1095. -  OD  BABILONII  DO  HISZPANII

- Jerozolima w rękach arabskich -

W czasie panowania kalifa Omara (634-644) Arabowie z wielką szybkością opanowali Persję oraz prowincje bizantyjskie, Palestynę, Syrię i Egipt. Stolicą nowego imperium stała się Medyna. Podbite ludy musiały wybierać pomiędzy uznaniem Mahometa za proroka (przyjęciem Islamu) a płaceniem haraczu.
    Kalif Omar dotkliwie ograniczył swobody Żydów i chrześcijan. Jego ograniczenia zwane "przymierzem Omara" (637 r.) obejmowały zakaz sprawowania urzędów, sądzenia muzułmanów, jeżdżenia konno, budowania nowych synagog i kościołów, oraz odnawiania starych. Dodatkowo Żydzi musieli nosić odrębny strój, odróżniający ich od reszty ludności.

W 637 r. Arabowie zdobyli Jerozolimę i zmienili nazwę miasta na al-Quds. Z Jerozolimy wypędzono wszystkich Żydów. Zamknięto słynną żydowską szkołę w Tyberias. Kalif Omar przeniósł swoją siedzibę do Damaszku, i ogłosił Jerozolimę trzecim co do ważności (po Mekce i Medynie) świętym miastem muzułmanów. Na gruzach żydowskiej Świątyni w Jerozolimie wybudowano meczet.

W 638 r. Synod Toledański VI stwierdził, że na terenie Królestwa Wizygotów (Hiszpania) nie powinien żyć nikt poza wyznawcami doktryny katolickiej. Decyzja synodu znalazła poparcie króla Chintila (638-642). Kler katolicki cieszył się, że "dzięki pobożności króla złamana wreszcie zostanie nieugięta niewiara żydowska".
    Wielu Żydów opuściło wówczas Hiszpanię. Wielu zdecydowało się na przyjęcie chrześcijaństwa. Ci, co przyjęli chrzest, musieli uroczyście ślubować na piśmie, że nie wyprą się nigdy wiary katolickiej i potępiają judaizm. Jednak tak naprawdę, nowonawróceni Żydzi, w swoich sercach pozostawali wierni Zakonowi.

W 638 r. cesarz Herakliusz z przyczyn politycznych zarządził przymusowy chrzest Żydów w Bizancjum. W ten sposób chciał sobie zagwarantować jedność państwa.

Podczas wojen arabskich przeciwko królom perskim, tamtejsi Żydzi gorliwie wspierali Arabów. W nagrodę za udzieloną pomoc, kalif Omar nadał im w 640 r. szczególne przywileje. Zwierzchnikiem politycznym i sądowniczym gmin żydowskich w Persji został Bostanaj, potomek rodu egzylarchów.

W latach 642-652 w Królestwie Wizygotów (Hiszpania) panował król Chindaswind. Był on zagorzałym przeciwnikiem wszechwładzy katolickiego duchowieństwa, które usiłowało ograniczyć władzę królewską w Hiszpanii na rzecz kościoła. Chindaswind sprzyjał Żydom i pozwolił wielu nawróconym na chrześcijaństwo powrócić do wiary swoich przodków.

W 644 r. został zamordowany kalif Omar, a jego następca Otman zginął podczas powstania w 656 r.
    W świecie Islamu nastąpił wówczas rozłam. Spiskowcy obwołali w Persji kalifem Aliego (656-660). Przeciwko niemu wystapił zbrojnie kalif Moawji.

W latach 652-672 w Królestwie Wizygotów (Hiszpania) panował król Receswind. Aby zjednać sobie katolickie duchowieństwo wyraził zgodę na ograniczenie władzy królewskiej w Hiszpanii. Dokonało się to na soborze w Toledo w 653 r. Wstępujący na tron monarcha musiał składać przysięgę, którą zobowiązywał się do opiekowania się kościołem katolickim i prześladowania Żydów.
    Jednocześnie król wystąpił na soborze z wnioskiem surowego traktowania wszystkich tych Żydów, którzy przedtem przyjęli chrześcijaństwo, a później powrócili do żydostwa. Ostatecznie pozwolono Żydom pozostać w Królestwie Wizygotów, choć mocno ograniczono ich swobody. Ostrzej potraktowano nawróconych Żydów, których zmuszono do pozostania w kościele. Pod okiem kleru musieli oni spędzać święta chrześcijańskie i żydowskie, aby jedne święcić a drugie łamać.

---------- Okres gaonów ----------

W 658 r. około 90 tysięcy babilońskich Żydów złożyło hołd kalifowi Aliemu. Za okazaną wierność, Żydzi w Persji otrzymali szczególne przywileje. Rektor uczelni w Surze otrzymał tytuł gaona (dostojnik). Uprawnienia gaona były większe od egzylarchy. Od tego momentu zaczyna się nowy okres w dziejach żydowskich - okres gaonów.
    Egzylarcha (książę wygnania) sprawował władzę świecką, natomiast gaon surański sprawował funkcje duchowe i nauczycielskie wśród Żydów. Uprawnienia prawnicze podzielili pomiędzy siebie. Dobrze zorganizowane kolegia akademii w Surze i Pumbadicie stanowiły specyficzny żydowski parlament, obradujący na wiosnę i jesień przez miesiąc czasu. Decyzje akademii były przyjmowane przez gminy żydowskie, które podlegały władze egzylarchy i trzech naczelników. Powoływali oni sędziów-rabinów, którzy zajmowali się objaśnianiem i przestrzeganiem zasad Prawa na poziomie gminy. Przy synagogach działały szkoły talmudyczne.
    Tak urządzona społeczność żydowska w Babilonii tworzyła swoiste państwo poddane muzułmańskim namiestnikom. Rozproszeni po całym świecie Żydzi patrzyli na babilońskie akademie i na księcia wygnania, którzy byli wyrazicielami i kontynuatorami wyidealizowanej doby talmudycznej. Cała diaspora była poddana woli gaonów i egzylarchów babilońskich. Wpływ Żydów babilońskich rozszerzył się na diasporę, w miarę kolejnego przesiedlania się, docierał do Afryki Północnej, Europy Południowej, Środkowej, Wschodniej i Hiszpanii.

Jedynie gminy palestyńskie nie podporządkowały się gaonom babilońskim. Centrum życia żydowskiego w Palestynie wciąż znajdowało się w Tyberiadzie, w tamtejszej uczelni talmudycznej. Uczeni z Tyberiady nie przyjęli wprowadzonych w Babilonii znaków samogłoskowych i stworzyli własny, odrębny system znaków, który zwano tyberiadzkim. Stopniowo wyparł on system babiloński i przez długie wieki uchodził za jedyny w pisowni języka hebrajskiego.

