Stefan Żeromski Ludzie bezdomni

Wstęp

I Praca nad powieścią

Powieść Ludzie bezdomni, tak jak i poprzedzający ją promień, powstała w latach 1898-1899. Była składana w drukarni Anczyca w Krakowie. Anczyc naglił Żeromskiego, by przysyłał teksty w terminie. Praca nad powieścią, konieczność ukończenia jej w terminie sprawia, że nawet na wiadomość o urodzeniu się syna, Żeromski nie przerywa pracy, w liście do żony wyraża jak bardzo jest szczęśliwy. Na okładce pierwszego wydania Ludzi bezdomnych widnieje data: 1900, zgodnie z ówczesnym obyczajem, według którego często postdatowano książki, żeby mogły dłużej uchodzić w księgarniach za nowość wydawniczą.

II Materiały do Ludzi bezdomnych

Pisarz czerpał obserwacje ze świata go otaczającego, nie ukrywał faktu zbierania materiałów do powieści. Drobiazgowo traktował materiał faktograficzny. Odbywał podróże do Zagłębia, ich wynikiem są niesłychanie dokładne, rzeczowe opisy pracy w stalowni i kopalni i in. Wtedy czytelnik powieści „dowiadywał się” z niej, jak wygląda i jak przebiega ten typ prac. Równie rzeczowo i informacyjnie potraktowane są opisy powieściowych Cisów, w których czytelnicy bez trudu rozpoznawali rzeczywisty Nałęczów. Także inne miejsca, w których toczy się akcja, znał pisarz szczegółowo z obserwacji (nawet takie jak fabryka cygar, której pierwowzorem była warszawska fabryka Brunna przy ulicy Krochmalnej) i opisywał je bardzo sumiennie, rzeczowo, z wielką troską o autentyzm.

Wskazywano na fakt, że powieściowym pierwowzorem Joasi była żona pisarza, Oktawia, dr. Judyma - dr Zieliński, postaci Korzeckiego - Edward Abramowski, cisowskich „starców” - ludzie z zarządu muzeum w Rapperswilu i częściowo z Nałęczowa (ze stosunków nałęczowskich wyprowadzony został konflikt dotyczący malaryczności stawów).

Żeromski, wychowanek pozytywistyczno-naturalistycznego scientyzmu, znał wagę rzeczowej obserwacji, że ją stosował we własnej praktyce pisarskiej. Przeświadczenia naturalistów o tym, że pisarz, jak uczony, powinien obserwować, badać świat, Żeromski stosował od początków swojego pisarstwa.

W Ludziach bezdomnych spotykamy się z metodą sumiennego zbierania materiałów i następnie rzeczowego opisu. Dotyczy to w pierwszym rzędzie miejsc i środowisk, które pisarz wprowadza do utworu. Zaś postaci, konflikty, zdarzenia, nawet jeśli ich pierwowzory zaczerpnięte były z obserwacji, uległy pod piórem pisarza tak daleko posuniętym przekształceniom, że trzeba tu mówić o inspiracjach czerpanych z życia i zmienianych mocą geniuszu pisarza w dzieło sztuki, w typy i charaktery ludzkie.

Żeromski kreował typy społeczne i psychiczne kształtujące się dopiero, literacko nie gotowe. Dotyczy to zwłaszcza głównych bohaterów powieści, w których zawarł zarówno obserwacje świata zewnętrznego, jak przede wszystkim własne przemyślenia i doświadczenia. Przy pisaniu Ludzi bezdomnych liczyły się zwłaszcza doświadczenia pisarza z warszawskich i rapperswilskich lat jego życia.

Zestawienie zapisów dziennika pisarza i przeżyć Judyma, a zwłaszcza przeżyć Joasi utrwalonych w jej dzienniku, wskazuje ponad wszelką wątpliwość, że właśnie w dziejach ówczesnej Warszawy biją istotne źródła powieści.

W Rapperswilu zetknął się Żeromski bliżej z działającymi na emigracji członkami Polskiej Partii Socjalistycznej. Po powrocie znalazł się w kręgu „czerwonej Warszawy”. Wszedł także w krąg działaczy socjalistycznych. Do sympatyków PPS należeli także najbliżsi pisarza: żona, jej córka z pierwszego małżeństwa, brat Otawii - dr Rafał Radziwiłłowicz. Pisarz brał wtedy czynny udział w nielegalnym życiu miasta. Był następnie śledzony i aresztowany.

III Książka - czyn

Ludzie bezdomni - jak wskazuje data ich wydania (1899/1900) - otwierają w sensie dosłownym wiek XX. Otwierają go także w sensie literackim. Ludzie bezdomni byli tyleż wydarzeniem literackim, co społeczno-politycznym.

Świadomość, że jest to książka-wydarzenie, „książka-czyn” - jak pisano - towarzyszyła powieści od samego początku, od momentu ukazania się. Powieść zestawiona od razu z największymi osiągnięciami literackimi minionego półwiecza stała się wielkim przeżyciem pokoleniowym; była dziełem, w którym sformułowane zostały przemyślenia i poszukiwania ówczesnych młodych. Recenzje o Ludziach bezdomnych napisali najwybitniejsi krytycy epoki i - wyjąwszy skrajną prawicę - były to recenzje pochlebne i bardzo pochlebne. Pisano o Żeromskim, że jest pisarzem-budzicielem, który przerwał sen niewoli oraz obojętność wobec spraw społecznych, że pozwolił się społeczeństwu uświadomić „w jestestwie swoim”. Na łamach periodyku młodzieży akademickiej pisano też z tej racji o uwielbieniu, „z jakim go młodzież jako reprezentanta swej sfery powitała”. Przedstawiciele pokolenia pozytywistycznego także przyjęli powieść jako ważne wydarzenie literackie. Krytyka młodopolska wszystkich odcieni piórami swoich wybitnych przedstawicieli analizowała powieść z uwagą i podziwem. Pisali więc o Ludziach bezdomnych np.: Władysław Bukowiński, Wilhelm Feldman, Cezary Jellenta. Pasowano Żeromskiego w tych recenzjach i omówieniach nie tylko na pierwszego prozaika współczesnego, ale na wieszcza narodowego i kontynuatora idei wielkiego romantyzmu. Tym pochlebnym opiniom towarzyszyła myśl analityczna ukazująca istotne problemy powieści, nędzę proletariatu oraz kreację nowego bohatera w osobie dr Judyma. Wskazywano też na nowatorstwo artystycznych rozwiązań powieści posługującej się techniką nastrojowo-symboliczną. W większości opinie na temat sposobu odbioru powieści formułowane były ex post, z pewnej perspektywy czasowej. Dwie kategoria zdają się mieć szczególnie wiele i wyjątkowo znaczących głosów. Są to z jednej strony wypowiedzi działaczy rewolucyjnych, z drugiej pisarzy, a więc ludzi, którzy kształtowali materię życia społecznego oraz świadomość dwudziestowiecznych Polaków.

Za równie ważną, wręcz przełomową, choć z innych na ogół powodów, uznało lekturę Ludzi bezdomnych wielu wybitnych pisarzy polskich. Ich szereg otwierają ludzie z pokolenia Młodej Polski: Adam Grzymała Siedlecki i Tadeusz Boy-Żeleński: „Można rzecz, iż rozstanie Judyma z Joasią sprowadziło cały polski romantyzm między codziennych ludzi, uczyniło go każdemu dotykalnym...”.

Ton uczuciowy wspomnień po śmierci pisarza i nawet ilość trenów poetyckich na jego cześć napisanych świadczą dobitnie o roli, jaką odegrał ten pisarz dla kolejnych pokoleń. Oczywiście recepcja twórczości Żeromskiego, a w tym i Ludzi bezdomnych, to nie tylko słowa najwyższego uznania i utożsamienia się z bohaterami twórcy Bezdomnych. To także ostre, często brutalne potępienia tej powieści. Potępienia te, tuż po ukazaniu się utworu, sformułowała krytyka konserwatywna. Ale tak było i w dalszych dziejach powieści. Uznawany i traktowany jako wyraziciel uczuć i myśli Polaka dwudziestowiecznego przez niezależną, postępową inteligencję był Żeromski niechętnie przyjmowany zarówno przez skrajną prawicę, jak i skrajną lewicę.

IV. Ludzie bezdomni jako powieść społeczna

Żeromski akcję powieści umieścił współcześnie w Warszawie - stolicy nieistniejącej wówczas oficjalnie Polski oraz w dwu różnych ośrodkach prowincjonalnych, tak jednak wybranych (wiejska Polska w Cisach i przemysłowo-robotnicza w Zagłębiu), że dawały przekrój najważniejszych spraw ówczesnych. Tak szeroko zakrojoną panoramę życia kraju umieścił na tle i w powiązaniu z cywilizacją Paryża, który uznawany był powszechnie za niezaprzeczalne centrum ówczesnego świata. Poprzez list od brata Joasi poszerzał tę perspektywę ówczesnych losów polskich o odległe przestrzenie Syberii z okolic Jakucka.

