Charakterystyka systemu podatkowego
Na system podatkowy składa się ogół podatków pobieranych w danym państwie w danym czasie. Podatki, tworząc system podatkowy, pozostają we wzajemnych związkach, jakie ukształtowały się w toku rozwoju historycznego. Systemy podatkowe, ukształtowane w drodze ewolucyjnych przemian nazywa się historycznymi, a systemy budowane i wprowadzane według z góry przyjętych założeń - racjonalnymi.
Podatkiem nazywamy świadczenie pieniężne o charakterze przymusowym, bezzwrotnym, nieodpłatnym i ogólnym pobierane przez państwo lub inny związek publicznoprawny (np. samorząd terytorialny) na podstawie przepisów prawa określających warunki, wysokość i terminy płatności tych świadczeń. Jedna z francuskich definicji mówi o podatku tak: „pobranie dokonane w drodze przymusu przez władze publiczną; jego zasadniczym celem jest pokrycie obciążeń publicznych i ich rozdzielenie według zdolności podatkowej obywateli”.
Funkcje podatków
W literaturze finansowej wymienia się na ogół trzy funkcje podatku: fiskalną (zwaną niekiedy dochodową), regulacyjną i stymulacyjną. Funkcje podatku są utożsamiane z rolą podatku i określają miejsce, jakie zajmuje on w gospodarce.
Funkcja fiskalna ma podstawowe znaczenie. Głównym celem każdego podatku jest dostarczanie państwu dochodów. Podatki są bowiem zasadniczym źródłem dochodów budżetowych. Podatki są podstawą funkcjonowania państwa. Udział podatków i opłat w tworzeniu budżetu państwa przekracza 80%.
Funkcja regulacyjna łączy się ściśle z funkcją fiskalna. Polega na kształtowaniu dochodu i majątku na będących w dyspozycji podatków. Tak więc za pośrednictwem podatków, poprzez przesuwanie środków finansowych w odpowiednich proporcjach miedzy podmiotami gospodarczymi a budżetem, następuje korekta dochodów. Podatek może służyć oddziaływaniu na gospodarkę jako całość lub działaniom o charakterze selektywnym. Podatki ustawione na zbyt wysokim poziomie działają antymotywacyjnie. W sytuacji, gdy podatki pochłaniają znaczną część dochodów, zanika motywacja do kontynuowania działalności. Przy regulowaniu dochodów za pomocą podatków należy uwzględnić to, że dochody podmiotów prowadzących działalność gospodarczą są tylko częściowo przeznaczane na konsumpcję, znaczna ich część jest przeznaczona na rozwój działalności gospodarczej.
Duże znaczenie ma więc rozważne posługiwanie się instrumentami podatkowymi. Chodzi tu nie tylko o proste sumowanie kwot, doraźnie mogą zasilić budżet, lecz również o staranne wyważenie społecznych skutków zastosowanych rozwiązań.
Funkcja stymulacyjna oznacza wykorzystywanie instrumentów podatkowych w celu wywarcia wpływu na warunki działania jednostek oraz na kierunki i tempo ich wzrostu. Funkcja stymulacyjna urzeczywistnia się poprzez zróżnicowanie obciążeń podatkowych, dzięki czemu podatek może wpłynąć zachęcająco lub zniechęcająco na decyzje w sprawie podejmowania lub likwidowania działalności oraz ustalenia zakresu jej prowadzenia. Praktycznym wyrazem realizacji tej funkcji w sensie pozytywnym jest system zwolnień i ulg podatkowych. Dotychczas w systemie podatkowym istniał bardzo wąski zakres ulg i zwolnień podatkowych. Szczególne znaczenie ma wprowadzenie podatkowych ulg inwestycyjnych, które mogą stanowić instrument wychodzenia z recesji gospodarczej, zwłaszcza przy braku nisko oprocentowanego kredytu.
Elementy konstrukcji podatku
Do podstawowych elementów konstrukcji podatku należą: podmiot, przedmiot, podstawa opodatkowania, stawki i skale podatkowe, zwolnienia, ulgi i zwyżki podatków.
Podmiot podatku. W stosunku podatkowym występują dwa podmioty : czynny i bierny. Podmiotem czynnym jest z reguły państwo, z tym zastrzeżeniem, że wymiar i pobór może być dokonywany przez różne organy finansowe (np. urzędy skarbowe, izby skarbowe, wójtowie, burmistrzowie lub prezydenci miast, oraz samorządowe kolegia odwoławcze). Podmiotami zobowiązanymi do zapłacenia podatku (podmiot bierny) są osoby fizyczne i osoby prawne (zgodnie z przysługującą im według przepisów prawa cywilnego zdolnością prawną). Ponadto podmiotami podatkowymi są również inne podmioty, instytucje i formy grupowania (np. małżonkowie, członkowie rodziny pozostający we wspólnym gospodarstwie domowym rolnym).
Przedmiotem podatku są rzeczy lub zdarzenia (określona sytuacja faktyczna lub prawna), z których wystąpieniem ustawa wiąże powstanie obowiązku podatkowego, np. uzyskanie dochodu w podatku dochodowym, otrzymanie spadku - w podatku od spadku i darowizn.