Gdy w 660 r. zmarł kalif Ali, władzę nad Arabami przejął namiestnik Syrii, emir Moawija - założyciel dynastii Omajadów. Państwo teokratyczne przekształciło się w monarchię. Był to początek Kalifatu Omajadów, zwanego też Damasceńskim (lata 660-750). Arabowie stopniowo podbili całe wybrzeże Afryki Północnej (początek VIII wieku), zajęli Półwysep Pirenejski (lata 711-714), próbowali zdobyć Konstantynopol, a w Azji Środkowej opanowali Chiwę, Bucharę, Afganistan i północno-zachodnią część Indii po rzekę Indus.
    Kalifowie omajadzcy (660-717) nie przestrzegali ograniczeń Omara. Żydzi cieszyli się względnie dużą wolnością wśród Arabów, dlatego największe grupy społeczności żydowskiej mieszkały wówczas w świecie Islamu. Żydzi bardzo szybko przyswoili sobie język arabski i częściowo zasymilowali się z lokalną ludnością.
    Wielu Żydów zafascynowało się wówczas arabską poezją. Bezpośrednim tego skutkiem były narodziny poezji nowohebrajskiej. Istniał tylko jeden przedmiot godny pieśni pochwalnej: Bóg i Jego rządy. I istniał tylko jeden przedmiot godny lamentacji: sieroctwo narodu żydowskiego i jego cierpienia. Wzorami stały się psalmy pochwalne i treny. Szereg poetów otwierał Jose Ben-Jose Hajathom. Jannaj jako pierwszy zastosował rym w poezji nowohebrajskiej. Pisał on głównie modlitwy rymowane. Jednakże najsłynniejszym poetą był Eleazar Kaliri. Napisał on ponad 150 utworów liturgicznych, hymnów, modlitw pokutnych, pieśni i innych utworów.
    Poezja nowohebrajska szybko przeniknęła do liturgii gmin żydowskich w Babilonii, Włoszech, Niemiec i Francji. Tylko Żydzi hiszpańscy nie chcieli ich przyjąć. Przełożone w poezji nowohebrajskiej teksty Pisma Świętego mocno oddziaływały na wszystkich Żydów i pobudziły słuchaczy duchowo.

W latach 672-680 w Królestwie Wizygotów (Hiszpania) panował król Wamba. Zaczął on łagodniej traktować hiszpańskich Żydów, uwalniając tzw. "chrześcijan judaizujących", czyli Żydów będących pozornymi chrześcijanami.
    W latach 680-693 w Królestwie Wizygotów (Hiszpania) panował król Erwig. Zniósł on wszelką wolność myśli i słowa u Żydów. Wezwał sobór kościelny do "wytępienia z korzeniami zarazy żydowskiej". W 680 r. sobór uchwalił 27 specjalnych antyżydowskich paragrafów. Pozornie nawróceni Żydzi musieli całymi rodzinami ochrzcić się, pod groźbą konfiskaty całego mienia, śmierci lub wygnania. Dodatkowo podlegali oni całkowitej kontroli duchowieństwa chrześcijańskiego. Przed Żydami zamknięto wszystkie urzędy.
    W latach 693-713 w Królestwie Wizygotów (Hiszpania) panował król Egik. Ograniczył on prawa zarobkowania Żydów, doprowadzając ich na granicę ubóstwa. Zakazano Żydom posiadania gruntów i domów, trudnienia się żeglugą i handlem. Cały swój majątek ruchomy musieli oddać skarbowi królewskiemu.
    W 694 r. zrozpaczeni Żydzi hiszpańscy weszli w tajne porozumienie z Żydami afrykańskimi, aby przy pomocy mahometan obalić znienawidzone Królestwo Wizygotów. Gdy spisek się wydał, Żydów spotkała straszna kara.
    W 694 r. nastąpiło nasilenie prześladowań Żydów w Hiszpanii. Dorośli Żydzi utracili swoją własność i wraz z rodzinami stali się niewolnikami. Dzieci powyżej 7 lat odebrano rodzicom i oddano na wychowanie chrześcijanom.

Gdy w 711 r. na Półwyspie Pirenejskim (Hiszpania) wylądowali Muzułmanie, hiszpańscy Żydzi przyłączyli się w wielu miejscach do Arabów.
    Do 713 r. upadło całe Królestwo Wizygotów. Hiszpania stała się prowincją kalifatu, nazwanego przez zwycięzców Andaluzją (al-Andalus).
    Muzułmanie traktowali Żydów hiszpańskich życzliwie, jako sojuszników, i nadali im wolność wyznania.

W latach 715-741 nad Frankami panował majordom Karol Młot. Zjednoczył on ziemie frankońskie i w 732 r. zatrzymał pochód Muzułmanów na Galię.

W 716 r. kalif Suleiman utowrzył w Ramli stolicę administracyjną kraju. Wielu Żydów babilońskich i perskich osiedlało się wówczas w Ramli.

W latach 717-720 na Arabami panował kalif Omar II. Wskrzesił on prawa antyżydowskie zwane "przymierzem Omara". Zmuszał przemocą Żydów i chrześcijan do przyjęcia Islamu.
    Około 720 r. Serenus zaczął nauczać w żydowskich gminach w Syrii. Podawał się za Mesjasza i obiecywał zwrócić Żydom ziemię świętą, wypędziwszy z niej mahometan. Nawoływał do odrzucenia Talmudu i powrotu do Pisma Świętego. Arabowie szybko ujęli i starcili Serenusa.
    Żydzi, którzy za namową Serenusa przekroczyli prawa talmudyczne mogli powrócić do swoich gmin pod warunkiem skruchy i ślubowania wierności przepisom Talmudu.

W 750 r. z Persji wywędrował do Palestyny znany nauczyciel talmudyczny, Achaj. Napisał on w Palestynie podręcznik do praktyki religijnej judaizmu.

W latach 741-768 nad Frankami panował król Pepin III Krótki. Z wdzęczności za koronę królewską wyprawił się do Włoch i pokonał Longobardów.
    W 756 r. pokonawszy Longobardów, król Franków Pepin, darował papieżowi Egzarchat Rawenny i okręg rzymski, z którego utworzono świeckie Państwo Kościelne, obejmujące ziemie Włoch środkowych.

W 750 r. Obadja Abu-Isa z perskiego miasta Ispahan, ogłosił że Bóg przeznaczył go na wyzwoliciela Żydów spod jarzma pogańskich narodów i niesprawiedliwych władców. Zgromadził przy sobie około 10 tysięcy żydowskich powstańców z którymi wzniecił bunt. Abu-Isa nauczał judaizmu niezgodnego z Talmudem. Gdy Arabowie stłumili powstanie, uczniowie Abu-Isy nadal żyli według nauk swojego mistrza (do X wieku). Nazywano ich: Isawici.

W 750 r. świat Islamu został rozerwany przez walki wewnętrzne wywołane uprzywilejowaną pozycją Arabów syryjskich w wielonarodowościowej monarchii Omajadów. W trakcie walk wymordowano władców, za wyjątkiem jednego, Abd-al-Ramana, który po ucieczce do Hiszpanii ogłosił się w 756 r. niezależnym emirem. W ten sposób powstał kalifat Abbasydów.
    Kalifat Abbasydów (lata 750-1055) posiadał stolicę w Bagdadzie. Osiągnął swoją największą potęgę za panowania kalifów: Al-Mansura (754-775), Harun-al-Raszyda (786-809), Al-Mamuna (813-833) i Al-Mutadida (892-902). Po śmierci tego ostatniego Kalifat zaczął się chylić ku upadkowi.

W latach 763-766 kalif Al Mansur (754-775) rozbudował Bagdad jako stolicę swego państwa. Plany budowy miasta stworzyli żydowski matematyk i astronom Masha'allah i perski astronom Ab-Naubakht.

