą
Syrakuzy - i zabijaj
ą
Archimedesa (kr
ążą
legendy o tym, jak wcze
ś
niej,
podczas obl
ęż
enia, budowane przez niego d
ź
wigi wywracały rzymskie statki, a wkl
ę
słe zwierciadła
zapalały ich
ż
agle).
~217 pocz
ą
tek budowy Wielkiego Muru w Chinach.
~213 Spalenie w Chinach ksi
ą
g konfucja
ń
skich. Prze
ś
ladowanie konfucjanistów.
[ok. ~200] APOLLONIOS z Perge, Konika (Sto
ż
kowe, zachowały si
ę
pierwsze cztery
ksi
ę
gi po grecku i trzy kolejne w przekładzie arabskim, ksi
ę
ga VIII zagin
ę
ła), a w niej
teoria przeci
ęć
sto
ż
kowych. Apollonios sformułował te
ż
teori
ę
ruchu Sło
ń
ca po
ekscentrycznym okr
ę
gu i dał pocz
ą
tek teorii epicykli i deferentów w astronomii.
[~II w.] SELEUCUS z Babilonu - jedyny w staro
ż
ytno
ś
ci znany nam zwolennik
heliocentrycznego systemu Arystarcha - wyja
ś
nia przypływy i odpływy mórz wpływem
Ksi
ęż
yca.
~167 Profanacja
Ś
wi
ą
tyni Jerozolimskiej doprowadza do wybuchu w Palestynie
powstania machabejskiego przeciw panowaniu Seleucydów. Przez nast
ę
pne sto lat
istnie
ć
b
ę
dzie niepodległe pa
ń
stwo
ś
ydów. Szczególnie wa
ż
n
ą
rol
ę
odgrywa
ć
w nim
b
ę
dzie zwi
ą
zane z kapłanami stronnictwo saduceuszy. Cz
ęść
z kapłanów, którzy utracili
wpływy, przenosi si
ę
na pustyni
ę
i tworzy stronnictwo esse
ń
czyków. W Palestynie i w
diasporze powstaje stronnictwo faryzeuszy.
~167-~137 Scholarch
ą
Akademii jest sceptyk KARNEADES z Cyreny. Krytykował
zwłaszcza pogl
ą
dy Chryzypa ("gdyby nie było Chryzypa, nie byłoby mnie"). Pism po
sobie nie pozostawił. (Zob.
jego krytyka stoickich "przedstawie
ń
kataleptycznych" w
uj
ę
ciu Sekstusa Empiryka
.)
~146 p.n.e. Rzymianie ostatecznie unicestwiaj
ą
swego głównego wroga, Kartagin
ę
; w tym samym czasie
podporz
ą
dkowuj
ą
sobie Macedoni
ę
i Grecj
ę
.
~146/145 Prze
ś
ladowanie Greków w Aleksandrii. Uczeni pracuj
ą
cy w Muzeum opuszczaj
ą
miasto. Ko
ń
czy
si
ę
złoty okres nauki aleksandryjskiej.
[ok. ~145-~126] HIPPARCH z Nikai tworzy map
ę
nieba, zawieraj
ą
c
ą
poło
ż
enia co
najmniej 850 gwiazd, a u
ż
ywaj
ą
c jej i zestawiaj
ą
c wyniki obserwacji z okresu 160 lat
odkrywa precesj
ę
punktów równonocy. Ustala długo
ść
roku na 365 + 1/4 - 1/300 dnia.
Wykorzystuj
ą
c wyniki obserwacji za
ć
mienia Sło
ń
ca dokonanych jednocze
ś
nie w
Hellesponcie i Aleksandrii oblicza,
ż
e
ś
rednia odległo
ść
Ziemia-Ksi
ęż
yc wynosi ok. 67
promieni ziemskich (dzi
ś
przyjmujemy ok. 60). Wzoruj
ą
c si
ę
na teorii Apolloniosa
opracowuje matematyczn
ą
teori
ę
ruchu Ksi
ęż
yca. A wreszcie podejmuje prób
ę
modyfikacji teorii ruchów ciał Arystotelesa, która podj
ę
ta po wiekach przez Jana
Filoponosa (VI w.) i Jana Buridana (XIV w.) doprowadzi do ukształtowania si
ę
poj
ę
cia
ruchów bezwładnych.
ok. ~145-~130 PANAJTIOS z Rodos, reprezentant "
ś
redniego" stoicyzmu, przebywa w
Rzymie, w otoczeniu Scypiona młodszego. Przekazuje Rzymianom eklektyczn
ą
wersj
ę
stoicyzmu, zmieszanego z platonizmem i arystotelizmem. Jego dzieła zagin
ę
ły.
~136 Po okresie prze
ś
ladowa
ń
(zob. ~213) konfucjanizm zostaje w Chinach ogłoszony
religi
ą
pa
ń
stwow
ą
.
Strona 11 z 20
Bez tytułu 1
2009-10-20
~86 Zdobycie i złupienie Aten przez Sull
ę
. By
ć
mo
ż
e wtedy z miasta wywieziono skrzyni
ę
z r
ę
kopisami
Arystotelesa i jego uczniów.
Od tego czasu wybitniejsi filozofowie działaj
ą
poza Atenami.
ok. ~90-~50 POSEJDONIOS z Apamei, drugi wybitny przedstawiciel "
ś
redniego
stoicyzmu", prowadzi badania nad ruchami ciał niebieskich, znajduj
ą
c m.in. w zjawisku
przypływów i odpływów mórz potwierdzenie dla astrologii. Jego pisma zagin
ę
ły.
ok. ~80 ANTIOCH z Askalonu ł
ą
czy pogl
ą
dy Platona, Arystotelesa i stoików w
eklektyczny system: twierdzili ono to samo, u
ż
ywali jedynie ró
ż
nej terminologii.