Na przykładzie Judyma ukazał pisarz najważniejsze sprawy epoki: problem życia najszerszych warstw narodu, tj. robotników wielkoprzemysłowych i robotników rolnych. Problem nie był w twórczości Żeromskiego nowy (Siłaczka, Doktor Piotr, Promień), ale w Ludziach bezdomnych temat został potraktowany szerzej, to panorama współczesności polskiej na przełomie XIX i XX wieku.

Dzieje głównego bohatera przedstawił tu pisarz w kontekście szeroko potraktowanych losów polskich. Do powieści wprowadzonych zostało szereg powieści drugiego planu: Wiktor Judym, inżynier Korzecki, i osób z dalszego planu. To postacie takie, jak zajmujący wiele miejsca w dzienniku Joasi Wacław Podborski - młody zesłaniec, umierający w głębi Rosji. I postacie takie, jak stary Les-Leszczykowski, który pozwala pisarzowi wprowadzić do powieści świat starcy polskich spraw powstańczych, to także Węglichowski i Krzywosąd, na przykładzie których przedstawi autor „starych” w konfrontacji z młodymi.

Wreszcie niebagatelna ilość figur tzw. „dalekiego” tła powieści, pełniących w niej rozmaite funkcje, prezentujących - skrótowo - postawy i światopoglądy; to pani Niewadzka, Karbowski, uosabiający „złotą młodzież” feudalno-kapitalistyczną, także osoby stwarzające tło obyczajowe i psychologiczne dla głównych bohaterów, takie jak panna Wanda Orszeńska, pani Listwina i jej synej - swawolny Dyzio czy ciotka Pelagia oraz świat ulicy Ciepłej i Krochmalnej, czy środowisko lekarzy warszawskich, w którym skrótowo, a jednak sugestywnie ukazana zostały indywidualności ludzkie i zarazem złożone środowisko zawodowe.

Ale Ludzie bezdomni to przede wszystkim powieść o świecie rozdartym, powieść, w której - ostro skontrastowane - występują dwa środowiska, klasy społeczne: ziemiaństwo i burżuazja po jednej stronie oraz po drugiej klasa pracująca, reprezentowana przez robotników Warszawy, Cisów i górników Zagłębia. Tę panoramiczność spojrzenia, charakterystyczną dla powieści społecznej, poszerzył pisarz o epizodycznie wprowadzone postaci Żydów, oficerów, księży, dzieci. Takie ujęcie tematu, takie jego syntetyczne zobaczenie było na tle polskiej literatury epoki absolutnym novum.

Dr Judym, będąc niewątpliwie wychowankiem „pracy od podstaw” i rzecznikiem pozytywistycznego postępu cywilizacyjnego, jest już jednak zarazem kimś innym. Obserwacje, które zdobywa i wnioski, do których dochodzi w trakcie swego „chodzenia w lud”, przekraczają jednak granice pozytywistycznego rozpoznania świata i pozytywistycznych diagnoz zaradczych.

Świat przedstawiony w Ludziach bezdomnych

Świat widziany oczyma dr Judyma - bo on jest podmiotem poznawczym w całym utworze - jest ostro skontrastowany. A zasada tego kontrastu jest natury społecznej. Po jednej stronie znajduje się piękno, wdzięk, bogactwo, które pozwala korzystać z wiekowej kultury ludzkiej, to Paryż przedstawiony na pierwszych stronach tej powieści. W podobnym duchu i stylistyce zobaczy też bohater i pisarz wprowadzi za jego pośrednictwem do powieści obrazy piękna i blasku historycznych dzielnic Warszawy i także na mniejszą skalę - piękno, wdzięk i nawet historyczno-zabytkowy charakter budowli w Cisach-Nałęczowie.

Charakterystyczne, że ten świat ludzi bogatych to w powieści świat piękna, świat starej zabytkowej architektury, pięknych parków, wytwornych kobiet, czarujących i pełnych subtelności i wdzięku rozmów.

Temu światu bogactwa, zbytku, ale i kultury jednocześnie, przeciwstawiony jest świat klas pracujących, którego przedstawieniu poświęcona jest lwia część powieści. To najpierw ulica Ciepła i dzielnica, z której pochodzi główny bohater. Potem opis fragmentu takiejże dzielnicy Paryża, odtworzony przez dr Judyma na zebraniu u doktora Czernisza, tu m. in. dom

Noclegowy bezdomnych w stolicy świata. Następnie ukazuje pisarz zatrute malarią Cisy robotnicze, wreszcie, w ostatniej części powieści Zagłębie.

Żeromski nie tylko odtwarza w opisach warunki życia i pracy, nędzę, brzydotę i nieludzkość pomieszczeń, w których żyje i pracuje olbrzymia większość społeczeństwa. Nie tylko ukazuje dzielnice ruder, „nor”, „pieczar” i „jam”, wskazuje on nieustannie także na skutki płynące z tego stanu rzeczy.

Przykładem takiego opisu jest między innymi relacja z odwiedzin doktora Judyma w „domu rodzinnym” przy ulicy Ciepłej, zamieszczona w rozdziale W pocie czoła. Modernistyczna technika wieloprzymiotnikowego, z założenia nastrojotwórczego opisu, tu zieje ironią. Służy nie wydobywaniu modnego Weltschmerzu lecz klimatu straszliwej i bardzo konkretnej nędzy społecznej.

Każdy przedstawiony fragment ulicy staje się częścią wielkiego społecznego oskarżenia. Oskarżenia tym mocniejszego , tym straszliwszego, że pisarz pokazuje, że tak żyją ludzie, którzy tworzą materialne podstawy dobrobytu społecznego, podstawy cywilizacji przemysłowej i że ci ludzie także są... piękni.

Praca człowieka współczesnego pokazana zostaje w perspektywie ujarzmiania sił przyrody.

Tak przedstawiając świat wielkiego przemysłu i ludzi w nim pracujących staje się Żeromski jednym z pierwszych wielkich piewców ludzi pracy. Także główny bohater jest entuzjastycznym wyznawcą „zakonu pracy”.

W sumie obraz wielkiego miasta i ludzi pracy w nim - podobnie jak w Ziemi obiecanej Reymonta (książce, która ukazała się prawie równocześnie z Ludźmi bezdomnymi, w roku 1899) - jest ambiwalentny, jest w nim fascynacja siłą, celowością i harmonią pracy ludzkiej. I jest straszliwe w swej emocjonalnej pasji oskarżenie warunków życia i pracy tych twórców nowoczesnej cywilizacji przemysłowej.

Ludzie bezdomni zostali przyjęci jako coś znacznie ważniejszego, większego niż Ziemia obiecana. To oni zyskali sobie w opinii powszechnej rangę książki-czynu, książki, która stała się przeżyciem pokolenia przed burzą rewolucji 1905 roku. Stało się tak niewątpliwie dlatego, że Żeromski nie tylko przedstawił odrażający świat wyzysku (to uczynił także Reymont), ale pokazał też ludzi zbuntowanych przeciw niemu i podejmujących walkę z nim.

Henryk Markiewicz, autor obszernego studium o Ludziach bezdomnych, napisał, że „jeśli Judym staje się rewolucjonistą, to rewolucjonistą takim, który (jak potem Czarowic w Róży) walczyć zamierza za lud, ale bez ludu, bo jego aktywności nie dostrzega”.

W powieści Judym utrzymany jest konsekwentnie w roli lekarza, który nie podejmuje żadnych kontaktów z robotnikami, a ich aktywność jest tylko aluzyjnie ewokowana w zachowaniu Wiktora oraz tajemniczego „przemytnika-konspiratora”. Trudno autorytatywnie rozstrzygać, czy było to wynikiem przeświadczeń pisarza o tym, że inteligent musi walczyć „za lud, ale bez ludu”, czy jednak był to twardy dyktat warunków cenzuralnych, w których o istnieniu ruchu robotniczego, robotniczej aktywności społecznej pisać mogła tylko nielegalna konspiracyjna bibuła, nie książki obiegu oficjalnego.

Argumentem przemawiającym przeciw przyjmowaniu przez pisarza takiego stanowiska jest też fakt, że sam młody Żeromski działał wśród robotników w tajnej oświacie. I że w niedalekiej przyszłości roku 1905 zarówno on sam, jak i środowisko, z którym był związany sympatiami i nadziejami, tj. Polska Partia Socjalistyczna, tę aktywność świata pracy w dziele przebudowy ustroju nie tylko dostrzeże, ale się w nią włączy i utożsami z nią. I będzie - jak najprostszy z prostych - w ramach kas pomocy roznosił pieniądze dla strajkujących robotników.