Około 765 r. w Persji zaczął działać Anan Ben-Dawid, syn egzylarchy Salomona. Anan otwarcie potępił Talmud i zaczął nauczać potrzebę oparcia życia religijnego na Piśmie Świętym. Wytykał talmudystom, że sfałszowali judaizm i poczynili dodatki do Tory. Swoim uczniom Anan wpajał zasadę: "Szukajcie pilnie w Piśmie". Od tego powrotu do Pisma, ten ruch religijny otrzymał nazwę karaizmu, czyli wyznania Pisma. Anan napisał komentarze do Tory i podręcznik życia religijnego opartego na naukach biblijnych. Zniósł on tradycyjny żydowski kalendarz świąteczny i sięgnął do praktyki obchodzenia świąt w Piśmie Świętym. Zaostrzył przepisy szabasowe i pokarmowe, co świadczyło, że tak naprawdę Anan stworzył nowy własny Talmud, zamiast powracać do Pisma.
    W VIII wieku społeczność żydowska rozpadła się na dwa wrogie sobie obozy. Karaimi stanowili największe wyzwanie dla tradycyjnego judaizmu talmudycznego. Rabini obłożyli Karaimów klątwą. W odpowiedzi, Karaici zerwali łączność z judaizmem talmudycznym i ogłosili Anana prawowitym egzylarchą. Odpowiednikiem synagogi u Karaimów była kienesa.
    Po śmierci Anana, wpływy Karaimów stopniowo rozszerzyły się na całą wschodnią część basenu Morza Śródziemnego, a nawet dotarły do Hiszpanii. Karaici przywrócili Biblii dawne jej prawa. Jako pierwsi rozpoczęli uprawiać gramatykę hebrajską. Badali poprawność tekstu świętego i starali się uchronić go od skażenia. Tych karaimskich gramatyków biblijnych zwano masoretami.

Mniej więcej równocześnie z powstaniem karaizmu, pogański chan Chazarów, Bulan, wraz z całym dworem (4000 magnatów) przyjęli judaizm. Między VII a X wiekiem nawróceni na judaizm Chazarowie tworzyli olbrzymie imperium, którego granice opierały się o Morze Czarne, Kaukaz, Morze Aralskie, i sięgały głęboko na północ. Przez kilkaset lat tworzyli oni silne państwo, nie lękające się Bizancjum i Arabów. Państwo Chazarów przestało istnieć przed XIII wiekiem.
    Z czasem żydowska wiara przeniknęła z chazarskiego dworu do ludu. Późniejszy chan Obadjasz zaprosił z Persji uczonych żydowskich, którzy zaczęli zakładać w państwie Chazarów domy modlitw i szkoły, nauczali Biblii i Talmudu. Według prawa zasadniczego, na tronie królewskim Chazarów mogli zasiadać wyłącznie władcy nawróceni na judaizm. W ten sposób było to państwo żydowskie. Wówczas żydowscy kupcy ciągnęli z zachodniej Europy na wschód - przez polskie osady, następnie Kijów, do wybrzeża Morza Czarnego.

W latach 768-814 nad Frankami panował król Karol Wielki. Przesunął on centrum cywilizacji europejskiej z Konstantynopola na zachód Europy. W 800 r. Karol Wielki został koronowany przez papieża na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego.
    Karol Wielki wbrew wszystkim uchwałom soborów kościelnych, popierał krajowych Żydów i korzystał z ich biegłości w handlu i językach. Wówczas to Żydzi stali się głównymi przedstawicielami światowego handlu.
    W latach 772-795 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był papież Hadrian I. Był on nieżyczliwy Żydom i bardzo często upominał biskupów hiszpańskich, aby utrzymywali chrześcijan z dala od Żydów i pogan (muzułmanów).

Po pierwszych osiedleniach w Azji Mniejszej, w Babilonii, nastąpiła żydowska migracja do Europy. Żydzi stopniowo i prawie niezauważalnie przemieszczali się dwoma głównymi nurtami. Pierwszy wychodził z Mezopotamii i Egiptu przez Afrykę Północną do Hiszpanii (zwanej po hebrajsku Sefaradem). Drugi nurt kierował się przez Turcję, Grecję i Włochy do Europy Środkowej. Większość z nich osiedliła się na terenie Niemiec (nazywanych po hebrajsku Aszkenas). Żydowska nauka wychodził z Babilonii do Włoch, Hiszpanii i Europy środkowej, a następnie wędrowała na wschód.

Około 775 r. na rozkaz kalifa, z Persji został wygnany Natronaj Ben-Chabibaj, który wszedł w spór z Zakkajem Ben-Achunajem o urząd egzylarchy. Wygnany Natronaj osiedlił się w Maghrebie, gdzie wzmocnił lokalną gminę żydowską. Z pamięci spisał tekst Talmudu, którego odpisy trafiły również do gmin hiszpańskich.
    Maghreb to Maroko i Tunis z Algierią, które w VIII wieku odpadły od Kalifatu Bagdadzkiego stając się niezależnym państwem muzułmańskim (kalifat rodziny Fatymidów).

W 787 r. król Franków Karol Wielki sprowadził do Narbony (Francja) rodzinę żydowskiego uczonego Kalonymosa i ofiarował mu ziemię w tym mieście. Kalonymos otrzymał godność książęcą i urzędowy tytuł książę (nasi). Dzielnica, w której mieszkali zwała się "dworem króla żydowskiego".
    Równocześnie Żydzi tłumnie osiedlali się w Magdeburgu, Merseburgu i Regensburgu, a następnie wędrowali dalej na wschód do Polski i Czech.

Początek IX wieku charakteryzował się odnową nauki na Wschodzie. Około 800 r. Żydzi arabscy zwrócili swoją uwagę na światło nauki. Centrami nauki stały się Bagdad (stolica Kalifatu Bagdadzkiego), Kajruan (Afryka północna) i Merw (Turkomania). Maszallach Ibn-Atarii uprawiał astronomię. Sahal Al-Tabari z przydomkiem Rabban, zasłynął jako lekarz i matematyk. Odkrył on łamanie się światła.
    W owym czasie miasto Fez w Maroku było silnym centrum nauki żydowskiej. Działał tam Judah ibn Quraysh, gramatyk hebrajskiego, aramejskiego i arabskiego.

W 807 r. Harun Al Rashid nakazał Żydom w Persji noszenie żółtej odznaki, chrześcijanie musieli nosić niebieską odznakę.

W latach 814-840 w Świętym Cesarstwie Rzymskim panował cesarz Ludwik Pobożny. Obsypał on Żydów nadzwyczajnymi dowodami swojej łaski. Wziął ich pod cesarską opiekę i nie pozwalał baronom i klerowi wyrządzać im krzywdę. Żydzi mogli swobodnie przemieszczać się i osiedlać w cesarstwie. Mogli zajmować się handlem i dzierżawą podatków, przeniesiono nawet żydowskie jarmarki z soboty na niedzielę i zezwolono Żydom na handel chrześcijańskimi niewolnikami. Uwolniono Żydów od kary cielesnej i mianowano osobnego urzędnika, tzw. mistrza żydowskiego, który pilnował, aby przywileje Żydów nie doznały uszczerbku.
    Na dworze cesarskim rabini mieli bezpośredni dostęp do cesarza i bliskich mu osób. Cesarz nadał Żydom rozległe swobody religijne. Mogli budować nowe synagogi i swobodnie studiować Talmud. Chrześcijanie szanowali Żydów, jako "potomków praojców, jako dzieci proroków, jako szczep sprawiedliwych". Wielu z chrześcijańskiego kleru uczyło się u rabinów języka hebrajskiego i poznawało wykładnię Pisma Świętego. Na przykład opat Rhabanus Maurus napisał komentarze biblijne korzystając z żydowskich wskazówek.
    We Francji działała akademia talmudyczna w Narbonie, jednakże ówcześni Żydzi francuscy nie mogli jeszcze pochwalić się wysokim poziomem wiedzy.
    Doba panowania cesarza Ludwika Pobożnego była dla Żydów złotym okresem, jakiego w Europie ani przedtem, ani później, nie znają dzieje żydowskie.
    W owym czasie przeciwko żydowskim swobodom w Cesarstwie Rzymskim wystąpił biskup Agobard z Lyonu. Na czele stronnictwa nalegał na cesarza, aby zniesiono żydowskie prawa. Agobard nauczał w Lyonie, we Francji.