~I w. AINEZYDEMOS w zaginionych Dyskursach pirro
ń
skich formułuje dziesi
ęć
tropów
sceptycznych (zob.
Sekstus Empiryk,Zarysy pirro
ń
skie ks. I,1-14
).
od ~70 W słynnych mowachPrzeciw Werresowi,Przeciw Katylinie i innych
Cyceron broni ideałów republika
ń
skich przeciwko tym, którzy pa
ń
stwo rzymskie przekształc
ą
w Cesarstwo
~63 Rzymianie zajmuj
ą
Jude
ę
i wł
ą
czaj
ą
j
ą
do prowincji syryjskiej.
ok. ~60 Ksi
ę
ga M
ą
dro
ś
ci - wł
ą
czona do katolickiego i prawosławnego Starego
Testamentu, cho
ć
nie ma jej w Biblii hebrajskiej i protestanckiej - wprowadza Bo
żą
M
ą
dro
ść
niemal jako istot
ę
odr
ę
bn
ą
od Boga, a po
ś
rednicz
ą
c
ą
mi
ę
dzy Nim a
ś
wiatem.
~60 Cezar, Marek Krassus i Pompejusz Wielki zawieraj
ą
I triumwirat.
~58-51 Cezar podbija Gali
ę
(tereny dzisiejszej Francji).
ok. ~55 LUKRECJUSZ (Titus Lucretius Carus) w poemacie O naturze wszechrzeczy
przedstawia podstawy filozofii epikurejskiej.
{ok. ~55-50} CYCERON (Marcus Tullius Cicero) w O oratorze, O pa
ń
stwie, O prawach
dokonuje najgł
ę
bszej analizy systemu rz
ą
dów w pa
ń
stwie rzymskim, jaka powstała w
staro
ż
ytno
ś
ci.
~46-44 CYCERON tworzy podstawy filozoficznej łaciny w eklektycznych rozprawach, z
których najwa
ż
niejsze to Paradoksy stoickie, O naturze bogów, O przeznaczeniu,
Zagadnienie najwy
ż
szego dobra, O powinno
ś
ciach. ~43, za krytykowanie w
Filipikach Marka Antoniusza, zostaje zabity.
~46 Cezar wprowadza kalendarz julia
ń
ski. Rok trwa 365 dni i dzieli si
ę
na 12 miesi
ę
cy, raz na cztery lata
dodawany jest jeden dzie
ń
.
~44 Zabójstwo Cezara.
~42-39 Wergiliusz, Bukoliki (Eklogi).
~35-30 Horacy, Satyry, Epody (Jamby).
~31 Po morskiej bitwie pod Akcjum zwyci
ę
ski Oktawian przekształca Egipt (~30) w prowincj
ę
rzymsk
ą
.
~27 Oktawian otrzymuje tytuł Augusta ("Wzniosłego").
Mimo zachowywania przez jaki
ś
czas pozorów Rzym staje si
ę
cesarstwem.
~37-~4 Herod Wielki królem Judei.
~20 Pocz
ą
tek rozbudowy
Ś
wi
ą
tyni Jerozolimskiej.
~29-~17 Wergiliusz, Eneida
~20-~13 Horacy,Pie
ś
ni
~29-~17? Na Cejlonie, w j
ę
zyku pali, spisana zostaje TRIPITAKA ("trójkosz"),
kanoniczne teksty buddyzmu therawady (hinajany). Pono
ć
teksty, przekazywane ustnie,
zostały ustalone w połowie III w. p.n.e. Dziel
ą
si
ę
na trzy kosze. Winaja-pitaka ("kosz
dyscypliny") zawiera reguły obowi
ą
zuj
ą
ce mnichów. Monumentalna Sutta-pitaka ("kosz
kaza
ń
") podzielona jest na pi
ęć
cz
ęś
ci; do pi
ą
tej, Khuddaka-nikaja ("zbiór drobnych
tekstów"), nale
ż
y Dhammapada (Słowa o prawie,
przeło
ż
ył Franciszek Michalski
).
Strona 12 z 20
Bez tytułu 1
2009-10-20
Abhidhamma-pitaka ("kosz wy
ż
szej doktryny") zawiera dodane pó
ź
niej obja
ś
nienia,
klasyfikacje, definicje.
mi
ę
dzy ~II a IV w. wg tradycji filozof i mistyk PATA
Ń
D
Ź
ALI spisuje Jogasutry, czyli
"Traktat o jodze" (
przeło
ż
ył Leon Cyboran
). Joga jest to "pow
ś
ci
ą
gni
ę
cie zjawisk
ś
wiadomo
ś
ci" [1,2], prowadz
ą
ce do wyzwolenia puruszy (ducha) z wi
ę
zów prakryti
(
ś
wiata widzialnego).
[[~13]] WITRUWIUSZ, O architekturze ksi
ą
g dziesi
ęć
. Wa
ż
ne
ź
ródło informacji o
technice w staro
ż
ytno
ś
ci.
[[przed ~7]] CELSUS, O lecznictwie.
[ok. 1] STRABON, Geographika. Dzieło geograficzne w 17 ksi
ę
gach.
6 Rzymianie wł
ą
czaj
ą
Palestyn
ę
do prowincji syryjskiej.