Podstawę opodatkowania stanowi wartość przedmiotu opodatkowania z reguły wyrażona w pieniądzu. Tym samym podstawa opodatkowania jest ilościową konkretyzacją przedmiotu opodatkowania, która stanowi podstawę wymiaru podatku. W momencie, gdy organ podatkowy ustali dla konkretnego podatnika określoną kwotę podatku, powstaje zobowiązanie podatkowe. Podstawę opodatkowania ustala się bądź na podstawie rachunkowości podatnika lub innych dochodów stwierdzających rzeczywistą wartość przedmiotu opodatkowania, bądź też określa się ją szacunkowo, opierając się na z góry przyjętych normach. Organ podatkowy określa podstawę opodatkowania w sposób szacunkowy, jeśli brak jest danych niezbędnych do ustalenia jej podstawy, a także gdy dane wynikające, z ksiąg podatkowych nie pozwalają na określenie podstawy opodatkowania. Stosowanie szacunku przy ustalaniu podstawy opodatkowania może polegać na konkretnych obliczeniach dokonywanych indywidualnie dla każdego podatnika, może również oznaczać wymierzanie podatku na podstawie szacunku przyjętego generalnie dla określonej kategorii lub grupy podatników. W pewnych przypadkach możliwe jest łączne określenie podstawy opodatkowania w odniesieniu do różnych przedmiotów opodatkowania, co prowadzi do kumulacji podatkowej.
Stawka podatkowa wyraża stosunek wysokości podatku do danej podstawy opodatkowania. Stosowane są stawki kwotowe i stawki procentowe (ułamkowe). Stawki kwotowe, stosowane są na ogół wówczas, gdy podstawa opodatkowania wyrażana jest w jednostkach fizycznych; informują one, jaką kwotę stanowi podatek od danej podstawy opodatkowania. Stawki procentowe informują, jaką część podstawy opodatkowania stanowi należny podatek.
Skala podatkowa jest to odpowiedni zbiór stawek podatkowych, tzn. zestawienie tabelaryczne, w którym ujmuje się poszczególne zakresy skal podatkowych wraz z odpowiadającymi im stawkami podatkowymi.
Zwolnienia, ulgi i zwyżki podatkowe. Wymiar podatku ulega skorygowaniu wskutek stosowania systemu zwolnień, ulg i zwyżek podatkowych. Zwolnienia, jak i ulgi powodują zmniejszenie obciążeń podatkowych, ale mechanizm ich działania jest różny. Zwolnienia podatkowe polegają na całkowitym lub częściowym pominięciu dochodów uzyskiwanych z niektórych źródeł przy ustalaniu podstawy opodatkowania. W konsekwencji obniżenie wielkości podatku wynika z tego, że podstawa opodatkowania jest niższa od rzeczywiście osiągniętego dochodu. Natomiast ulgi podatkowe polegają na zmniejszeniu wielkości podatku już po dokonaniu wymiaru. Przeciwieństwem zwolnień i ulg podatkowych są zwyżki podatkowe, których zastosowanie powoduje zwiększenie obciążeń.
Cechy podatków
Forma pieniężna pozwala odróżnić podatki od świadczeń w naturze szeroko w przeszłości stosowanych jako forma danin publicznych. Tendencja do wypierania świadczeń w naturze przez podatki pojawiła się jednak już bardzo dawno i spowodowała, że od stuleci podatki są jedyną liczącą się, przynajmniej w cywilizacji europejskiej, formą danin publicznych.
Przymusowy charakter podatków wyraża się w tym, że są one nakładane i pobierane mocą uprawnień władczych (z reguły określanych konstytucyjnie) określonych organów państwa (i innych związków publicznoprawnych, np. samorządu) i mogą w związku z tym być egzekwowane z zastosowaniem przymusu przy użyciu środków przewidzianych prawem.
Bezzwrotność jako cecha podatków oznacza, że kwoty już pobranych podatków nie podlegają zwrotowi podatnikom, pozo ewidentnymi przypadkami korekt i poprawek wymiaru podatków. Pobrane podatki stanowią dochody publiczne, które bezzwłocznie przeistaczają się w wydatki publiczne i o ich zwrocie podatnikom nie może być mowy.
Nieodpłatność podatków oznacza, że w zamian za wniesione podatki nie przysługuje podatnikom żadne świadczenie wzajemne ze strony państwa. Nawet gdyby władze publiczne uzasadniały potrzebę wprowadzenia określonego podatku (lub podwyższenia podatku już istniejącego) zamiarem wprowadzenia lub podwyższenia określonych świadczeń na rzecz obywateli, to uzasadnienie takie nie ma żadnego znaczenia (poza ewentualnie politycznym).
Ogólność podatków - nazywana niekiedy mniej fortunnie powszechnością - stanowi ich wyjątkowo ważną, a zarazem trudną do wyjaśnienia i spełnienia w praktyce, cechę. Ogólność oznacza, że podatki nakładane i pobierane są na jednolitych zasadach i z zastosowaniem warunków określanych w powszechnie obowiązujących przepisach prawnych. Przepisy podatkowe mogą więc mieć charakter norm prawnych generalnych, a same podatki nie mogą być indywidualnie określane. Skrajnie biorąc można powiedzieć, że wszelka indywidualizacja (czy personifikacja) podatków jest sprzeczna z prawną definicją podatku. Rozwiązania praktyczne nigdy i nigdzie tak daleko nie idą, co powoduje, że interpretacja tej formalnoprawnej cechy podatku ciągle jest przedmiotem kontrowersji.
Bibliografia:
P. M. Gaudement, J. Molinier, Finanse Publiczne, PWE, Warszawa 2000