Pod wpływem przejścia na judaizm Chazarów, w 830 r. na wiarę mojżeszową przeszedł Alameńczyk Bodo, palatyn i diakon na dworze frankońskiego cesarza Ludwika Pobożnego.

W 834 r. wybudowano Wielką Synagogę w Aleppo, w Syrii.

Po śmierci Ludwika Pobożnego (840 r.), rzeczywista władza w zachodniej Europie spoczęła w rękach baronów i kleru. Duchowieństwo nieustannie podjudzało pospólstwo do nienawiści przeciwko Żydom. Wielokrotnie pomawiano Żydów o odprawianie sztuk czarnoksięskich.

W 843 r. nastąpił podział Świętego Cesarstwa Rzymskiego (państwa Franków) na trzy części. Lotar jako cesarz, otrzymał Włochy i obszary pomiędzy Renem, Mozą i Rodanem. Karol Łysy jako król, otrzymał terytoria na zachód od posiadłości Lotara (później Francja). Ludwik Niemiecki jako król, otrzymał terytoria na wschód od Renu (później Niemcy).
    W tym nowym europejskim porządku, Żydzi nadal cieszyli się swobodami i wolnością wyznania. Mogli prowadzić handel i posiadać majątki.
    W 843 r. wysocy dostojnicy katolickiego kleru spotkali się na konsylium w Meaux, pod Paryżem (Francja). Postanowiono przypomnieć w Europie stare przepisy prawa kanonicznego ograniczające prawa żydowskie.

W latach 849-856 kalif Almutawakkil wskrzesił w Persji antyżydowskie prawa Omara. Zamknięto Żydom dostęp do urzędów, zabroniono studiowania święte księgi, synagogi i kościoły przemianowano na meczety. Żydzi musieli też nosić szczególną odzież: żółte chusty na płaszczach i grube powrozy zamiast pasa. Mocno ograniczono uprawnienia egzylarchatu.
    W owym czasie wzrastało znaczenie akademii w Pumbadicie, której rektorzy przybrali również tytuł gaona. W ten sposób w Persji działały dwie duże akademie talmudyczne i dwóch gaonów. Mnożyły się spory religijne, liturgiczne, prawnicze i inne.
    Ówczesny gaon z akademii w Surze, Natronaj (859-869), ogłosił kacerzem każdego, kto choćby w najmniejszym szczególe opuści liturgię paschalną.

W 855 r. cesarz Lotar zatwierdził uchwałę synodu, nakazującą wszystkim Żydom opuścić Włocy. Uchwała ta była jednak niewykonalna, gdyż Włochy były rozdrobnione dzielnicowo i pogrążone w stanie całkowitego chaosu wewnętrznego.

W Bizancjum, po okresie prześladowań, Żydzi ponownie rozsiedli się po całym państwie. Osiedlali się zwłaszcza w miastach Azji Mniejszej i Grecji. Niektórzy z nich zajmowali się jedwabnictwem i hodowlą drzew morwowych. Pomimo swojej pożytecznej działalności gospodarczej, Żydzi podlegali nieustannym licznym ograniczeniom "aby poddani byli na wzgardę ostatnią".
    W latach 867-886 w Bizancjum panował cesarz Baasilias Macedończyk. Z wielkim zapałem przystąpił do nawracania Żydów na chrześcijaństwo.
    W 868 r. cesarz Bizancjum, Baasilias, wydał dekret "aby Żydzi dowiedli niezbicie prawdy swej wiary lub też przyznali, że Jezus był szczytem Zakonu i proroków". W dysputach religijnych pomiędzy klerem a uczonymi żydowskimi, zaszczyty i godność czekały wyłącznie na nawracających się Żydów. Wówczas wielu Żydów bizantyjskich przeszło pozornie na chrześcijaństwo.

W latach 875-877 cesarzem frankońskim był Karol Łysy.
    Nie wyraził on zgody na ograniczenie swobód żydowskich, jedynie podniósł Żydom wysokość podatku dochodowego do 11% (chrześcijanie płacili 10%).
    W latach 877-887 cesarzem frankońskim był Karol Gruby. Po jego detronizacji i śmierci dokonał się w 888 r. ostateczny podział monarchii frankońskiej na Francję, Niemcy i Włochy (dynastia Karolingów wymarła we Francji w 987 r., w Niemczech w 911 r.). We Francji, Niemczech i Włoszech wytworzył się system lenny.
    Rozpad Francji na szereg niepodległych państewek, które się wyłamały z supremacji królewskiej, wydał Żydów na łup fanatyzmu chrześcijańskiego duchowieństwa i tyranii drobnych książąt.
    Przez kilka wieków trwały wielkanocne pogromy Żydów w mieście Beziers, gdzie biskupi wzywali pospólstwo, aby się zemściło na Żydach za ukrzyżowanie Jezusa. Podobne bezprawie panowało przez pewien czas w Tuluzie.

W owym czasie, w Egipcie działał Izaak Ben-Sulejman Israeli (845-940). Zasłynął on jako lekarz, filozof i językoznawca. Napisał osiem ksiąg z zakresu medycyny, które przełożono na łacinę i hiszpański. Jeżeli chodzi o filozofię, to jego wykłady wywierały większy wpływ na słuchaczy niż jego pisma.

Pod koniec IX wieku Żydzi odzyskali swoje prawa w Persji. Wezyr Ubajd-Allah Ibn-Sulejman (892-902) powoływał wykształconych Żydów na urzędy państwowe. Najwięcej korzyści odniosła wówczas gmina w Bagdadzie, natomiast pobliska akademia w Pumbadicie została uznana za najwyższy autorytet w Persji i wywierała silny wpływ na całą babilońską społeczność Żydów.

W 886 r. cesarzem Bizancjum został Leon Filozof. Był on władcą nietolerancyjnym.
    W 900 r. cesarz Leon nakazał w Bizancjum wszystkich pozornie nawróconych na chrześcijaństwo Żydów, którzy powrócili do judaizmu, traktować jako odszczepieńców i karać ich śmiercią.

W 917 r. gaonem w Pumbadicie (Persja) został wybrany Mar Kohen-Cedek II Ben-Josef (917-936). Wyznaczył on sobie za cel uczynienie z Pumbadity jedynego ogniska całego żydostwa. W tym celu zamierzał osłabić autorytet egzylarchatu i osłabić akademię w Surze. W ten sposób rozpoczęły się długie spory pomiędzy akademiami. Dzieki wpływom u kalifa, gaon Kohen-Cedek doprowadził do usunięcia z urzędu egzlarchy Ukby, który został wygnany. Zniesiono egzylarchat.
    W 919 r. Ukba musiał opuścić kalifat wschodni i osiedlił się w Kajruanie, stolicy państwa Fatymidów w Afryce północnej.
    W 921 r. na stanowcze żądanie gmin żydowskich z diaspory, kolegium akademii w Surze wybrało jako nowego egzylarchę Dawida Ben-Zakkaja. Doszło wówczas do otwartego sporu pomiędzy nowym egzylarchą a gaonem Kohen-Cedekiem, który trwał przez dwa lata.