Ogłoszony przez Kwiryniusza, w celu ustalenia nale
ż
no
ś
ci podatkowych, spis ludno
ś
ci
prowadzi do wybuchu - krwawo stłumionego - powstania pod wodz
ą
Judy Galilejczyka.
ok. 20-50
ś
yd FILON z Aleksandrii pisze szereg dzieł, w których elementy judaizmu ł
ą
czy
z ideami my
ś
licieli helle
ń
skich i hellenistycznych.
ok. 27 Z powodów politycznych w Judei ginie prorok JAN Chrzciciel.
mi
ę
dzy 28 a 33 W Galilei przez rok (według ewangelii synoptycznych) naucza
JEHOSZUA z Nazaretu, który w kilka dni po przybyciu do Jerozolimy (z niejasnych
powodów) ginie ukrzy
ż
owany. Według innej relacji (Ewangelia Jana) jego nauczanie
trwało dwa lub trzy lata, a miało miejsce zarówno w Galilei, jak i w Judei.
Wkrótce potem w Jerozolimie zaczyna działa
ć
grupa
ż
ydochrze
ś
cijan, kierowana przez
Jakuba brata Jezusa, Szymona zwanego Piotrem i Jana. Głosz
ą
,
ż
e Jehoszua był
Mesjaszem ("Pomaza
ń
cem") przysłanym przez Boga do
ś
ydów.
ok. 38-65 "Apostoł narodów" PAWEŁ z Tarsu (nawrócony na chrze
ś
cija
ń
stwo faryzeusz
ze szkoły Hillela), czyni w chrze
ś
cija
ń
stwa - mimo protestów Jakuba i Piotra - religi
ę
uniwersalistyczn
ą
, skierowan
ą
do wszystkich ludzi. W Antiochii, a tak
ż
e w trakcie
podró
ż
y misyjnych po Azji Mniejszej i Grecji, pisze listy:
Pierwszy List do Tesaloniczan (ok. 50)
List do Galatów (ok. 54)
Pierwszy List do Koryntian (zob.
Hymn o miło
ś
ci
)
Drugi List do Koryntian
List do Rzymian (ok. 60)
List do Filipian
List do Filemona
Autorstwo przypisywanych mu jeszcze sze
ś
ciu lub siedmiu listów jest w
ą
tpliwe. W tych
pisanych po grecku tekstach Paweł u
ż
ywa imienia Iesous (st
ą
d pochodzi m.in. polskie
Jezus). Twierdzi,
ż
e Jezus był Pomaza
ń
cem (po grecku: Chrystusem), który sw
ą
m
ę
cze
ń
sk
ą
ś
mierci
ą
odkupił grzech Adama, a przez zmartwychwstanie pokonał
ś
mier
ć
,
umo
ż
liwiaj
ą
c tym, którzy w niego uwierz
ą
, zbawienie wieczne. Od czasu przyj
ś
cia wiary
nie jeste
ś
my ju
ż
poddani Prawu Moj
ż
eszowemu.
[ok. 40] DIOSKURIDES Pedanios, De materia medica. Traktat o
ś
rodkach leczniczych,
zwłaszcza o ziołach, u
ż
ywany do XVII w.
[55-68] HERON z Aleksandrii, Pneumatyka, O budowie machin miotaj
ą
cych pociski,
O budowie automatów. Dzi
ś
niektórzy twierdz
ą
,
ż
e Heron był tylko kompilatorem, który
Strona 13 z 20
Bez tytułu 1
2009-10-20
streszczał znajduj
ą
ce si
ę
w Bibliotece dzieła sprzed wieków. W ka
ż
dym razie nic nie
wskazuje na to,
ż
eby opisywane przez niego maszyny (m.in. młynek parowy) były
stosowane w praktyce.
64 Wielki po
ż
ar Rzymu, po którym cesarz Neron zarz
ą
dza prze
ś
ladowania chrze
ś
cijan, oskar
ż
aj
ą
c ich o
podpalenie miasta.
Zabito ich chyba ok. 300, w tym - według do
ść
wiarygodnego przekazu - Pawła z Tarsu i Piotra.
ok. 63-65 Senator rzymski, stoik SENEKA, pisze swe najwa
ż
niejsze dzieło, Listy
moralne do Lucyliusza. Wkrótce potem, po nieudanym zamachu na
ż
ycie Nerona,
popełnia samobójstwo.
66 W Palestynie wybucha powstanie przeciwko Rzymianom.
70 Rzymianie burz
ą
zbuntowan
ą
Jerozolim
ę
, a wraz z ni
ą
Ś
wi
ą
tyni
ę
(z której pozostał tylko fragment muru
oporowego, zwany dzi
ś
"
Ś
cian
ą
Płaczu").
ok. 70 Nieznany autor spisuje Ewangeli
ę
Marka. Opowiada w niej o nauczycielskiej
działalno
ś
ci Jezusa; pierwotny tekst ko
ń
czył si
ę
na 9 wierszu 16 rozdziału (a wi
ę
c nie
zawierał relacji dotycz
ą
cych spotka
ń
z Jezusem wskrzeszonym z martwych).
70-82 Budowa Koloseum w Rzymie.
[79] Usiłuj
ą
c nie
ść
pomoc mieszka
ń
com mieszka
ń
com Pompejów ginie dowodz
ą
cy flot
ą
PLINIUSZ STARSZY. Pozostała po nim monumentalna Historia naturalna, a w niej,
przej
ę
ta od filozofów i uczonych greckich, kosmologia, geografia, wywody o człowieku,
zwierz
ę
tach, ro
ś
linach, medycynie, minerałach. (Zob.
fragmenty o budowie
ś
wiata
.)
ok. 70-100 Powstaj
ą
Ewangelia Mateusza (zob.