V. Interpretacja tytułu powieści

Tytuł Ludzie bezdomni tłumaczy się na pozór jasno, w rozmowie potocznej czy urzędowej brzmi jednoznacznie: oznacza ludzi, którzy nie mają domu. W powieści temu dosłownemu znaczeniu bezdomności poświęcono wiele uwagi. Z nim wiąże się bezdomność lumpenproletariatu Paryża i Warszawy, bezdomność klasy robotniczej żyjącej w bardzo złych warunkach mieszkaniowych.

Ale oprócz takiego dosłownego społeczno-ekonomicznego znaczenia w powieści o ludziach bezdomnych bezdomność ma także swoje „sensy naddane”, metaforyczno-symboliczne. Fakt, że zarówno główni bohaterowie utworu: dr Judym, Joasia, jak i wiele postaci pobocznych, nie mają domu, nie mają swojego „miejsca w świecie”, ma swoje różnorakie implikacje znaczeniowe. Dom to „wyobrażniowy i językowy symbol stabilizacji życiowej, spokoju powszednich uroków życia, ciepłej atmosfery zaspokojonych i odwzajemnionych uczuć rodzinnych, które bronią przed samotnością i zagubieniem”.

O ile bezdomni z głębokiego tła powieści są oskarżeniem porządku społecznego, o tyle bezdomność najważniejszych bohaterów wskazuje przede wszystkim na tkwiący w nich element niezgody na zastany świat. Ten sens bezdomności, bliski biograficznym doświadczeniom młodego Żeromskiego, wychodźcy z dworku ziemiańskiego, który z trudem szukał swojego miejsca w świecie, swojego „domu” - wyakcentowany został w utworze bardzo silnie. Odkrywa on różnorakie uzasadnienia i motywacje.

Dr Judym i jego brat Wiktor nie mają domu jak typowi proletariusze, zmuszeni „dla chleba” odrywać się od miejsca urodzenia, od rodzinnego „miasta-domu”, by szukać pracy w coraz innych miejscach. Tę ruchliwość, oderwanie od stałego miejsca demonstrują zarówno losy dr Judyma, jak jego brata Wiktora.

Wiktor w przeciwieństwie do Judyma - ma żonę, dzieci, jego bezdomność naraża tę rodzinę na ciężkie i złe doświadczenia. Wiktor formułuje sprawę drastycznie, zgodnie z dość rozpowszechnionym wtedy poglądem o nieważności „ojczyzny” dla prawdziwego proletariusza, którego ojczyzną jest świat.

Jednocześnie jednak wyjazd Wiktora z Warszawy, ciężkie rozstanie z miastem i rodziną przedstawione jest jako jeden z bardziej dramatycznych obrazów powieści. Rozdział poświęcony temu rozstaniu z miastem nosi tytuł, wzięty z wiersza Adama Asnyka, „Ta łza, co z oczu twoich spływa”; ciąg dalszy wiersza, nie cytowany w utworze, dopowiada, że ta łza „jak ogień pali moją duszę”. A sam wiersz ma wykładnię tyleż osobistą, co i ogólną, sugerującą treści patriotyczne.

W tekście powieści pisze autor, że Wiktor - przedstawiany w początkowych partiach powieści jako twardy, bezwzględny robociarz - żegna miasto ze łzami.

Równie silne uczuciowo są sceny powrotu Joanny do miejsc rodzinnych i ich pożegnanie, przedstawiające bezdomność bohaterki i jej tęsknotę za domem i ziemią rodzinną. Wychodźcy z ziemiańskich domów, tak samo jak proletariusze z innym społecznym pochodzeniem, nie mają domu, nie mają rodziny. Są - na inny sposób niż robotnicy-rewolucjoniści - nieustabilizowani życiowo, wyosobnieni i „wykorzenieni”, czy, jak byśmy dziś powiedzieli, wyalienowani. Swoją bezdomność odczuwają oni jeszcze ostrzej, gdyż owe opuszczone domy i wejście do miasta oznacza na ogół społeczną degradację oraz poczucie dosłownego i społecznego sieroctwa, zawieszenia w swoistej społecznej próżni. Zaś owe domy - jakiekolwiek by one były - stają się w pamięci i wyobraźni romantyczno-mickiewiczowskim „krajem lat dziecinnych”, z całym związanym z tym toposem kompleksem sielsko-pozytywnych wyobrażeń białego dworku szlacheckiego, jego piękna i rodzinnego szczęścia.

Tej „społecznej” bezdomności ludzi, którzy muszą opuszczać własne domy i iść w świat, bo takie jest „prawo życia”, bo umierają rodzice i tracą owe domy, a dzieci muszą o własnych siłach szukać własnego miejsca i własnego - inaczej społecznie określonego - domu, tej bezdomności poświęcone jest w powieści wiele miejsca.

Jest jednak w Ludziach bezdomnych jeszcze inny, nie wypowiedziany wprost sens owej tytułowej bezdomności, nie wypowiedziany - jak wolno się domyślać - w znacznej mierze ze względu na cenzurę. Zwracali na niego uwagę sami czytelnicy powieści. Jeden z nich, Marian Abramowicz, działacz ówczesnego ruchu podziemnego, skazany w roku 1892 na trzy lata więzienia i sześć zesłania do jednej z najzimniejszych miejscowości na świecie - Wierchojańska, przesłał pisarzowi stamtąd specjalne i niejako wyjaśniające jego trud przesłanie, świadczące, że ówcześni czytelnicy mieli znakomicie opanowany system aluzyjnego czytania literatury.

Była już wyżej mowa o wpisaniu podobnego sensu w bezdomność Wiktora Judyma. Także inny z bohaterów powieści, Korzecki, prezentuje ten typ bezdomności. Wioząc tajemniczą przesyłkę (a sposób, w jaki ją inżynier otrzymuje i dalej przekazuje, nie budzi wątpliwości, że jest to pakunek z nielegalną „bibułą”), przywołuje on na pamięć wiersz romantycznego poety, Juliusza Słowackiego:

Żem prawie nie znał rodzinnego domu,

Żem był jak pielgrzym, co się w drodze trudzi

Przy blaskach gromu...

Topos pielgrzyma miał w samym romantyzmie i w epokach następnych jeden sens: ten, jaki mu nadał ostatecznie Mickiewicz w Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego. Oznaczał on pielgrzymowanie do ziemi świętej - wolności ojczyzny. Nawet owe zwyczajne, zdawałoby się, metaforyczne „gromy” zyskiwały w epokach ścisłej cenzury sensy bardzo specjalne; oznaczały burzę - rewolucję, burzę - jako wyjście ze znienawidzonej „normy”.

Zarówno Korzecki przywołujący ten werset (i dokonujący tajemniczych kontaktów z „nielegalnikami”), jak stary Les-Leszczykowski, którego - jak informuje tekst powieści - „burza wyrzuciła z kraju”, jak Wacław - brat Joanny, umierający z dala od kraju - sygnalizują w utworze ten właśnie szeroki sens bezdomności narodu, bezdomności ludzi bez własnego państwa. Do tego typu bezdomnych dołącza w swoim ostatnim geście także Judym. Współcześni Żeromskiemu działacze rewolucyjni i niepodległościowi nie zgłaszali do Judyma pretensji o jego zachowanie. Rozumieli go. Wiedzieli, dla jakich wartości poświęcał się on, rezygnując z własnego domu. Pokolenie, które czuło się spadkobiercami i kontynuatorami romantyków, i które czynnie walczyło ze znienawidzonym systemem, rozumiało i przyjmowało za własny taki system wartości.

Judym, jak to formułuje w ostatniej rozmowie, odrzuca perspektywę własnego domu-rodziny, gdyż boi się swojego egoizmu, gdyż poczuwa się do odpowiedzialności za istniejące dokoła niego zło społeczne i chce z nim walczyć. Powtarza więc - i wtedy to były „czytelne” społecznie i aprobowane - gest bohatera mickiewiczowskiego, który rezygnuje z egoistycznego własnego domu-rodziny na rzecz „domu-ojczyzny”, „domu-społeczeństwa”.

Metaforę bezdomności odczytać można wreszcie także w sensie egzystencjalnym, w sensie absolutnej obcości, niezakorzenienia człowieka w świecie. To poczucie nieprzystosowania, obcości i samotności w świecie, tak jak je dramatycznie odczuwała cała epoka modernizmu, ujął Żeromski w postaci Korzeckiego, w którego samotności i lęku przed światem zawarty został cały skomplikowany kompleks zagadnień zwanych dekadentyzmem. Także i innym bohaterom powieści, choć nie w tym śmiercionośnym stężeniu, uczucie to nie jest obce.