Z upadkiem dynastii Karolingów, w chrześcijańskiej Europie zgasł ostatni promień życia duchowego i zapanował mrok średniowiecza. Kościół Rzymsko-Katolicki stał się siedliskiem przesądów i barbarzyństwa. Kler i ogłupiałe pospólstwo potępiali wszelkie światłe poglądy umysłowe.
    W owym czasie w kręgach żydowskich zaczęło świtać światło nauki. W judaizmie od X wieku nauczyciele zaczęli wznosić się na wyżyny duchowe i usiłowali pociągnąć za sobą lud. Dwaj mężowie zaszczepili naukę w żydostwie: gaon Saadjasz na Wschodzie i mąż stanu Chasdaj na Zachodzie. Saadjasz był ostatnim uczonym na Wschodzie, natomiast Chasdaj był pierwszym krzewicielem kultury żydowskiej na Zachodzie. Od nich rozpoczął się nowy okres w historii żydowskiej, który śmiało można nazwać okresem nauki.

Lata 919-1024 w Niemczech, to okres panowania dynastii saskiej. W owym czasie Żydzi niemieccy nie doznali żadnego ucisku, lecz system feudalny nie pozwalał im na posiadanie gruntów i innej własności. Wymusiło to na Żydach niemieckich zajęcie się głównie handlem i bankierstwem. Pomimo znacznej majętności, nie mogli się oni poszczycić oświatą. Nie posiadali własnych uczelni i uczonych, pierwszych nauczycieli musieli sprowadzić z francuskiej akademii talmudycznej w Narbonie.

Saadjasz Ben-Josef (892-942) pochodził z Fajum, w Górnym Egipcie. Znajomością Talmudu przewyższał wszystkich swoich poprzedników rabbanickich. Z całą gorliwością przeciwstawił się karaitom, którzy swoją egzegezą Pisma zadawali kłam tradycji talmudycznej. Saadjasz napisał obszerną gramatykę hebrajskiego i szerzył w kręgach rabbanickich znajomość Pisma Świętego. Przełożył Pismo na język arabski i zaopatrzył je w obszerne komentarze. W 928 r. powołano Saadjasza z Egiptu do Sury w Persji, na urząd gaona uczelni. Wyjątkowo w dziejach akademii babilońskich wyniesiono na najwyższą godność uczonego z zagranicy. Jednakże w owym czasie, w Persji brakowało już wybitnych uczonych.
    Saadjasz jednak najwięcej zasłynął z filozofii. Jako pierwszy usiłował Pismo i tradycję pogodzić z rozumem, zadając tym cios ślepej wierze. Wielu późniejszych gaonów i uczonych poszło za jego przykładem i oparty na rozumie (racjonalistyczny) wykład Pisma Świętego zapanował w żydowskich uczelniach.
    Po śmierci Saadjasza (942 r.) zgasł ostatni promień wieczorny akademii w Surze. Ostatecznie, uczelnia została zamknięta w 948 r. Punktem centralnym w Persji została uczelnia w Pumbadicie. Działał tam wówczas Aron Ibn-Sardżadu (943-960), który napisał komentarz do Pięcioksięgu. Czas Babilonu jednak nieodwołalnie przemijał.
    Po upadku egzylarchatu (w 940 r. został zamordowany przez Arabów ostatni egzylarcha, Jehuda) i akademii w Surze (zamknięta w 948 r.), Azja straciła pierwszeństwo w świecie żydowskim.

---------- Epoka żydowsko-hiszpańska ----------

W 929 r. władca Emiratu Kordobańskiego w Hiszpanii (założonego w 756 r.) ogłosił się niezależnym kalifem.
    W 941 r. żydowski uczony Abu-Jusuf Chasdaj Ben-Izaak Ibn-Szaprut został tłumaczem i pośrednikiem dyplomatycznym kalifa Abdul-Rahmana III (Kalifat Kordobański - Hiszpania). Za zasługi, kalif awansował go na urząd ministra handlu i skarbu. Chasdaj przeznaczył swoje wielkie bogactwo i wysokie stanowisko na poprawę warunków życia Żydów w Hiszpanii. Gminę w Kordowie (stolica kalifatu) otoczył osobistym zwierzchnictwem sądowym i politycznym. W swoje otoczenie ściągał wszelkie żydowskie talenty i z wielką hojnością wspierał uczonych oraz poetów.
    Nadwornym poetą Chasdaja został Menahem Ben-Saruk (910-970). Prowadził on rozległe studia języka hebrajskiego, badał różne jego formy i znaczenia wyrazów. W 955 r. opracował kompletny słownik hebrajski z dodatkiem zasad gramatycznych.
    Dunasz Ben-Labrat posiadał głęboką znajomość języka hebrajskiego. Potrafił ze świętego języka wydobyć dźwięczność i harmonię, jakich nie przeczuwano w nim. Jego poezja otrzymała żywe tempo, a ulubionymi formami nowej poezji hebrajskiej stały się oda i satyra.

W 948 r. z miasta Sura w Persji wyruszyło czterech młodych uczonych, którzy roznieśli naukę Talmudu po świecie. Szemarja Ben-Elchnan osiadł w Kairze (Egipt), Chusziel osiedlił się w Kajrunie (Afryka północna), Natan Ben-Izaak Kohen osiedlił się w Narbonie (Francja), a Mojżesz Ben-Chanoch osiedlił się w Kordowie (Hiszpania).

Mojżesz Ben-Chanoch został bardzo szybko uznany rabinem w bogatej gminie w Kordowie. Kordowa w Hiszpanii stała się siedzibą znakomitej uczelni talmudycznej. Mojżesz Ben-Chanoch nauczał hiszpańskich Żydów wykładni Talmudu, przywiezionej z odległej akademii w Surze (Persja). Mianował rabinów i był najwyższą instytucją w sprawach sądowych.
    Dobrobyt Kordowy (stolica Andaluzji w Hiszpanii) umożliwił wyniesienie tej gminy żydowskiej do znaczenia ogniska ruchu umysłowego Żydów.

W 956 r. w świecie Islamu władzę złożono w ręce wezyrów, kalifom pozostawiono jedynie najwyższe dostojeństwo religijne. W tym okresie książęta dzielnicowi uzyskali niezależność w swych prowincjach. Wtedy to niezależnym państwem stał się Kalifat rodziny Fatymidów, tzw. Maghreb obejmujący Maroko i Tunis z Algierią. Dynastia Fatymidów (zwana od Fatimy, córki Mahometa) umacniała się na pograniczu Egiptu.

W latach 964-968 książę kijowski Swiętosław pobił Chazarów, doprowadzając do ostatecznego upadku ich państwa.
    Po upadku państwa Chazarów, część tamtejszych wyznawców judaizmu przeniosła się na Kaukaz, inni przesiedlili się do Rusi Kijowskiej i do Polski.

W X wieku pojawiły się pierwsze gminy żydowskie w Czechach, Morawach i w Polsce. Społeczność żydowska w Pradze (Czechy) już wtedy uchodziła za bardzo bogatą. Na Morawach, jeden Żyd imieniem Podiva, wzniósł zamek nieopodal Lundenburga na granicy Moraw i Austrii.
    Początki osadnictwa żydowskiego na ziemiach polskich sięgają przełomu IX i X wieku. Żydzi przybywający ze wschodu, z kraju Chazarów, osiedlali się na terenach południowo-wschodniej Polski. Żydzi przybywający z zachodu, z Niemiec, osiedlali się głównie na Śląsku, w Wielkopolsce i na Kujawach. Pierwszą wzmianką o obecności Żydów na terenach Polski, jest opis Ibrahima ibn Jakuba (żydowskiego podróżnika i dyplomaty z Tartosa w Hiszpanii), który w 965 r. odwiedził Kraków. Wielu Żydów osiedliło się w Gnieźnie, gdzie posiadali chrześcijańskich niewolników.