Kazanie na górze
, a tak
ż
e
mow
ę
Jezusa o ko
ń
cu
ś
wiata i S
ą
dzie Ostatecznym
) i Ewangelia Łukasza (a tak
ż
e jej dalszy
ci
ą
g, czyli Dzieje Apostolskie). Do obu wł
ą
czono ok. 90% tekstuEwangelii Marka,
dodaj
ą
c (w du
ż
ym stopniu te same, cho
ć
inaczej skomponowane) mowy Jezusa, a tak
ż
e
(niezgodne ze sob
ą
) relacje o jego cudownych narodzinach i o spotkaniach z Jezusem
wskrzeszonym z martwych.
ok. 100 Powstaje Ewangelia Jana.
ok. 100 synod
ż
ydowski w Jabne (Jawne, Jamnia) ustala kanon BIBLII HEBRAJSKIEJ
(wł
ą
czono do niej 39 ksi
ą
g), prawdopodobnie ogłasza te
ż
,
ż
e Jehoszua z Nazaretu nie
był Masjaszem - i wyklucza
ż
ydochrze
ś
cijan z synagogi.
96 Pocz
ą
tek panowania cesarskiej dynastii Antoninów (do 192).
Cesarstwo Rzymskie - zamieszkałe przez ok. 80 milionów ludzi - osi
ą
ga szczyty swojej pot
ę
gi.
po 100 Ze zmieszania filozofii pitagorejsko-plato
ń
skiej, hellenistycznego judaizmu,
chrze
ś
cija
ń
stwa, a tak
ż
e religii egipskich, perskich i indyjskich, rodzi si
ę
gnostycyzm.
ok. 100-120 PLUTARCH, Moralia, a tak
ż
e
ś
ywoty sławnych m
ęż
ów.
{ok. 100-120} TACYT, Dzieje, Roczniki i inne dzieła historyczne.
120-130 BAZYLIDES w Aleksandrii tworzy jedn
ą
z najbardziej wpływowych szkół
gnostyckich.
ok. 130 Umiera były niewolnik, filozof stoicki, EPIKTET. Rzymski arystokrata, Arrianus,
publikuje (dzi
ś
w połowie zaginione) notatki z jego wykładów, Diatryby, a tak
ż
e ich
streszczenie, czyli Encheiridion (
tekst w przekładzie Leona Joachimowicza
).
Strona 14 z 20
Bez tytułu 1
2009-10-20
132-135 W Judei antyrzymskie powstanie Bar Kochby - w którym rabbi Akiba rozpoznał Mesjasza.
Krwawo stłumione, doprowadza do wysiedlenia resztek
ś
ydów z Judei.
140-150 W Rzymie powstaje gnostycki ruch WALENTYNA.
[ok. 150] Wielki geograf i astronom PTOLEMEUSZ w dziele Megale syntaxis, znanym
bardziej pod zarabizowanym tytułem Almagest, daje wykład systemu astronomicznego,
w którym rozwija idee Apolloniosa i Hipparcha (~III-~II). Pisze te
ż
jeden z najbardziej
wpływowych podr
ę
czników astrologii, Tetrabiblios. W dziele Nauka geograficzna
przedstawia map
ę
zamieszkanego
ś
wiata.
144-160 MARCJON z Synopy zakłada swój gnostycki ko
ś
ciół.
ok. 150-167 JUSTYN M
ę
czennik, a Apologii (
fragmenty
) podejmuje pierwsz
ą
wa
ż
n
ą
prób
ę
pogodzenia chrze
ś
cija
ń
stwa z greck
ą
filozofi
ą
. W Dialogu z
ś
ydem Tryfonem
(
fragmenty
) podejmuje rozpraw
ę
z tradycj
ą
judaistyczn
ą
.
ok. 180 TACJAN Syryjczyk, by
ć
mo
ż
e ucze
ń
Justyna M
ę
czennika, pisze Mowy
przeciwko Grekom, w których - wbrew pogl
ą
dom swego mistrza - twierdzi,
ż
e rzekome
dokonania filozofów to "cudzoło
ż
ne" plagiaty zKsi
ą
g Moj
ż
eszowych.
161-180 MAREK AURELIUSZ cesarzem. W trakcie wypraw wojennych robi, w duchu
stoickim, zapiskita is heauton = "dla siebie samego", znane jako Rozmy
ś
lania
(
fragmenty
).
[ok. 165-201] GALEN, lekarz gladiatorów w Pergamonie, a nast
ę
pnie rodziny cesarskiej
w Rzymie, tworzy dzieła z zakresu medycyny i anatomii. Jego zachowane prace zajmuj
ą
dzi
ś
ok. 10 000 stron druku, najsłynniejsz
ą
jest chyba podr
ę
cznik lekarski Protreptyk.
przed 200 Julian TEURG (?), Wyrocznie chaldejskie. W tym dziele platonizm przyjmuje
posta
ć
objawienia religijnego. Uwidacznia si
ę
w nim wpływ wierze
ń
mezopotamskich.
Stało si
ę
podstaw
ą
magicznych praktyk teurgicznych, stosowanych przez wielu filozofów
neoplato
ń
skich jako
ś
rodki nawi
ą
zywania ł
ą
czno
ś
ci z bogami.
ok. 200 Powstaje 17 traktatów, przypisywanych legendarnemu HERMESOWI
Trismegistesowi ("po trzykro
ć
wielkiemu"), które ł
ą
cznie tworz
ą
Corpus Hermeticum.