VI. DR JUDYM ALBO LITERACKIE NARODZINY NOWEGO CZłOWIEKA

Zawodowi krytycy podkreślali nowość bohatera w pierwszym rzędzie eksponując jego wrażliwość na krzywdę i zdolność współczucia z ludźmi ciężkiej pracy. Pierwszą i najistotniejszą cechą „nowego człowieka”, którego stworzył w postaci Judyma Żeromski, była jego niezgoda na zastany świat oraz zrozumienie, że trzeba „przebojem reformować stosunki społeczne”, że trzeba je zmieniać. W tym punkcie bohater Żeromskiego rozumował tak samo jak twórca marksizmu, gdy pisał, że „filozofowie dotąd jedynie objaśniali świat, chodzi jednak o to, aby go zmienić”.

Dr Judym - tak jak przedstawił go Żeromski w powieści - jest młodym człowiekiem, pełnym sił i energii. Autor, charakteryzując go pisze: „Czuł w sobie uśpioną siłę, jak człowiek, który jest u podnóża wielkiej góry, stawia krok pierwszy, żeby wstąpić na jej szczyt daleki - i wie, że wejdzie” (rozdz. W pocie czoła). Podobnie w dalszych partiach powieści. Jest człowiekiem szukającym dopiero swojej drogi życiowej. Ten element szukania, niepokoju trzeba bardzo mocno podkreślić, jemu bowiem poświęcona jest właściwie cała powieść. Judym wchodzi w życie, jak wielu młodych ludzi, z marzeniem o lepszym świecie, w którego budowie chce brać udział. Ma on za sobą ciężkie dzieciństwo i młodość proletariackiego dziecka, które z trudem przebijało się ku „światłu wiedzy”. Przy czym ten uczeń Radka nie tylko pochodzi z proletariatu, co samo w sobie jest już niezwykłe. Judym jest proletariuszem zarówno z pochodzenia, jak „z wyboru”. Należy on - w ówczesnej terminologii - do tzw. „inteligentnego proletariatu”, tj. inteligencji związanej z klasą robotniczą, zarówno przez swój status ekonomiczny, jak i świadome poczucie związków ideowych. Nie tylko bowiem pochodzi on z ulicy Ciepłej, ale utrzymuje dalej ścisłe stosunki ze swoją rodziną i swoją klasą. Uważa to za swój obowiązek. To poczucie związku z własną klasą i obowiązków wobec niej jest w charakterystyce Judyma bardzo silnie wydobyte.

Poszukiwania. Wyposażony w dyplom lekarski bohater Żeromskiego zjawia się w rodzinnym mieście i podejmuje energicznie i z uporem próbę realizacji dalszego ciągu tegoż pozytywistycznego programu. Pragnie - zgodnie ze swym fachowym przygotowaniem - leczyć, ale także zapobiegać chorobom oraz podnosić poziom higieny w dzielnicach najbardziej potrzebujących. Nie chce bynajmniej działać „w pojedynkę”. Usiłuje przekonać lekarzy warszawskich do swoich planów. Wykłada następnie całkiem realny plan zwalczania zła. Plan ten jest jasny i - zdawałoby się - prosty. Dr Judym mówi między innymi, że trzeba żądać, aby kwestia warunków higienicznych stała się sprawą pracodawców. Program, który formułuje dr Judym, zostaje z oburzeniem odrzucony. A przecież nie jest on wcale ani tak naiwny, ani tak utopijny, jak się to często w interpretacji tej powieści przedstawia. Przekracza on tylko ramy działania dobrowolnego, opartego na ofiarności posiadaczy. Odwołuje się do żądań, walki, wymuszania, wydawania uchwał. Słowem do rewolucyjnych form działania.

Na zebraniu u dr. Czernisza Judym, bynajmniej nie załamany, mówi do dr. Chmielnickiego: „gdyby mi danym było przeżyć na tym świecie pięćdziesiąt lat jeszcze, ujrzałbym wszystko to, o czym dziś mówiłem, jako fakty zrealizowane”. Przyszłość w całości i nawet wcześniej, niż to przewidywał bohater, potwierdziła jego racje.

Mieszczańska elita odrzuciła je. Można zapytać: dlaczego dr Judym nie przedstawił ich innemu gremium? Najpoważniejszy z dyskutantów, dr Kalecki starał się sprowadzić sposób myślenia dr. Judyma i rzecz całą do kwestii filantropii. Dr Judym z kolei ten sposób rozumowania i te metody zdecydowanie odrzuca, nie wierzy w ich skuteczność. Wykpiony, z ciężkim sercem rozpoczyna praktykę, która w tych warunkach kończy się klęską. Świat lekarski odrzucił niewczesnego reformatora.

Młody lekarz - nie mając innego wyjścia - wyjeżdża do Cisów, zaczyna pracować, a ponieważ jest człowiekiem wrażliwym, pełnym aktywności i otwarcia na sprawy cierpiących, więc... rozpoczyna działalność filantropijną, właśnie tę, której sens odrzucał w Warszawie. W każdym razie dokąd w ramach filantropii pozostaje, wszystko toczy się gładko. W momencie jednak, kiedy chce, w myśl swego obmyślanego z dawna planu, wymusić zmianę warunków zdrowotnych, tj. zmusić dyrekcję do likwidacji malarycznych stawów, dochodzi do konfliktu. Stoją przed nim dwie możliwości: albo wreszcie pogodzić się ze status quo, przyjąć - jak mu to radzili „światli” lekarze warszawscy - istniejące warunki i pomalutku przy pomocy filantropii ulepszać to i owo, albo... szukać miejsca gdzie indziej. Jeszcze raz odrzuca rozwiązania filantropijne. - Idzie przeświadczony o swojej słuszności. Zauważmy przy tym: „starcy” cisowscy - to ludzie, którym pisarz nie tylko nie odmawia zasług, ale przeciwnie przedstawia ich z szacunkiem i podziwem jako patriotów oddanych sprawom ogólnym, ale też jako ludzi, których czas minął i których metody okazują się zawodne. Bohater idzie przed siebie bez planu, bez wiedzy o tym, gdzie idzie, ale także w stanie ostatecznej determinacji, konieczności takiego rozwiązania. I Judym właśnie w takim stanie rozpoczyna wędrówkę w nieznane. W Zagłębiu stan determinacji i gniewu osiąga swoje apogeum. Judym działa nie tylko pod ogólnym wrażeniem złych warunków życia Zagłebia, ale jeszcze dodatkowo pod wpływem świeżej śmierci jedynego bliskiego sobie myślowo człowieka, tj. Korzeckiego, który wolał śmierć niż życie, w którym jest zgoda na nikczemność. W tej sytuacji „odejście” od problemów zagłębiowskich, zajęcie się własnymi sprawami uważałby za zdradę siebie i zdradę owego „motłochu”, jak mówi urągliwie, używając słownictwa tych z innej „kasty”. Jakby podskórnie wie, że ten wybór jest „przeciw życiu, ale wie też, że innej drogi nie ma. Nazywa to nawet „przeklętym” długiem. Jest i musi być wewnętrznie rozdarty (czego znakiem zarówno ta dramatyczna rozmowa, jak i symboliczna rozdarta sosna). Bo też jego wybór jest wyborem tragicznym, wyborem, w którym obydwie racje są ważne i pozostanie przy jednej z nich skazuje na zagładę inne cenne wartości. Bohater, dokonując tego wybory, opowiada się po stronie wartości społecznych z najgłębszym przekonaniem, że to jest jego obowiązkiem.

Chociaż ani Judym, ani żadna z postaci powieści nie deklaruje wprost swojego akcesu do idei socjalistycznych, i chociaż w powieści w ogóle nie pada to słowo, socjaliści polscy uznali powieść za „swoją”, a Judyma za powieściowego wyraziciela swoich pragnień i poczynań, zaś jego „ogień” wewnętrzny, o którym mówi on w zakończeniu utworu, za swój własny rewolucyjny płomień. Widzieli w nim „narodziny nowego człowieka”.

System wartości tego nowego człowieka, świadomie wybierającego walkę ze złymi stosunkami społecznymi, dopiero się kształtował. W literaturze nie miał jeszcze swego kształtu. Dopiero rewolucja 1905 roku wyniósłszy tę walkę na powierzchnię życia wprowadziła ten nowy typ człowieka do powieści, opowiadań, dramatów. Wystąpi on w pośpiesznie pisanych opowiadaniach Żeromskiego z lat rewolucji (Nokturn, Nagi bruk, Słowo o bandosie) i zwłaszcza później w jego dramacie Róża, w powieściach Brzozowskiego (Płomienie), Edwarda Słońskiego (Przebudzenie), w opowiadaniach Struga (Dzieje jednego pocisku, Ludzie podziemni), Andrzeja Niemojewskiego (Ludzie rewolucji).