Po śmierci Mojżesza Ben-Chanocha, w 965 r. rabinem Kordowy został jego syn, Chanoch. Jednakże najlepszym uczniem Mojżesza Ben-Chanocha był Józef Ben-Izaak Ibn-Abitur, który dokonał przekładu Miszny na język arabski. Obok niego działał Abu-Zacharja Jachja Chajudż, który założył trwałe podstawy nauki mowy hebrajskiej i uchodzi za pierwszego naukowego badacza języka hebrajskiego. Przeprowadził on reformę w traktowaniu języka. Rozróżnił najpierwotniejsze słoworody wyrazów hebrajskich. Pisał rozprawy gramatyczne w języku arabskim.
    Wykształceni Żydzi hiszpańscy mówili i pisali wówczas arabskim równie czysto i wytwornie jak najlepiej wykształceni Arabowie. Wszechstronna wiedza przyniosła im zaszczyty i bogactwa. Niektóre rodziny tworzyły prawdziwą arystokrację żydowską: Ibn-Ezra, Alfacher, Ibn-Faljadż, Ibn-Giat, Benveniste, Ibn-Migasz, Abulafia i inne. Kochali oni swoją żydowską religię z żarem i przekonaniem. Andaluzja w Hiszpanii stała się centrum żydostwa. Kordowa, Lucena i Grenada zajęły miejsce Tyberiady, Pumbadity i Sury.

W latach 969-1171 Arabowie z Kalifatu Fatymidów opanowali Egipt i utworzyli dobrze zorganizowane państwo ze stolicą w Kairze. Korzystali oni ze znacznej pomocy żydowskich uczonych.
    Za czasów Fatymidów świat żydowski przeżywał odrodzenie. Powstały nowe i odradzały się stare gminy żydowskie. W Jerozolimie założono uczelnię religijną. W Egipcie i Kajrunie rozwijały się ośrodki naukowe, które pretendowały do miana jedynego reprezentanta całego tzw. wygnania (Gola).
    Ekspansja Fatymidów rozszerzała się dalej, opanowując Arabię, ze świętymi miastami Mekką i Medyną. Abbasydzi broniąc się przed Fatymidami, wezwali na pomoc Turków Seldżuckich, którzy ostatecznie zagarnęli władzę dla siebie i już jako sułtanowie panowali nad światem Islamu.

Lata 978-1108 we Francji, to okres rządów pierwszych Kapetyngów, najbardziej rozdrobnionej monarchii feudalnej w Europie Zachodniej. Kapetyngowie posiadali tylko niewielkie posiadłości w okolicach Paryża i Orleanu. Pozastałe terytoria znajdowała się pod władzą wasali królewskich. Rządzili oni samodzielnie swoimi prowincjami i prowadzili własną politykę. W walce o wzmocnienie władzy królewskiej, królowie francuscy znaleźli sprzymierzeńców w przedstawicielach hierarchii kościelnej.
    Sytuacja Żydów francuskich całkowicie zależała od nastawienia lokalnych władców. Na południu Francji Żydzi mogli posiadać grunta, winnice, warzelnie soli i byli wybierani na starostów. Jednakże w wielu prowincjach francuskich traktowano Żydów jako niewolników potępionych przez Boga.

W 985 r. Jakób Ibn-Dżau został najwyższym sędzią wszystkich gmin żydowskich w Kalifacie Andaluzyjskim (Hiszpania). Przysługiwało mu prawo wybierania sędziów i rabinów, ustanawiania podatków i inne. Jeździł paradną karetą. Jego brat Józef, dostarczał dla dworu kalifa drogocenne jedwabie i sztandary z misternie wyhaftowanymi tekstami arabskimi i ornamentami.

W owym czasie działał jeszcze w Persji gaon Szerir (930-1000). Uważał on Talmud za źródło wszelkiej mądrości, a jakichkolwiek idei naukowych nie tolerował. Zasłynął z napisania kroniki, która stanowi główne źródło historii talmudycznej, potalmudycznej i gaońskiej. Jemu zawdzięcza historia żydowska ciągłość swego pasma.
    W 998 r. rektorem uczelni w Pumbadicie został gaon Haj. Odznaczał się on doskonałą znajomością Talmudu. Jego erudycja i prawy charakter zjednały mu szeroką popularność. Rabbi Haj i jego ojciec Szerir zostali nazwani przez potomnych mianem "ojców i mistrzów Izraela".

W 996 r. zmarł król Francji, Hugo Kapet. Jego osobistym medykiem był Żyd. Oskarżono wówczas Żydów francuskich o spisek i zamordowanie króla.

---------- okres środkowo-europejski ----------

Od IX wieku zaczął się kształtować drugi ośrodek judaizmu w Europie - Niemcy, Włochy i Francja. Jako pierwsi, z początkiem IX wieku, wielką pracę rozwinęli talmudyści z południa Włoch. Jednak bardzo szybko przewaga badań skupiła się na terytorium Francji i Niemiec. Żydzi niemieccy i francuscy okazywali jednak coraz mniejszą samodzielność w stusunku do Talmudu. Objaśnianie Talmudu zaczęło teraz ustępować miejsca porównywaniu różnych pojedyńczych ustępów, które na pierwszy rzut oka nie miały z sobą nic wspólnego. W wyniku tych porównań wyciągano wnioski prawne, których wcześniej nie dostrzegano w Talmudzie.
    Pierwszym niemieckim uczonym Talmudu był rabbi Gerszom (960-1028). Budził on takie uwielbienie wśród Żydów niemieckich, że nazwano go "pochodnią rozproszonych". Rabbi Gerszom w sposób jasny i przystępny wykładał Talmud. Napisany przez niego w języku hebrajskim komentarz do Talmudu umożliwił każdemu uczniowi samodzielne studiowanie świętych ksiąg. Bardzo szybko gminy niemieckie, a później francuskie i włoskie uznały go za powagę rabiniczną.

Do roku 1000 większość Żydów żyjących pod panowaniem Islamu mówiła i pisała po arabsku. Arabski stał się dla wielu językiem żydowskim.

W 1001 r. rabin Natan Ben-Jechiel z Rzymu napisał słownik talmudyczny "Aruch". Był on jedynym ówczesnym uczonym talmudystą we Włoszech.

W latach 1002-1024 w Niemczech panował cesarz Henryk II (ostatni z dynasti saskiej). Był on całkowicie prowadzony przez kler i popierał interesy kościoła w Niemczech.

W 1007 r. założono akademię talmudyczną w Rzymie (Włochy). Fundatorem był gaon Jakub.

Do 1020 r. w Egipcie panował kalif Hakim, który uważał siebie za wcielenie boskiej potęgi i za rzeczywistego namiestnika Boga. Prześladował wszystkich, którzy nie uznawali jego boskości. Nieludzkie prześladowania spadły na Żydów egipskich.
    W 1008 r. kalif Hakim nakazał, aby wszyscy Żydzi w Egipcie nie wyznający Islamu szyickiego, nosili na szyi wizerunek cielęcia, na pamiątkę złotego cielca ich przodków na pustyni. Dodatkowo nosili żółte husty, jako ich odróżnienie w wyglądzie zewnętrznym od innych. Nieposłusznych czekała konfiskata majątku i wygnanie.
    W 1010 r. kalif Hakim nakazał, aby Żydzi egipscy nosili na szyi sześciofuntową kłodę, a na szatach dzwoneczki, obwieszczające z daleka zbliżanie się niewiernych.

W 1010 r. kalif Hakim zburzył w Jerozolimie chrześcijański Kościół Grobu Pańskiego.