Mieszaj
ą
si
ę
w nich wpływy greckie z egipskimi. Uwa
ż
ane za objawione, miały
wtajemniczonych wznosi
ć
do bosko
ś
ci dzi
ę
ki wykorzystaniu energetycznej jedno
ś
ci
kosmosu. Wywarły wielki wpływ na filozofi
ę
pó
ź
nej staro
ż
ytno
ś
ci, a tak
ż
e m.in. na
praktyki alchemiczne.
ok. 195-220 TERTULIAN w De anima (O duszy), Przeciw Marcjonowi, Przeciw
Prakseaszowi i innych pismach tworzy podstawy chrze
ś
cija
ń
skiej łaciny. Ostrzega przed
ł
ą
czeniem chrze
ś
cija
ń
stwa z filozofi
ą
: "Ateny nie maj
ą
nic wspólnego z Jerozolim
ą
, a
Akademia (Plato
ń
ska) z Ko
ś
ciołem", nale
ż
y za Apostołem Narodów, Pawłem z Tarsu,
"kła
ść
szczególny nacisk na unikanie filozofowania", "po Chrystusie nie potrzebujemy ju
ż
ż
adnych bada
ń
". Na tej podstawie ukuto powiedzeniecredo quia absurdum (wierz
ę
, bo
to, w co wierz
ę
, jest absurdem).
ok. 150-250 NAGARD
ś
UNA tworzy podstawy madhjamaki, jednej z najwa
ż
niejszych
szkół buddyzmu mahajany. Dokonał si
ę
"drugi obrót koła Dharmy".
ok. 200 Rabin JUDA HA-NASI dokonuje ostatecznej redakcji Miszny, zbioru praw
religijnych uzupełniaj
ą
cego Prawo Moj
ż
eszowe, a przekazanych w tradycji ustnej.
Strona 15 z 20
Bez tytułu 1
2009-10-20
ok. 200 SEKSTUS EMPIRYK, Zarysy pirro
ń
skie (zob.
fragmenty Ksi
ę
gi I
). W tym
dziele, a tak
ż
e w ksi
ę
gach Przeciw logikom, Przeciw fizykom i Przeciw etykom,
Sekstus przedstawił podstawowe zało
ż
enia i strategie staro
ż
ytnego sceptycyzmu, m.in.
dziesi
ęć
tropów Ainezydemosa.
ok. 200 ALEKSANDER z Afrodyzji pisze pierwsze wielkie komentarze do CORPUS
ARISTOTELICUM (zob. ~335-323), zapocz
ą
tkowuj
ą
c w ten sposób tradycj
ę
, która trwa
ć
b
ę
dzie do XV w. Zachowały si
ę
komentarze Aleksandra do ksi
ą
g I-V Metafizyki, ksi
ę
gi
A Analityk pierwszych, Topik, O zmysłach, Meteorologiki, a tak
ż
e par
ę
traktatów
teoretycznych.
ok. 200-250 DIOGENES LAERTIOS,
ś
ywoty i pogl
ą
dy słynnych filozofów. Jedyna
zachowana staro
ż
ytna historia staro
ż
ytnej filozofii greckiej, obejmuj
ą
ca okres od ~VI do
~I w. Pełna mitów i bł
ę
dów, ale nieoceniona zwłaszcza jako
ź
ródło wiedzy o filozofii
Epikura i stoików.
220-230 ORYGENES, odsłaniaj
ą
c w O zasadach "duchowy" - ukryty za dosłownym -
sens Pisma
Ś
wi
ę
tego, tworzy pierwszy wielki system filozofii chrze
ś
cija
ń
skiej (zob.
fragmenty ks. IV o niezb
ę
dno
ś
ci alegorycznej interpretacji Pisma
).
244-270 PLOTYN, Enneady (zob.
I. 6 O pi
ę
knie
oraz
VI. 9 O Dobru lub Jednem
).
248 ORYGENES, Przeciw Celsusowi. Najwybitniejsza apologia wczesnego
chrze
ś
cija
ń
stwa.
ok. 242-276 W Persji prorok MANES lub MANI daje pocz
ą
tek manicheizmowi, religii
b
ę
d
ą
cej syntez
ą
zaratusztryzmu, buddyzmu, judaizmu i chrze
ś
cija
ń
stwa.
Ś
wiat powstał
ze starcia Boga (Ojca
Ś
wiatło
ś
ci) z Szatanem (Ksi
ę
ciem Ciemno
ś
ci). Nasze dusze, jako
odpryski bosko
ś
ci, zostały uwi
ę
zione w mrokach tego
ś
wiata, sk
ą
d dzi
ę
ki nauce
Maniego, ascezie i innych praktykom religijnym maj
ą
zosta
ć
wyzwolone. Po
zamordowaniu Maniego stworzona przeze
ń
religia zyska du
ż
e wpływy w Cesarstwie.
(Elementy manicheizmu, pod koniec staro
ż
ytno
ś
ci zniszczonego wskutek prze
ś
ladowa
ń
,
trwa
ć
b
ę
d
ą
w ró
ż
nych nurtach chrze
ś
cija
ń
stwa do XVI w.)
od 270 Aby zjednoczy
ć
religijnie Cesarstwo, prze
ż
ywaj
ą
ce seri
ę
kryzysów
wewn
ę
trznych, podj
ę
te zostaj
ą
próby wprowadzenia kultuSol Invictus (Sło
ń
ca
Niezwyci
ęż
onego).
mi
ę
dzy 270 a 305 PORFIRIUSZ z Tyru, ucze
ń
Plotyna, wydaje we własnym układzie
jego pisma, uzupełniaj
ą
c je wprowadzeniem O
ż
yciu Plotyna oraz o układzie jego
ksi
ą
g. Pozostały te
ż
po nim Isagoga (ogromnie wpływowy, jeszcze w
ś
redniowieczu,
podr
ę
cznik logiki Arystotelesa), Przeciw chrze
ś
cijanom i szereg innych tekstów.
284-305 Cesarz Dioklecjan, aby ratowa
ć
pogr
ąż
one w nieustaj
ą
cych kryzysach imperium, podejmuje dzieło
wielkich reform.