Żeromski nie wyposażył swego bohatera w jedynie słuszną metodę ani w gotową receptę na poprawę istniejących stosunków, nie sprecyzował metod działania bohatera. Nie pokazał go we wspólnym działaniu z robotnikami, jedyną siłą społeczną, z którą klasy rządzące musiały się liczyć. Pisarz nakierował sprawę wyłącznie na ukazanie osobowości bohatera, jego przeświadczeń społecznych oraz motywacji psychologicznych podejmowanych działań. Pokazał upór, energię i determinację, z którymi ten syn klasy najbardziej poniżonej chce zmieniać świat. Bohater Żeromskiego przedstawiony jest w przebiegu akcji jako człowiek, który właściwie idzie od klęski do klęski, jego wysiłki spotykają się z silnym oporem społeczeństwa, ale mimo to ani na chwilę nie traci on wiary w celowość swoich poczynań. Przeciwnie nawet, niepowodzenia, opór umacniają go w przeświadczeniu o słuszności kierunku drogi. Klęska nie była jego „wyborem”, była koniecznością historyczną. On musiał być „szczeblem” w drabinie historycznego rozwoju. Autor nie pozwala bohaterowi na pogrążenie się w klęskę, na rozmyślaniu o niej. Judym, jeśli się czegoś boi, to „demona w sobie”, owego „przyschłego nasienia dorobkiewicza”, o którym mówi w końcowej scenie z Joasią. Jego „czujące serce” zwrócone jest ku światu, nie ku sobie.

To co najważniejsze, czyli o systemie wartości bohaterów Żeromskiego.

Żeromski wprowadził do utworu wielką dyskusję światopoglądową. Dyskusja ta toczy się w salonie dyrektora Kalinowicza pomiędzy Korzeckim a młodym Kalinowiczem. Judym jest jej współuczestniczącym świadkiem, który niewiele mówiąc, aktywnie w niej uczestniczy. Opowiada się on „po stronie” Korzeckiego, zgadza się z jego wywodami, czasem tylko o coś pytając. Jest to powieściowy, jakby w pigułce podany, odpowiednik wielkich dyskusji światopoglądowych epoki „wielkiego kryzysu”. Stanowi ona próbę rozeznania się w świecie aksjologii, próbę uporządkowania i sformułowania własnego systemu wartości, w świecie podmywanym sceptycyzmem i nihilizmem ówczesnych doktryn filozoficznych. W kontekście tych dwu współczesnych systemów filozoficznych: skrajnego utylitaryzmu i równie skrajnego indywidualizmu, formułuje Korzecki swoje myśli, kreuje swój świat wartości, układający się w pewien systemat. Przy czym Korzecki - miłośnik i znawca Platona (i Sokratesa) - prowadzi tę dyskusję na zasadzie dialogu sokratejskiego: przez zadawanie pytań. Odwołuje się przy tym do największych przewodników ludzkości: do myśli Sokratesa, Chrystusa, Mickiewicza.

Prawda najistotniejsza tego systemu wartości, tak jak ją pod koniec dyskusji zwięźle wykłada Korzecki, brzmi: „Człowiek - jest to rzecz święta, której krzywdzić nikomu nie wolno”. I w nieco innej formule: „Złe niewątpliwie jest tylko jedno: krzywda bliźniego”. Dodaje jeszcze Korzecki, że „granica krzywdy leży w [...] sercu ludzkim”. Mówi, że człowiek jest miarą wartości. Tkwi za tym głębokie przeświadczenie o naturalnej dobroci człowieka, o „boskości w człowieku”. Boskość w człowieku, miara dobra i zła tkwiąca w nim, wykładana w języku Sokratesa, jest najdalej posuniętą wykładnią laickiego humanizmu, do jakiego w pismach swych myślicieli dochodziła epoka modernizmu.

Jako formuła ostateczna tego credo pojawia się, sformułowany w tej dyskusji, nakaz moralny: „Czcij człowieka... - ono nauka”. Znamienne, że mimo cytatów z Ewangelii i stylizacji biblijnej, o miłości Boga, o sprawach spoza porządku ludzkiego nie mówi się ani w tej fundamentalnej dla powieści dyskusji, ani w żadnej innej w utworze. Sprawy transcendencji czy religii nie występują też w życiu żadnego z bohaterów utworu.

Bohaterowie Ludzi bezdomnych (z wyjątkiem Korzeckiego) umieją cieszyć się życiem, jego pięknem, jego dobrem. Co więcej, mają oni świadomość potrzeby radości. Nie jest ich winą, że życie, które się toczy dokoła, musi wtrącać ludzi wrażliwych w rozpacz i cierpienie. Tym bowiem, co najistotniej wyróżnia bohaterów Żeromskiego, jest ich stosunek do drugiego człowieka. Wszystko w tej powieści dzieje się między ludźmi. Postawę głównych bohaterów powieści określić wypadnie jako laicki, heroiczny humanizm oparty na etyce niezależnej. Jej zasady sformułowane zostały w dyskusji i przedstawione w postawach i działaniach głównych bohaterów powieści, głównie Judyma.

Źródła postawy światopoglądowej Ludzi bezdomnych.

Żeromski był pisarzem, który od początku, od wczesnej młodości rozumiał rolę wielkiej tradycji w kształtowaniu współczesności. Buntując się przeciw złu świata, jednocześnie cenił wartości stworzone przez pokolenia minione zarówno w zakresie osiągnięć materialno-cywilizacyjnych, jak duchowych. Nie pociągali go skrajni burzyciele ani nihiliści. Pisarz zaangażowany był w okresie tworzenia Ludzi bezdomnych w prace radykalnej, socjalistycznej bądź socjalizującej inteligencji warszawskiej. W Ludziach bezdomnych o „sprawie polskiej” nie mówi się, bohaterowie w całości zwróceni są ku kwestiom społecznym i egzystencjalnym, w tej formie, w jakiej nurtowały one ówczesny świat. Nie ma w tych dyskusjach tak istotnego w ówczesnym socjalizmie problemu walki klas. W sytuacji polskiej, w sytuacji kraju, nad którym ciążył wróg zewnętrzny, walka klas nie należała - być może także ze względów taktycznych - do haseł najgłośniej formułowanych. Żeromski, sympatyk Polskiej Partii Socjalistycznej, pokładający w tym okresie nadzieje w ruchu rewolucyjnym, w zgodzie z jej programem wysuwa na plan pierwszy kwestie socjalne, konkretnie sprawę higieny i warunków życia podstawowych warstw narodu, tj. klasy robotniczej i robotników rolnych.

Żeromski odwoływał się w Ludziach bezdomnych do filozofii moralnej romantyków polskich. Pisarz żywo zainteresował się Mickiewiczem. Do romantyków odwołuje się także Joasia, cytuje romantyków. Judym nie, ale słucha uważnie tych słów romantyków, idących od strony jego najbliższych.

Poprzez Korzeckiego umieszcza Żeromski myślenie ówczesnego człowieka kulturalnego na styku wielu nurtów kultury. W zgodzie z synkretyzmem epoki modernizmu tworzy koncepcję człowieka otwartego na wielość uzupełniających się i wzbogacających wzajemnie kierunków humanizmu europejskiego. Judym zaś łączy pozytywistyczny kult pracy z ideą romantycznego poświęcenia i walki. Jest „romantycznym organicznikiem”.

Ludzie bezdomni jako tekst uwarunkowany cenzurą.

Czy była możliwa w Warszawie przełomu wieków powieść, w której bohater kontaktowałby się z organizacjami socjalistycznymi bądź próbowałby na kartach powieści realizować ich program walki z istniejącym ustrojem? Możliwości druku powieści politycznej nie było. I Żeromski, który napisał opowiadanie o powstańcach 1863 roku i musiał ten utwór wydać w Galicji pod pseudonimem Maurycego Zycha, Żeromski, który stworzył powieść o współczesnej sobie młodzieży w szkołach zaboru carskiego i musiał tę powieść wydać także pod pseudonimem we Lwowie, wiedział o tym. W Ludziach bezdomnych wzmianki o uczestnictwie bohaterów w ruchu politycznym sprzed prawie półwiecza w powstaniu styczniowym wyrażane są językiem „ezopowym”. Jeszcze bardziej „ezopowym” językiem formułowane są informacje dotyczące Wiktora.

Żeromski decydując się na powieść współczesną, powieść, „pod brzemieniem” której uginał się na przełomie wieków, musiał przyjąć warunki z takiej decyzji wynikające. Stworzył powieść krypto-polityczną. W utworze pojawiają się tylko aluzje i napomknięcia, że nielegalny, podziemny świat w ogóle istnieje. Całą „resztę” o działalności w nim bohaterów powieści czytelnicy musieli sobie dopowiadać ze skąpych aluzji, metafor, zawieszeń głosu sygnowanych wielokropkami.

