KARIERA
Większość ludzi, zapytana, co to znaczy osiągnąć szczęście, zacznie mówić o materialnym dostatku, dobrej pozycji społecznej, szczęśliwej rodzinie, zdrowiu... i o zrobieniu kariery. Tych, dla których najważniejsza jest doskonałość duchowa, a marności tego świata potrafią się wyrzec, by poświęcić wszystko dla innych, jest naprawdę niewielu. Marzymy o sławie, bogactwie, władzy, wierzymy w nasze możliwości, jesteśmy energiczni i ambitni. Należymy do kręgu kultury Zachodu, która tym właśnie cechom natury ludzkiej pozwoliła się najlepiej rozwinąć. Chcemy zrobić karierę.
Ale nie tylko my, dwudziestowieczni uczestnicy „wyścigu szczurów", mamy takie cele i pragnienia. Ambitni, chciwi, żądni władzy i sławy byli i ci, którzy żyli wiele pokoleń przed nami. Właściciele fabryk, prawnicy, urzędnicy, wojskowi, kupcy, dworzanie, dostojnicy cesarscy... Natura ludzka nie zmieniła się od stuleci.
Kariera może mieć różne oblicza. Gdy dla skromnego, utalentowanego człowieka szczytem marzeń jest dokonanie wynalazku, odkrycie nowego prawa natury, polepszenie bytu ludzkości, przeciętna i pospolita większość pożąda tylko splendoru władzy i bogactw. Zdobycie ogromnego majątku i władza nad ludźmi są dla nich najważniejsze. Stanisław Wokulski marzył o sterowaniu balonami i przemianie
zaniedbanego Powiśla w dzielnicę przepięknych bulwarów, co nie przeszkadzało mu zrobić olbrzymiego majątku na dostawach wojskowych, prowadzić sklepu i kierować spółką handlową. Krawiec Kujawski nie wykorzystuje odziedziczonego majątku żydowskiego rzemieślnika jedynie dla siebie; stara się ratować dzieła sztuki, by potem przekazać je do muzealnych zbiorów. Wytworny dworzanin dba o ogładę, zdobywa wiedzę, mówi piękną polszczyzną. To są ludzie wartościowi.
Lecz kariera może również niszczyć. Droga na szczyty najeżona jest trudnościami; często, by tam dotrzeć, trzeba zrezygnować z wielu rzeczy. Z godności i dumy, własnych poglądów i ideałów, poczucia niezależności... czasem nawet z bezpieczeństwa. Gdy pewien prokonsul zastanawiał się, czy wrócić na dwór cesarza (nie mógł biedak żyć spokojnie w swojej prowincji, zbyt daleko był od miejsca, gdzie podejmowano decyzje, gdzie ważyły się losy ludzkie), liczył się z tym, że będzie żył w atmosferze ciągłego strachu, podejrzliwości, niepewności, że jego istnienie w każdej chwili może zostać brutalnie przerwane. Przebywając na dworze cesarza, można obawiać się wielu rzeczy; zatrutego wina, aresztowania... ale także - niełaski.
To właśnie niełaski karierowicze boją się najbardziej. Przerażający sen senatora Nowosilcowa jest najstraszliwszą karą, jaką piekielni słudzy zdołali dla niego wymyślić. By nie przegrać wyścigu do stanowisk, pieniędzy i łask, ludzie gotowi są zrobić bardzo wiele. Będą pogardzać dawnymi przyjaciółmi i deptać tych, których los uczynił gorszymi od nich. Zdradzą swój naród, jak Doktor i Pelikan. Zapomną o rodzinie, moralności, godności, jak Eugeniusz de Rastignac. Odrzucą swe dawne poglądy i zgodzą się być marionetkami w rękach innych, jak Zenon Ziembiewicz. Innych ludzi potraktują jak bezwolne narzędzia, które pomogą im osiągnąć cel; to dlatego Łużyn chce się ożenić z siostrą Raskolnikowa, a Rastignac zaakceptuje rolę utrzymanka Delfiny.
Zgodzą się nawet zabijać.
Czym jest zatem dla człowieka kariera? Czy sprawia, że rozwija się on, dając coś z siebie tym, wśród których żyje, czy degraduje, zmienia go w upodlonego niewolnika? Od czego to zależy - od nas samych, praw otaczającego świata, losu?
To zależy jedynie od człowieka. Jest on istotą obdarzoną wolną wolą-jeśli będzie chciał czynić dobro, pozostanie szlachetny, nie zniszczy go jego ambicja. A jeśli za wszelką cenę chce osiągnąć szczyty, może po drodze zaprzepaścić wszystkie ideały, zatracić wszelkie wartości. Ambitny oficer niemiecki, który chciał zrobić karierę, Jurgen Stroop, stał się przecież ludobójcą...
Łukasz Górnicki „Dworzanin" RE
Adam Mickiewicz „Dziady" część III. RO
Adam Mickiewicz Ustęp do „Dziadów " części III. RO
Bolesław Prus „Lalka" PO
Honore de Balzac „Ojciec Goriot" PO
Fiodor Dostojewski „Zbrodnia i kara" PO
Zofia Nałkowska „Granica" XX
Andrzej Szczypiorski „Początek" WS
Zbigniew Herbert „ Powrót prokonsula" WS