W ich ramach nast
ę
puj
ą
od 297 prze
ś
ladowania manichejczyków, a od 303 chrze
ś
cijan. Szacuje si
ę
,
ż
e na
ł
ą
czn
ą
liczb
ę
10-15 tysi
ę
cy m
ę
czenników chrze
ś
cija
ń
skich pierwszych wieków połowa poniosła
ś
mier
ć
wła
ś
nie za panowania Dioklecjana.
po 300 Przerwanie prac nad TALMUDEM JEROZOLIMSKIM, tekstem Miszny (zob. ok.
200) uzupełnionym o komentarze, czyli Gemar
ę
.
po 300 powstaj
ą
buddyjskie sutry Sandhi-nirmo
ć
ana ("uwolnienie ukrytego znaczenia"),
Lankawatara-sutra ("objawienie na Lance") i inne. Zaczyna si
ę
"trzeci obrót koła
Dharmy".
Strona 16 z 20
Bez tytułu 1
2009-10-20
306-337 Cesarz Konstantyn I Wielki jednoczy imperium - i zaczyna przeobra
ż
a
ć
je w pa
ń
stwo
chrze
ś
cija
ń
skie.
(W tym czasie chrze
ś
cijanie stanowili ok. 10-15% ludno
ś
ci Cesarstwa.)
311 Cz
ęść
biskupów afryka
ń
skich kwestionuje wybór na biskupa Kartaginy Cecyliana,
gdy
ż
udzielił ich mu biskup, który w czasach prze
ś
ladowa
ń
Dioklecjana zdradził.
Wy
ś
wi
ę
cono innego biskupa, którego nast
ę
pc
ą
został Donat, przywódca ruchu
religijnego, który zyskał miano donatyzmu. Miał to by
ć
"czysty ko
ś
ciół m
ę
czenników", w
przeciwie
ń
stwie do katolickiego "skalanego ko
ś
cioła zdrajców". Ko
ś
ciół ten skupiał
przede wszystkim ludy mówi
ą
ce po punicku i niezadowolone z panowania rzymskiego. W
IV i V w. w okolicach Kartaginy wi
ę
cej było donatystów ni
ż
katolików.
313 Konstantyn Wielki i Licyniusz ogłaszaj
ą
tolerancyjny "edykt mediola
ń
ski". Wkrótce potem Konstantyn
zaczyna wspiera
ć
chrze
ś
cija
ń
stwo, czasem kosztem dawnych wiar.
po 315 W Aleksandrii wybucha konflikt mi
ę
dzy patriarch
ą
a kolegium prezbiterów o
prymat. Pretekstem staje si
ę
atak na prezbitera Ariusza, który - m.in. za Ewangeli
ą
Jana -
twierdził, w zaginionym dziele Thalia,
ż
e Syn jest mniejszy od Ojca.
325 Zwołany przez Konstantyna Wielkiego I sobór nicejski (uczestniczyło w nim ok. 250
biskupów, prawie wył
ą
cznie z prowincji wschodnich) przyjmuje, pod presj
ą
cesarza, anty-
aria
ń
skie
wyznanie wiary
.
ok. 325 Pachomiusz zakłada w Egipcie pierwsz
ą
wspólnot
ę
cenobitów - prototyp
przyszłych klasztorów.
327-335 Budowa ufundowanej przez Konstantyna Wielkiego bazyliki Grobu
Ś
wi
ę
tego w Jerozolimie.
W tym czasie powstaj
ą
te
ż
pierwsza Bazylika
ś
w. Piotra w Rzymie, bazylika Narodzenia w Betlejem i
szereg innych.
330 Konstantynopol, wzniesiony wła
ś
nie w miejscu osady Bizancjum, zostaje ogłoszony drug
ą
stolic
ą
Cesarstwa.
połowa IV w. Zmiany klimatyczne w Azji
Ś
rodkowej wywołuj
ą
wielk
ą
migracj
ę
Hunów na zachód.
375 Hunowie nacieraj
ą
na Gotów, zamieszkuj
ą
cych ziemie na północ od Morza Czarnego. Zaczyna si
ę
Wielka W
ę
drówka Ludów.
378 Wizygoci zwyci
ęż
aj
ą
wojska rzymskie pod Adrianopolem, cesarz Walens ginie w bitwie.
po 370 Trzej Ojcowie Kapadoccy ł
ą
cz
ą
filozofi
ę
Orygenesa z dogmatem Trójcy
ś
w.:
BAZYLI Wielki zakłada pierwsze klasztory chrze
ś
cija
ń
skie i spisuje Reguły dla
mnichów; Trójc
ę
okre
ś
la słowami „jedna natura, trzy hipostazy” (mia physis, treis
hypostaseis).
GRZEGORZ z Nyssy w Nauce katechetycznej daje drugi po Orygenesie system filozofii
chrze
ś
cija
ń
skiej, w O stworzeniu człowieka tworzy podstawy chrze
ś
cija
ń
skiej
antropologii, wa
ż
ny jest te
ż
jego dialog z umieraj
ą
c
ą
siostr
ą
O duszy i
zmartwychwstaniu.
GRZEGORZ z Nazjanu, 5 mów teologicznych. Obrona dogmatu Trójcy
ś
w.: jedno
ść
natury Boga i ró
ż
no
ść
osób boskich.
379-395 Panowanie cesarza Teodozjusza I Wielkiego.
380 Teodozjusz Wielki ogłasza chrze
ś
cija
ń
stwo religi
ą
pa
ń
stwow
ą
w Cesarstwie.
381 I sobór konstantynopolita
ń
ski rozszerza nicejskie
wyznanie wiary
m.in. o dogmaty na
temat Ducha
Ś
wi
ę
tego.