VII. JOASIA

Joasia jest w Ludziach bezdomnych postacią, którą wyposażył Żeromski w największą ilość cech własnej biografii. Dał jej własne dzieciństwo i własną miłość, później wyjazd do Warszawy i tęsknotę za utraconym. Obdarzył ją - przeżytym we własnym losie - trudnym wchodzeniem w samodzielne życie przez udzielanie korepetycji. Wyposażył ją też w potrzebę „zwierzeń”, w dziennik. Dał jej nawet tyle lat, ile miał sam pisząc swój trzynasty tom zwierzeń zatytułowany Dziennik człowieka nerwowego. Ta wspólnota losu bohaterki z pisarzem dotyczy przy tym nie tylko faktów zewnętrznych, ale także rodzaju ich przeżycia, sposobu reagowania, odczuwania świata i myślenia o nim. Zdecydowanie odmienne są właściwie tylko te zapisy dziennika Joasi, które dotyczą statusu kobiety w świecie, a zwłaszcza te, w których jest mowa o przeżywaniu miłości. Joasia jest w tej mierze powściągliwa w sposób bynajmniej nie pensjonarski. We wszystkich innym sprawach dziennik Joasi ujawnia bardzo bliskie związki z osobą autora powieści.

Odrzucenie modelu Siłaczki - to jedna ze spraw istotnych zarówno dla dalszych losów Joasi, jak dla całej powieści. Oznacza ono rozrachunek z ideą poświęcenia i ofiary na rzecz pozytywistycznego oświecania i pracy organicznej dla ludu. Surowej ocenie modelu działalności Siłaczki towarzyszy jednak w dzienniku pełne najwyższego szacunku epitafium dla społeczniczki-nauczycielki - panny L. Wskazuje ono, że z ideą osobistego poświęcenia nie sposób się było rozstać wychowankom ówczesnej Warszawy. Ale dowodzi zarazem, że Joasia wobec tego typu postaw zyskuje jednak pewną, wynikającą z doświadczenia, rezerwę, że ją we własnym życiu pragnie „przezwyciężyć”.

Bohaterka przeżywa ciężko stan wykorzenienia, bezdomności i samotności. Cały ten dramat zapisuje w dzienniku. Opisy wyjazdu z Kielc, przyjazdu do Warszawy, prób „zadomowienia się”, tęsknoty za wsią, odwiedzin miejsc rodzinnych należą do najbardziej poruszających, lirycznych partii powieści. Z nimi też wiąże się jej „przeżycie” emancypacji. Rzeczywiste „przeżycie emancypacji”, ukazane w biografii Joasi, to fakt, że ta młoda dziewczyna sama musi przebijać się przez życie, że sama pracuje na swoje utrzymanie i sama układa „scenariusz” swojego losu w każdym, nawet najdrobniejszym posunięciu.

Samodzielność, możność wyboru kształtu własnego życia - to są te najważniejsze ludzkie osiągnięcia emancypacji całych klas społecznych tamtego czasu. Tak się wtedy emancypowali przez wolność osobistą, przez samodzielną pracę, niekiedy także przez wykształcenie, chłopi, Żydzi, kobiety.

VIII. BOHATEROWIE DRUGIEGO PLANU

Wiktor oraz inżynier Korzecki łączą dwie sprawy: po pierwsze, bliskość, w jakiej pozostają wobec głównego bohatera, fakt, że są, jak bohaterowie pierwszego planu, nosicielami istotnych problemów utworu. Po drugie, niejasny, tajny charakter ich poczynań. Interpretatorzy powieści, tym razem zgodnie z czytelnikami, nigdy nie mieli wątpliwości, że obydwie te postacie „zamieszane” są w działalność nielegalną.

Wiktor Judym. Przedstawienie Wiktora Judyma, a zwłaszcza jego odejście z fabryki i tajemniczy, konspiracyjny wyjazd z Warszawy, wyraźnie wskazują na fakt, że mamy do czynienia z robotnikiem-konspiratorem, włączonym w świadomą działalność nielegalną, z powodu której musi on opuścić kraj i powiększyć szeregi „bezdomych”. Wiktor jest człowiekiem „niepokornym”, nie pogodzonym ze światem krzywdy.

Za tym, że postać tę potraktował Żeromski jako jedną z najwartościowszych w świecie osób przedstawionych, przemawia zwłaszcza wyjazd Wiktora z Warszawy. Ten opis przez swój klimat uczuciowy, przez nastrojowy sposób podania, przez sam tytuł nawet umieszcza Wiktora w rzędzie postaci bliskich autorowi.

Wiktor przedstawiony jest jako człowiek surowy i nieskory do ujawniania swoich emocji. Uczucia wypowiada za niego narrator. Wypowiada przez ponuro nastrojowy opis pejzażu, który temu wyjazdowi towarzyszy.

Korzecki. Korzecki, podobnie jak Wiktor Judym, należy wyraźnie do rodziny „niepokornych”, nie zgadzających się z istniejącym porządkiem społecznym, choć jego „niezgody” formułowane są absolutnie inaczej. I on konspiruje, na co wskazuje ów dziwny posłaniec z tajemniczą przesyłką. Jednocześnie Korzecki nie jest „człowiekiem czynu”. Jest on natomiast nosicielem i swoistym „medium” wielu problemów utworu. Wprowadzony jest jako typowe „dziecię wieku” nerwowego. Jest on nadwrażliwcem-„nerwowcem” ulegającym atakom nudy, smutku i metafizycznego lęku - typowym doznaniom dekadenta. Jest człowiekiem, którego niepokój wewnętrzny gna po świecie, stąd jego dziwne podróże po Europie. Totalnie nieprzystosowany, zafascynowany jest na sposób modernistyczny bliskością śmierci i koncepcją śmierci-wyzwolicielki, którą też w końcu wybiera.

On jeden ze wszystkich postaci utworu żyje w klimacie ówczesnej młodej literatury. Nie tylko dyskutuje w salonie Kalinowiczów o nowościach artystycznych epoki, ale cytuje Słowackiego, odwołuje się do rozważań Mickiewicza z Prelekcji paryskich. Za jego pośrednictwem pisarz wprowadza do powieści szeroko potraktowaną problematykę filozoficzną, ważną dla epoki przełomu wieków. Za sprawą postaci Korzeckiego wprowadzony też zostaje do utworu ton owego głębokiego niepokoju metafizycznego, charakterystycznego dla epoki Młodej Polski. Korzeckiego męczy, nie znanym epokom poprzednim, horror vacui - lęk próżni, a wyzwoleniem od niego wydaje mu się śmierć; śmierć z wyboru. Korzecki uzasadnia swoją decyzję myślą sokratyczną. W obliczu śmierci przesyła Judymowi swoisty list-pożegnanie zawierający fragment przedśmiertnej mowy Sokratesa. Wprowadzając, przez analogię, wątek obrony modernizmu, zarazem broni pisarz prawa moralnego jednostki do śmierci z wyboru. Żeromski, który swoją twórczością nie włączył się w modernistyczno-nirwaniczną „pochwałę śmierci”, przez postać Korzeckiego wpisał się jednak w sposób istotny w wielką dyskusję epoki na ten temat. Żeromski wskazuje, że motywy głębokiego nieprzystosowania do życia są u Korzeckiego w znacznej mierze takie same, jak te, które występują u innych bohaterów powieści: Wiktora Judyma, u Joasi i przede wszystkim u dr. Tomasza. Jest to wrażliwość na krzywdę, na cierpienie innych, niemożność znoszenia ich. Korzecki reprezentuje ten typ nerwowców, o których pisał Wacław Nałkowski w programowym tekście modernizmu, że są to „typy dostarczające największej ilości nowych idei, ale zarazem największej ilości obłąkanych i samobójców”. To pokazanie wspólnoty duchowej, wspólnoty uczuciowej w niezgodzie na świat pomiędzy dekadentami i rewolucjonistami jest jednym z ważnych osiągnięć powieści.

IX. STRUKTURA POSTACI POWIEŚCIOWYCH

Walka ludzi bezdomnych, zwłaszcza zaś głównego bohatera powieści, toczy się równocześnie ze światem zewnętrznym i z sobą samym. Przedstawiając starcia Judyma, jednocześnie wskazuje pisarz, że także jego życie wewnętrzne jest terenem walk i zmagań, że nie jest ono bezkonfliktowe. Judym poświęca się dla proletariatu, ale nie wszystkich jego reprezentantów i nie zawsze kocha. Często przeciwnie: nawet najbliżsi budzą w nim odruchy niechętne. Bardzo długo nie wie on, którą z panien cisowskich kocha, a wiele wskazuje na to, że jego żywiołowe zainteresowanie budzi przede wszystkim Natalia. Słowem, wielu rzeczy nie wie on o sobie i fakt ten odsłania narrator.