Francuski chrześcijański historyk Raoul Glaber o zburzenie Kościoła Grobu Pańskiego w Jerozolimie obwinił Żydów. Jako rezultat, wypędzono Żydów z licznych miast we Francji.

W 1012 r. cesarz Henryk II nakazał Żydom opuścić miasto Moguncję, w Niemczech.
    W owym czasie w Moguncji działał rabbi Szymon Ben-Izaak Ben-Abun. Ten uczony talmudysta usiłował gorliwością i cennymi podarunkami przejednać cesarza Henryka II i uzyskał pozwolenie ponownego osiedlenia się Żydów w Moguncji.
    Rabbi Gerszom założył w Moguncji uczelnię talmudyczną, która stała się kagankiem oświaty dla gmin niemieckich, francuskich i włoskich.
    W 1012 r. wybudowano synagogę w Kolonii (Niemcy).

Około 1013 r. ambicja arabskich namiestników (emirów) poszarpała założone przez kalifów omejjadzkich mocarstwo andaluzyjsko-mahometańskie (Hiszpania) na szereg drobnych królestw.
    W 1013 r. wódz berberyjski Sulejman, w walce z Arabami doprowadził do upadku Kordowę w Hiszpanii. Została ona spustoszona i częściowo zburzona. Żydzi uciekli z Kordowy do Grenady, Toleda i Saragossy.
    W Maladze osiedlił się rabbi Samuel Ibn-Nagdil (993-1055), który stanął na czele andaluzyjskich gmin. Był on sekretarzem wezyra Habusa (późniejszego króla Grenady). W 1027 r. Samuel został wyniesiony do zaszczytu kanclerza (katiba) i powierzono mu kierownictwa nad dyplomacją.
    W Saragossie osiedlił się Jon Marinus, który zagłębiał się w tajniki mowy hebrajskiej i badał słowa Pisma Świętego. Wszystkie swoje wnioski zebrał i opublikował w książce. Jednakże biblistykę podniósł do godności samodzielnej nauki dopiero Jonasz Ibn-Dżanach.

W 1014 r. kalif Hakim nakazał w Egipcie zburzyć kościoły i synagogi. Wypędzono też z kraju wszystkich Żydów i chrześcijan. Państwo Fatymidów obejmowało wówczas Egipt, Afrykę północną, Palestynę i Syrię. W zaprzyjaźnionym kalifacie bagdadzkim wprowadzono w życie podobne antyżydowskie prawo. W obliczu tych prześladowań, wielu Żydów przyjęło Islam.

W 1020 r. Muzułmanie założyli w Hiszpanii Królestwo Grenady. W jej skład wchodziła również Malaga. W Grenadzie mieszkała liczna ludność żydowska.

W 1020 r. w niemieckim mieście Regensburg utoworzono najstarszy kwartał miejski dla Żydów w Niemczech.

W latach 1024-1039 w Niemczech panował cesarz Konrad II (pierwszy z dynastii frankońsko-salickiej).

W 1032 r. arabski buntownik Abul Kamal Tumin zdobył miasto Fez w Maroku. W prześladowaniach zginęło wówczas 600 Żydów.

W 1034 r. w Wormacji (Niemcy) wybudowano wspaniałą synagogę w stylu bizantyńskim z kolumnami i kaplicami. Fundatorami byli Jakub ben Dawid i jego żona Rachel.
    W owym czasie uczelnie talmudyczne w Wormacji i Moguncji wykładały Talmud bezkrytycznie, według przestarzałych metod, które zaszczepił u nich jeszcze rabin Gerszom. Ze szkoły Gerszoma wyszli między innymi: rabbi Izaak Halevi (działający w Wormacji), rabbi Jakób Ben-Jakar (działający w Moguncji) i rabbi Izaak Ben-Jehuda (działający w Wormacji, a później w Moguncji). Zajmowali się oni ustnym i pisemnym wykładem Talmudu, a dodatkowo objaśniali Pismo Święte metodą agadyczną.
    Lotaryngia w Niemczech stała się klasycznym krajem studiów talmudycznych, a "mędrcy lotaryńscy" uchodzili za miarodajne powagi.

W 1037 r. nowy król Królestwa Grenady, Badis, nadał wezyrowi żydowskiemu tę samą władzę nad gminami andaluzyjskimi, jaką posiadał przedtem. Samuel otrzymał tytuł nagida (zwierzchnik). Był on jednocześnie rabinem i stał na czele uczelni w Grenadzie, w której wykładał Talmud i wydawał orzeczenia religijne oraz cywilno-prawne. Rabin Samuel pisał rozprawy, komentarze do Talmudu i podręcznik metodyczny do Talmudu. Mówiono, że "za czasów Samuela dźwignęło się z poniżenia królestwo nauki i zabłysły gwiazdy poznania".

W latach 1039-1056 w Niemczech panował cesarz Henryk III.

W 1048 r. w Jerozolimie powstał włoski zakon joannitów albo szpitalników w celu opieki nad pielgrzymami i chorymi. Później, w pierwszej połowie XII wieku joannici stali się zakonem rycerskim.

Około 1050 r. w hiszpańskiej Andaluzji, żydowski filozof Bachja Ben-Josef Ibn-Pakuda stworzył oryginalną teologię moralną judaizmu. Jego dzieło "Obowiązki serca" (hebr. "Chovot Halevavot") zwróciło uwagę na wewnętrzne obowiązki, które nam dyktuje sumienie. Była to pierwsza moralna i etyczna książka żydowska. Bachja dzielił judaizm na dwie części: religijno-moralno-prawną oraz rytualno-religijną. Uważał za ważniejszą część pierwszą. Bachja w przesadnej konsekwencji doszedł do ustanowienia surowych praktyk pokutnych, które wydawały się jemu współczesnym w najwyższym stopniu mądrością życiową.
    Największym ówczesnym poetą i myślicielem był Salomon Ben-Jehuda Ibn-Gebirol (1021-1070). Opracował on pełną gramatykę języka hebrajskiego. Pisał liczną poezję i filozofię moralną. Jego dzieło filozoficzne "o materii powszechnej i formie powszechnej", czyli "o przyczynach" znalazło duże zainteresowanie wśród Żydów, Arabów i scholastyków chrześcijańskich.

W 1054 r. Ahimaaz ben Paltiel skompletował w Capui (Włochy) dzieło historyczne prezentujące dzieje Żydów "Zwój genealogii" (hebr. "Migilat Yuchasin"), lepiej znane jako "Kroniki Ahimaaza".

W 1055 r. Turcy Seldżuccy opanowali Babilonię i zajęli Bagdad. Tugrul-bek ogłosił się sułtanem. Kalifom pozostawiono wyłącznie władzę religijną. Pod rządami Seldżuków znacznie pogorszyła się sytuacja Żydów. Tamtejsze żydowskie uczelnie w Surze i Pompadycji upadły.

W 1055 r. żydowskim wezyrem w Grenadzie (muzułmańska Hiszpania) został rabin Abu Hussajn-Józef (1031-1066). Był on zwierzchnikiem wszystkich gmin w Andaluzji (Hiszpania). Pełniąc wyniośle urząd ministra zciągnął na siebie nienawiść Berberów, którzy go zabili i razem z nim 1500 rodzin żydowskich Grenady. Było to pierwsze prześladowanie Żydów w Hiszpanii od czasów panowania Islamu.
    W owym czasie w większości muzułmańskich państewek w Hiszpanii, Żydzi zajmowali liczne ważne urzędy państwowe, między innymi sekretarzy, wezyrów i inne. Przykład dworów muzułmańskich oddziaływał na państwa chrześcijańskie. I tam doceniono dobrze wykształconych Żydów i zaczęto powoływać ich na ważne urzędy państwowe. Ich talent, zdolność i wierność przyczyniły się niemało do wzrostu potęgi tych chrześcijańskich krajów Europy.