385-420
Ś
w. HIERONIM dokonuje przekładu Pisma
Ś
wi
ę
tego na łacin
ę
- tak powstaje
WULGATA, do połowy XX w. podstawowa dla katolików wersja BIBLII.
386-388
Ś
w. AUGUSTYN, dawny manichejczyk, a potem sceptyk, nawracaj
ą
c si
ę
na
chrze
ś
cija
ń
stwo pisze - genialne - dialogi filozoficzne: O
ż
yciu szcz
ęś
liwym, Przeciw
Strona 17 z 20
Bez tytułu 1
2009-10-20
akademikom, O porz
ą
dku, Soliloquia (neologizm: rozmowy z samym sob
ą
), O
wielko
ś
ci duszy, O nauczycielu, O wolnej woli, O prawdziwej wierze.
391-2 Teodozjusz Wielki zakazuje kultów poga
ń
skich. W Aleksandrii wywołuje to wybuch powstania, co
ko
ń
czy si
ę
zburzeniem Muzeum i Biblioteki.
395-396
Ś
w. AUGUSTYN, O nauce chrze
ś
cija
ń
skiej, ksi
ę
gi I, II i cz
ęść
III. Rozprawa z
zakresu metodologii studiów biblijnych.
397-400
Ś
w. AUGUSTYN, Wyznania (zob. opowie
ść
o własnym nawróceniu:
Ksi
ę
ga VI,
13-16 i VII
, oraz filozoficzn
ą
Ksi
ę
g
ę
XI
o czasie). Autobiografia najwybitniejszego filozofa
wczesnego chrze
ś
cija
ń
stwa.
406 PELAGIUSZ, De natura (O naturze). W tym zaginionym dziele Pelagiusz twierdzi,
ż
e
natura ludzka jest dobra, a cho
ć
mamy woln
ą
wol
ę
, to natura nasza kieruje nas ku Bogu.
Chrzest nie zmywa grzechów (w tym pierworodnego) i nie jest koniecznym warunkiem
zbawienia.
415
Ś
w. AUGUSTYN, O naturze i łasce. W tym antypelagia
ń
skim pi
ś
mie Augustyn
dowodzi,
ż
e wskutek grzechu Adama natura ludzka została tak ska
ż
ona,
ż
e bez łaski,
jakiej Bóg udziela wybranym, nikt nie mo
ż
e zosta
ć
zbawiony. Nieochrzczone niemowl
ę
ta
trafi
ą
na wieczne m
ę
ki.
418 W wyniku stara
ń
ś
w. Augustyna cesarz Honoriusz wydaje dekret przeciw
pelagianizmowi.
Na Ziemi
ż
yje 200-250 milionów ludzi.
410 Wizygoci pod wodz
ą
Alaryka zdobywaj
ą
Rzym, zaczyna si
ę
szybki proces upadku Cesarstwa
Zachodniego
415-427
Ś
w. AUGUSTYN, Pa
ń
stwo Bo
ż
e. Ksi
ąż
ka o dziejach aniołów i ludzi, od Dnia
Stworzenia do Dnia S
ą
du Ostatecznego.
429 Wandale wkraczaj
ą
do rzymskiej wcze
ś
niej Afryki i tworz
ą
własne pa
ń
stwo.
434-453 Hunowie pod wodz
ą
Attyli pustosz
ą
obie cz
ęś
ci Cesarstwa.
431 Sobór w Efezie jako pierwsza kulminacja
sporu o dwie natury i jedn
ą
osob
ę
w
Chrystusie
, a tak
ż
e o prawomocno
ść
kultu maryjnego.
po 445 Opat klasztoru w Konstantynopolu, EUTYCHES, głosi monofizytyzm: bosko
ść
Jezusa wchłon
ę
ła jego człowiecze
ń
stwo, tak
ż
e miał on jedn
ą
- bosk
ą
- natur
ę
(był
Bogiem, ale nie był człowiekiem).
449 Sobór w Efezie popiera Eutychesa. Wkrótce potem zostaje uznany za "zbójnicki" i
skre
ś
lony z listy soborów.
451 Sobór w Chalcedonie przyjmuje
Definicj
ę
wiary
, pot
ę
piaj
ą
c zarówno nestorian, jak i
monofizytów.
ok. V w. ASANGA i jego młodszy brat WASUBANDHU tworz
ą
podstawy jogaczary,
jednej z najwa
ż
niejszych szkół buddyzmu mahajany. Dokonał si
ę
"trzeci obrót koła
Dharmy". (Zob. Wasubandhu, Trzydzie
ś
ci strof,
przekład anonimowy
.)
476 Wódz germa
ń
ski Odoakr składa z tronu ostatniego cesarza Rzymu.
mi
ę
dzy 440 a 485 PROKLOS z Konstantynopola, ostatni wielki neoplatonik, stoj
ą
cy na
czele odrodzonej nieco wcze
ś
niej Akademii, pisze komentarze do Platona (zachowały si
ę
komentarze do Timajosa, Pa
ń
stwa, Parmenidesa, Kratylosa i pseudo-Plato
ń
skiego
Alkibiadesa), do podr
ę
cznika arytmetyki Nikomachosa, do astronomicznych traktatów
Ptolemeusza i szereg innych tekstów. Własn
ą
wersj
ę
neoplatonizmu przedstawia w
dziełach Elemety teologii i Teologia plato
ń
ska.