Wynikiem takiej nowoczesnej wiedzy o niejednorodności wnętrza człowieka, o jego zmienności jest konstrukcja bohaterów, zwłaszcza bohaterów pierwszoplanowych, a więc tych , których autor przedstawia od wewnątrz, a niekiedy wyłącznie od wewnątrz, jak w przypadku Judyma. Dowiadujemy się o perypetiach jego przeżyć z relacji narratora, ale narratora występującego wyraźnie z pozycji bohatera. Mówi on o Judymie w trzeciej osobie, ale mówi używając często jego słownictwa, posługując się jego sposobem myślenia - jest to narrator odtwarzający monolog wewnętrzny bohatera, jego myślenie i odczuwanie. Często jest to mowa pozornie zależna.

Przedstawieniu niejasnych, złożonych stanów uczuciowo-myślowych służą też obrazy symboliczne, takie jak umieszczona w złym, nastrojowym pejzażu rozdarta sosna z zakończenia powieści czy krzyk pawia, występującego w równie „ciemnym” kolorystycznie i uczuciowo pejzażu.

Inną metodą posłuży się z kolei pisarz przy prezentacji osobowości psychicznej Joasi. Służy temu przede wszystkim jej dziennik. Jest tak pomyślany, że przede wszystkim skupia się na opisie, na analizie przeżyć psychicznych.

Postać Korzeckiego charakteryzowana jest przez dialogi i quasi-dialogi będące de facto monologami. Korzecki, żyjąc samotnie, jednocześnie boi się samotności, czuje potrzebę wywnętrzania się.

Dokonując analizy psychologicznej postaci, zapewniając im własne, zindywidualizowane życie wewnętrzne, jednocześnie pisarz czyni te postaci swoistymi sobowtórami czy mediami własnej osobowości, za pomocą których przedstawia nurtującą go problematykę. Zewnętrzne losy Judyma czy Korzeckiego są w całości kreacjami pisarskimi, są fikcyjne, jednak wiele ich poglądów i opinii to przeświadczenia samego pisarza. Występują oni jako porte-parole pisarza. Nawet ich język, ich gusty i zainteresowania literackie wskazują na bliską więź łączącą ich z autorem.

Postacie dalszego planu. Inne postacie Bezdomnych spełniają różne role. Jedne są bohaterami pobocznych wątków akcji (Natalia, Karbowski, Wiktor i jego rodzina, pani Niewadzka, Wanda, dr Chmielnicki, dr Węglichowski). Są też postacie zdecydowanie epizodyczne, powołane do spełnienia jakiejś jednej roli w utworze (dr Czernisz). Pełnią oni funkcję bliższego lub dalszego tła powieści. Ich role powieściowe są różne, czasem pozwalają posuwać naprzód akcję utworu. Kiedy indziej postacie te występują w funkcji swoistego „przerywnika” pozwalającego na zmianę tonacji uczuciowo-nastrojowej utworu. Charakteryzując środowiska, jednocześnie pozwalają one głównemu bohaterowi i czytelnikowi odreagować ciężkie przeżycia Judyma poprzez humor. W roli „nosicieli humoru” występują Wanda Orszeńska, „grzmot” z ulicy Długiej, zwłaszcza swawolny Dyzio oraz chłop wiozący doktora do Cisów. Te postacie poboczne i epizodyczne prezentowane są z reguły z zewnątrz i charakteryzowane w sposób bezpośredni przez opis. Pisarz odtwarza rysy zewnętrzne postaci, wyraz oczu, fizjonomii, opis stroju, sposobu bycia, czasem jakieś znamienne, charakterystyczne gesty lub wyróżniające cechy zachowania. Postacie te bywają niekiedy prezentowane ambiwalentnie, mają wady i zalety. Są dobre i złe jednocześnie (Karbowski).

X. KOMPOZYCJA POWIEŚCI

Antoni Potocki starał się stwierdzenie o luźnej budowie powieści potraktować nie jak zarzut, lecz jak cechę wyróżniającą nowy typ powieści, za jaki uważał Ludzi bezdomnych. Pisał więc Potocki, cierpliwie tłumacząc zasady „nowej sztuki”, że „z pozoru można by powieść Żeromskiego wziąć za cykl nowel związanych pewną myślą przewodnią, za rodzaj albumu, zawierającego wiązankę szkiców o pokrewnych motywach”.

Argumentem „życiowego prawdopodobieństwa” usprawiedliwiał krytyk i wyjaśniał kompozycyjne „ściągnięcie” niektórych partii utworu. W zakończeniu wskazując na nowatorstwo powieści konkludował: „Utwór ten bardzo śmiało, bardzo wyraźnie przeciwstawił powieści narracyjnej - powieść nastrojową”. Potocki pierwszy w szczegółowej analizie pokazał, na czym polega budowa powieści nastrojowej: oto w porządek rozdziałów, które posuwają naprzód fabułę utworu, prezentują nowych bohaterów lub nowe sytuacje i zdarzenia, wprowadził pisarz rozdziały, które akcji nie rozwijają, lecz wprowadzają element nastroju. Funkcję taką spełniają w całości rozdziały Smutek i Przyjdź, oraz w znacznej mierze rozdziały takie, jak: „Ta łza, co z oczu twoich spływa...” i Rozdarta sosna, w których rozwojowi fabuły towarzyszą takież nastrojowe pejzaże dopowiadające sensy fabularne utworu.

Oprócz tak wyodrębnionych rozdziałów „nastrojowych” są w powieści liczne nastrojowe i nastrojowo-symboliczne „wstawki” wewnątrz poszczególnych rozdziałów. Taką funkcję pełni np. opis burzy w rozdziale Pielgrzym, zakończenie rozdziału Swawolny Dyzio, ukazujące obraz parku tuż po przyjeździe Judyma do Cisów czy wyobrażenie pradziejów węgla w rozdziale Glikauf, albo złej, ponurej przyrody w momencie wyjazdu Wiktora z Warszawy czy pejzaż zakończenia powieści. W Ludziach bezdomnych technikę symboliczno-nastrojową wprowadził na dużą skalę. Dokonał w ten sposób liryzacji prozy, nasycił ją elementami właściwymi poezji.

Symboliczność poezji. Pisarz wprowadził liczne sceny typowo symboliczne. Z symbolizmem wiązał powieść już sam jej tytuł oraz zakończenie. Także i wewnątrz powieści operuje Żeromski symbolami; do najwyrazistszych należy niewątpliwie zakończenie rozdziału „Asperges me...”, do którego wprowadzony został przejmujący krzyk pawia. Paw to ptak, który często hodowany był w parkach dworskich tamtego czasu, występuje więc jako element realistycznego potraktowania szczegółu. Zarazem motyw ten łączy powieść z upodobaniami epoki; modernizm, zarówno polski, jak i europejski posługiwał się nim często. Jednocześnie ma on - jak zawsze w sztuce symbolicznej - swoje inne, „podziemne”, tajemnicze znaczenia.

Symbol jest z natury swojej wieloznaczny; daje się on odczytywać wielorako. Z istoty swej jest też „migotliwy” znaczeniowo. W przeświadczeniu epoki miał odsłaniać i przybliżać, komunikować czytelnika z głębokimi, trudno wyrażalnymi treściami duszy, miał „sugerować” znaczenia, a nie wykładać je. Często łączył się z przeświadczeniem, że komunikować on może treści w inny sposób w ogóle nieprzekazywalne, tajemnicze, metafizyczne. Symbol w wielu przypadkach komunikował ponadto treść przeżyć pojedynczego, konkretnego człowieka z uniwersum kultury. Tak jest w przypadku krzyku pawia.

Paw - to ptak z kręgu symboliki solarnej, w wielu kulturach znak wiecznej przemiany, symbol uniwersum. Modernizm wprowadzał go często tak dla jego dekoracyjności, jak i dla jego wieloznaczności. W tradycji chrześcijańskiej także związany był z kołem słońca, symbolem nieśmiertelności, a jego ogon ewokować miał niebo gwieździste. Na Wschodzie nazywany „ptakiem o stu oczach”, był traktowany jak znak piękności wiecznej, jako symbol spotkania duszy z Bogiem, stąd występował m.in. w symbolice funeralnej różnych kultur.

Zakończenie utworu. Zakończenie to dokonuje się w aurze zagęszczenie, kondensacji problematyki. Trzy ostatnie rozdziały powieści: „Asperges me...”, Dajmonion, Rozdarta sosna - wszystkie, choć każdy inaczej potęgują nastrój dramatu. Wszystkie też zbudowane są na zasadzie symbolicznej. Rozdział „Asperges me...” przynosi odwiedziny Judyma u umierającej, zakończone przeraźliwym krzykiem pawia. Rozdział Dajmonion oparty jest na tekście Obrony Sokratesa Platona, który przesyła Korzecki Judymowi jako swoiste przesłanie-testament w obliczu śmierci. Zamyka go, tak jak i rozdział poprzedni, śmierć. Tym razem śmierć z wyboru - śmierć samobójcza. Korzeckiego nikt nie skazuje w sensie dosłownym. „Skazuje” go - metaforycznie - życie, którego nie może on znieść.