W latach 1056-1106 w Niemczech panował cesarz Henryk IV. Był on przychylnie usposobiony do Żydów. Żydzi niemieccy mogli nabywać grunty, budynki, ogrody i winnice, oraz posiadali swobodę w handlu. Nadano im osobną jurysdykcję, w której rabini posiadali kompetencje rozstrzygania procesów sądowych pomiędzy Żydami.

W latach 1065-1109 w chrześcijańskim Królestwie Kastylii (północna część Hiszpanii) panował król Alfons VI. Prowadził on walki z Muzułmanami i starał się wyzwolić wszystkie hiszpańskie ziemie.
    Król Alfons VI korzystał z usług żydowskich dyplomatów, powierzając im częste misje dyplomatyczne na dwory mahometańskie w Toledo, Sewilli i Grenadzie. Król wysoko oceniał żydowską biegłość w języku arabskim i znajomość ówczesnych stosunków politycznych. Osobistym doradcą króla był Żyd, Cidellus. Medykiem przybocznym i jednym z dyplomatów był Amram Ben-Izaak Ibn-Szalbib. Żydzi w Królestwie Kastylii cieszyli się swobodami obywatelskimi.
    Postępy oręża chrześcijańskiego i postępujący rozpad muzułmańskich państewek w Hiszpanii, nie nadwyrężył z początku pomyślności Żydów hiszpańskich.

Do XI wieku Żydzi europejscy trudnili się głównie takimi działami gospodarczej działalności, jak dzierżawa i lichwa. Do takich zawodów zepchnęła ich społeczność chrześcijańska, gdyż dla niej takie prace wydawały się "nieczyste" ze względów religijnych. Jednak chrześcijanie dość szybko uświadomili sobie, jak duże zyski czerpią z tej działalności Żydzi, dlatego od XI wieku w Europie mnożą się zakazy ograniczające sfery działalności Żydów.

W latach 1073-1085 głową Kościoła Rzymsko-Katolickiego był papież Grzegorz VII. Rozpoczął on nową papieską politykę rządzenia i wdał się w otwarty spór z cesarzem Henrykiem IV.
    Papież wystąpił z żądaniem przywrócenia w Europie antyżydowskich kodeksów prawnych. Papiescy legaci i interdykty wywoływały w całej chrześcijańskiej Europie ferment i rozłamy.
    Książęta i kler, miasta i wsie włoskie oraz niemieckie, z podpuszczenia papieża, wypowiedziały posłuszeństwo cesarzowi, który wcześniej nadał Żydom korzystne przywileje. W 1077 r. cesarz Henryk IV musiał upokorzyć się przed papieżem we włoskim zamku Canossa (w Toskanii).

W 1078 r. papież Grzegorz VII na soborze rzymskim ogłosił prawo kanoniczne zakazujące Żydom sprawowania jakichkolwiek urzędów. Ta uchwała kanoniczna była wymierzona szczególnie przeciwko królowi Kastylii (w Hiszpanii).
    W 1080 r. papież Grzegorz VII narzucił królowi Kastylii, Alfonsowi, zagranicznych biskupów i wystosował do niego pismo: "Upominamy Waszą Miłość, byś nie pozwolił nadal Żydom panować i przewodzić nad chrześcijanami. Albowiem poddawać chrześcijan władzy i wyrokom żydowskim jest to jedno, co Kościół Boży uciskać, a wywyższać Synagogę szatana."
    Król Kastylii, Alfons, jednak w dalszym ciągu korzystał z usług żydowskich doradców i dyplomatów.

W 1085 r. chrześcijańskie wojska Kastylii zdobyły muzułmańskie miasto Toledo w Hiszpanii.
    Chrześcijaństwo i Islam zbroiły się na ziemi hiszpańskiej do walki na śmierć i życie. Po obydwu stronach służyli władcom i walczyli Żydzi. W samej tylko armii muzułmańskiej służyło około 40 tysięcy Żydów. Miało to rozstrzygnąć o przyszłych losach Żydów w Hiszpanii.
    W owym czasie żydowscy urzędnicy w Hiszpanii na równi z rabinami studiowali Talmud. Wykład Talmudu zerwał wówczas z metodą tradycyjną i oparł się na wynikach samodzielnych i krytycznych poszukiwań.
    Pierwszym wybitnym żydowskim uczonym Zachodu był rabin Izaak Alfasi - Rif (1013-1103). Założył w Lucenie słynną akademię talmudyczną. Jego największym dziełem jest "Księga Praw" (hebr. Sefer Hahalachot), pierwszy podstawowy kodeks żydowskiego prawa. W zakresie biblistyki i języka hebrajskiego działali Mojżesz Ibn-Dżekatilla i Jehuda Ibn-Balam.

W owym czasie z uczelni talmudycznych w Moguncji i Wormacji wyszła pierwsza wielka postać, którą Francja wydała na świat, był to rabin Salomon Icchaki, znany pod imieniem Raszi (1030-1105). Po studiach na niemieckich uczelniach, Raszi osiadł w mieście Troyes, w Szampanii (Francja). Zajmował się tam produkcją wina, ale przede wszystkim prowadził akademię talmudyczną. Talmud nie miał dla niego żadnych tajemnic. Napisał on objaśnienia znacznej części traktatów talmudycznych pod tytułem "Konteros" (Komentarz). Jego zasługi w dziedzinie wykładu Pisma Świętego zjednały mu zaszczyt Parszandata (objaśniacz Zakonu).
    Dzięki Rasziemu i jego akademii talmudycznej w Troyes, Szampania we Francji stała się ojczyzną Talmudu i nadawała w tej dziedzinie ton całej Europie. Talmudystów francuskich poszukiwano we wszystkich gminach i wynagradzano hojnie za wykłady.
    Hiszpania pozostawała nadal krajem klasycznym poezji hebrajskiej, studiów językowych, literalnej egzegezy Pisma Świętego i filozofii.

W 1091 r. Turcy Seldżuccy zdobyli Palestynę. Rozpoczęli oni srogie prześladowania lokalnej społeczności żydowskiej. Fanatyczni Seldżucy, w odróżnieniu od tolerancyjnych Arabów, nie dopuszczali chrześcijańskich pielgrzymek do miejsc świętych w Palestynie, co doprowadziło do licznych zatargów i krwawych walk. Wieści o prześladowaniach i okrucieństwie Turków podsycały nienawiść Europejczyków do muzułmanów. Wywołało to wielkie poruszenie w chrześcijańskiej Europie.

W 1094 r. ogłoszono raporty o prześladowaniach pielgrzymów w ziemi świętej. Pobudziło to do walki zachodnie chrześcijaństwo.

W 1095 r. cesarz Henryk IV wydał korzystne dla Żydów niemieckich artykuły. Nikomu pod groźbą kary nie wolno było zmuszać Żydów do chrztu. W procesie pomiędzy Żydami a chrześcijanami, postępowanie i składanie przysięgi miało odbywać się zgodnie z wymogami prawa żydowskiego.
    W owym czasie, pewien żydowski mistyk niemiecki obliczył, że Mesjasz ukaże się pod koniec 256-tego cyklu księżycowego, czyli pomiędzy rokiem 1096-1104, i zgromadzi rozproszonego Izraela w Ziemi Obiecanej. W ten ruch mesjański zaangażowali się liczni Żydzi francuscy i niemieccy.

Materiały opracowywane na podstawie: patrz Bibliografia.

---