Strona 18 z 20
Bez tytułu 1
2009-10-20
mi
ę
dzy 485 a 520 Podaj
ą
cy si
ę
za ucznia
ś
w. Pawła syryjski mnich, znany dzi
ś
jako
PSEUDO-DIONIZY AREOPAGITA, tworzy, wykorzystuj
ą
c idee Proklosa, wersj
ę
neoplatonizmu chrze
ś
cija
ń
skiego w dziełach Hierarchia niebia
ń
ska, Hierarchia
ko
ś
cielna, Imiona boskie i Teologia mistyczna (ponadto zachowało si
ę
dziesi
ęć
listów).
ok. 500 Zako
ń
czenie prac nad TALMUDEM BABILO
Ń
SKIM.
493 W Italii powstaje pa
ń
stwo Ostrogotów, rz
ą
dzone przez Teodoryka Wielkiego. (Miało kontynuowa
ć
tradycje Cesarstwa, w administracji zatrudniano przedstawiciele arystokratycznych rodów rzymskich.)
506-507 Chlodwig I, który dziesi
ęć
lat wcze
ś
niej miał przyj
ąć
chrzest, jednoczy Gali
ę
(tereny dzisiejszej
Francji).
525/6 Zabity zostaje znakomity tłumacz dzieł my
ś
licieli greckich na łacin
ę
, BOECJUSZ.
Krótko przed
ś
mierci
ą
napisał O pocieszeniu, jakie daje filozofia.
527-565 Justynian I Wielki, jako cesarz bizanty
ń
ski,
podejmuje nieudane próby odbudowy Cesarstwa w dawnych granicach.
529 Dekret Justyniana
zakazuje prowadzenia szkół poga
ń
skich
. Poniewa
ż
sze
ś
ciu
ostatnich filozofów poga
ń
skich, pracuj
ą
cych w zało
ż
onej w Atenach przez Platona
Akademii, odmówiło przyj
ę
cia chrztu, uczelnia zostaje zamkni
ę
ta.
529
Ś
w. Benedykt zakłada klasztor benedyktynów na Monte Cassino.
532-537 Ko
ś
ciół Hagia Sophia w Konstantynopolu.
ok. 532-540 SIMPLIKIOS, jeden z sze
ś
ciu filozofów Akademii, którzy po jej zamkni
ę
ciu
podj
ę
li nieudan
ą
prób
ę
osiedlenia si
ę
w Persji, pisze najbardziej uczone komentarze do
CORPUS ARISTOTELICUM, jakie pozostawiła nam staro
ż
ytno
ść
. Zachowały si
ę
komentarze do O niebie, Fizyki, Kategorii i O duszy (a tak
ż
e komentarz do
Encheiridionu Epikteta), niezwykle dla nas cenne z uwagi na umieszczone w nich cytaty
z zaginionych dzieł najdawniejszych filozofów.
ok. 515-565 Jan FILOPONOS, chrze
ś
cijanin z Aleksandrii, pisze komentarze do Corpus
Aristotelicum. Zachowały si
ę
komentarze do O powstawaniu i gini
ę
ciu, O duszy,
Kategorii, Analityk pierwszych, Analityk wtórych, Fizyki, Meteorologiki, a tak
ż
e
rozprawy teologiczne o stworzeniu
ś
wiata, polemiki na temat wieczno
ś
ci
ś
wiata
wymierzone w Proklosa i Arystotelesa, fragmenty traktatu o Trójcy
Ś
wi
ę
tej (jego doktryna
tzw. tryteizmu została pot
ę
piona jako heretycka), komentarz do podr
ę
cznika arytmetyki
Nikomachosa. W komentarzu do Fizyki znajduj
ą
si
ę
niezwykle ciekawe krytyki
Arystotelesowskiej teorii, zgodnie z któr
ą
ruch np. rzucanego kamienia jest, po utracie
kontaktu z dłoni
ą
, podtrzymywany przez powietrze. W zamian Filoponos formułuje
hipotez
ę
, i
ż
pierwotny sprawca przekazuje ciału pewn
ą
sił
ę
poruszaj
ą
c
ą
, która po
oderwaniu dłoni utrzymuje pocisk w ruchu. W XIV w. Jan BURIDAN i inni rozwin
ą
ten
pomysł w teori
ę
impetus, która z kolei utoruje drog
ę
Newtonowskiej zasadzie
bezwładno
ś
ci.
ok. 547-549 KOSMAS Indikopleustes, Christianike kosmografia (Kosmografia
chrze
ś
cija
ń
ska). Zestawiaj
ą
c rozmaite fragmenty ksi
ą
g biblijnych, autor - który wcze
ś
niej
odwiedził Indie i Cejlon - dowodzi,
ż
e Ziemia jest płaska, a niebo rozpi
ę
te nad ni
ą
niczym
namiot. Bior
ą
c proporcje namiotu, jaki Moj
ż
esz na rozkaz Jahwe rozpinał nad Ark
ą
Przymierza, Kosmas precyzował,
ż
e Ziemia ma kształt prostok
ą
ta, który jest dwukrotnie
dłu
ż
szy ni
ż
szeroki, za
ś
niebo wznosi si
ę
nad ni
ą
niczym wieko kufra. Cało
ść
rozpada si
ę
na sfer
ę
ziemsk
ą
=ludzk
ą
i niebia
ń
sk
ą
=anielsk
ą
.
Strona 19 z 20
Bez tytułu 1
2009-10-20
553 II sobór konstantynopolita
ń
ski przeprowadza czystki ideologiczne, pot
ę
pia m.in.
Orygenesa.
po 536 Wojny Bizantyjczyków z Ostrogotami rujnuj
ą
Itali
ę
.
568-569 Italia zostaje opanowana przez dzikich Longobardów.
Na Zachodzie rozpoczynaj
ą
si
ę
"wieki ciemne".
Strona 20 z 20
Bez tytułu 1
2009-10-20