Po tym „przygotowaniu” i w tak stworzonej aurze dokonuje się ostatni akt dramatu; akt uwewnętrzniony - zabicie miłości. On pełen aktywności i potrzeby zmian, nie może „po filistersku” zgodzić się na taki świat: „odkąd tu przybyłem i zacząłem patrzeć, coś we mnie rozdmuchuje ogień. Pali się we mnie! Nie wiem, co to płonie, nie wiem, co trawi ten pożar...”.

Symbolika ognia, pożaru, płonięcia zastępuje wykład „racji”, dla których Judym nie chce i nie może wiązać się, zakładać rodziny. Symbolika ta była jednoznaczna w epoce przełomu wieków, epoce nadciągającej i świadomie przygotowywanej rewolucji. Oznaczała płomienie i pożary rewolucji. Toteż końcową scenę powieści, scenę rozstania Judyma z Joasią i symbol to rozstanie wyobrażający (rozdartej sosny) trzeba widzieć w jej łunach, w jej kontekście. Rozdarta sosna i jej symbolika rozdartych serc, poświęcenia świadczą o tym, że Żeromski był pisarzem o wielkiej wyobraźni, pisarzem, który zdawał sobie sprawę z kosztów rewolucji jeszcze przedtem, zanim ją własnymi oczami zobaczył i własnym doświadczeniem przeżył. W czasie pisania Ludzi bezdomnych rozumiał rewolucję i działanie ludzi tę rewolucję przygotowujących jako działanie celowe i skuteczne, choć wymagające ofiar i poświęceń. Stąd tragizm wyboru między cennymi wartościami: ideą służby ogółowi a szczęściem własnym. Stąd owo wyrzeczenie się Judyma, który z jednej strony „boi się” siebie, tego, żeby nie zdradził „idei” i płomienia dla kochającej żony i domu, a z drugiej nie chce tej swojej kochanej istoty narażać.

Humor. Elementem tonizującym ciężkie przeżycia bohatera, choć zarazem „rozbijającym kompozycję powieści” są także sceny wyposażone w element humoru i komizmu: Swawolny Dyzio, Praktyka, w którym z różnym natężeniem ironii i sarkazmu przedstawione są najpierw dzieje owej nieudanej praktyki, a później - w końcowej jego części - wprowadzona zostaje świetna humoreska z damą-filantropką w roli głównej. Inne (często sąsiadujące ze smutkiem): scena z pijanym woźnicą wiozącym Judyma do Cisów czy historia dr. Chmielnickiego oraz podobna w tonacji historia administratora Krzywosąda Chobrzańskiego. Pisarz, tworząc utwór nasycony poważną problematyką, starał się zrównoważyć dramatyzm powieści scenami lżejszymi, jak to czyniono w moralitecie czy w dramacie szekspirowskim.

Rola kompozycyjna dziennika. Dziennik - podobnie jak proza nastrojowa - był wynalazkiem „epok czułych”, romantyzmu i kierunków do niego nawiązujących. W epoce modernizmu, od słynnego Journal intime Henriego Amiela poczynając, cieszył się on dużym powodzeniem. A był dziennik formą, która dawała piszącemu olbrzymią swobodę, umożliwiała też maksymalnie rozluźnienie kanonów fabularności. Żeromski, wprowadzając tę formę do powieści jest w tej mierze pionierem. W dzienniku Joasi są zapisy dotyczące właściwie wszystkich dziedzin jej życia i bardzo wielu spraw epoki. Dziennik taki, jakim uczynił go Żeromski, jest też jeszcze jednym ze sposobów liryzacji prozy; jest to bowiem dziennik uczuciowej, wrażliwej dziewczyny, która w dużej mierze traktuje go jako swoisty rodzaj intymnej spowiedzi, a więc formy bardzo bliskiej poezji.

Autor tworzy powieść nowego typu, którą można za krytyką ówczesną nazwać powieścią nastrojową i można - z perspektywy przemian gatunku - opatrzyć ją kwalifikacją historyczną: powieść młodopolska. A więc taka, która przełamując zasadę ścisłej fabularności, daje pisarzowi możliwość wprowadzenia w obręb gatunku materii innorodnych. I także zmieszania technik: umieszczenia obok partii ściśle realistycznych bądź naturalistycznych prozy o charakterze poetyckim i psychologiczno-filozoficznym.

XI. STYLISTYKA „LUDZI BEZDOMNYCH”

Stylistyka Ludzi bezdomnych, tak jak i ich kompozycja, odbiega od konwencji powieści pozytywistycznej i przedpozytywistycznej. Jest ona przy tym inna i nowa nie tylko w stosunku do powieści realistycznej, ale i do nowo powstającej powieści modernistycznej, reprezentowanej przez Przybyszewskiego, Berenta, Micińskiego. Stylistyka ta łączy w sobie wiele cech obydwu tych typów prozy, tworząc zarazem jakość, całkowicie odrębną, nową i niepowtarzalną. Tym, co łączy stylistykę Ludzi bezdomnych z tradycją prozy werystycznej, zarówno realistycznej, jak i naturalistycznej, jest rzeczywistość i obiektywizm informacyjny. Spotykamy w Ludziach bezdomnych styl długich, wieloczłonowych, szeroko rozbudowanych okresów zdaniowych. Okresów obficie operujących epitetem metaforycznym, rozbudowanymi porównaniami i metaforami. Spotykamy technikę tzw. „bogatego mówienia”. Mówienia przy tym nastawionego nie tylko, a czasami nawet nie tyle na informację o świecie przedstawionym, ile na ewokowanie emocji. Służy temu m. in. ostre, zmysłowe przedstawienie świata. Zmysły uczestniczą w percepcji świata tworzonego przez Żeromskiego bardzo intensywnie.

Strona naturalizmu. Ostre widzenie świata wielokrotnie prowadziło do uzasadnionych stwierdzeń o naturalizmie opisów Żeromskiego, zwłaszcza dzielnic nędzy. W odtwarzaniu rejonów zła, brzydoty, zaniedbań społecznych stosuje technikę szczegółowego i w jakiś szczególny sposób somatycznego widzenia. Szczegółowo i dokładnie, drobiazgowo odtworzone są wyglądy ulicy, sklepu, produktów w nim sprzedawanych. Dowiadujemy się, jak wyglądały rejony ulicy Ciepłej w Warszawie i jakim pieniądzem posługiwano się w niej. Jednocześnie obok owej inwentaryzacji szczegółowości opisu występują i inne cechy szkoły naturalistycznej. Najpierw sam wybór przedmiotu, wybór „dzielnicy nędzy”. Następnie sposób jej przedstawienia: wydobycie wszystkiego, co złe i wyłącznie tego: brud, brzydota, gnój. Także słownictwo wprowadzone do opisu, a eksponujące specjalnie biologiczny sposób widzenia świata, w którym ulica ma kształt szyi, a ludzie „roją się”. Znajdujemy opisy degradujące człowieka, wprowadzone wprost ze szkoły naturalistów. Adamczewski zauważa, że opisy takie rodzą się jednak u Żeromskiego „skądsić głębiej niż z samej pasji do naturalizmu”, i wskazuje na organizację psychiczną pisarza, na jego ludzką wrażliwość i płynące z niej wszechogarniające uczucie litości dla nędzy, poniżenia, krzywdy.

Liryzacja powieści. Najogólniej można powiedzieć, że ujawnia się ona przez zastosowanie słownictwa nacechowanego emocjonalnie, w tym zwłaszcza słownictwa użytego w specjalnego rodzaju tropach artystycznych. Pisarz w najbardziej nawet informacyjne opisy wprowadza słownictwo i tropy nacechowane uczuciowo. Wprowadza tzw. Stylistykę „bogatego mówienia”, polegającą m.in. na pasji gromadzenia i powtórzenia. Żeromski gromadzi więc z upodobaniem występujące po sobie przymiotniki, rzeczowniki, występujące szeregami po sobie. Pisarz gromadzi, powtarza rozbudowane w identyczny lub zbliżony sposób struktury składniowe, lubując się w paralelizmach składniowych. Epitety, porównania i metafory występują w Ludziach bezdomnych w całych, dużych partiach utworu. Występują też na małych odcinkach tekstu, tworząc coś, co można by nazwać „techniką inkrustracji” metaforycznej. Inkrustracja ta, jak w ogóle operowanie stylistyką nacechowaną emocjonalnie, występuje przede wszystkim w narracji odautorskiej, w słowie nie przypisanym bezpośrednio bohaterom. Z liryką łączy też tę prozę rytmika.

Ironia i humor. W Ludziach bezdomnych narratorowi lirycznemu, nadwrażliwemu, wyposażonemu w „czujące widzenie” towarzyszy nieustannie jakby „drugie ja”, które niejako dystansuje się od nadmiaru emocji humorem i, częściej, ironią. Ironiczny styl Żeromskiego obfituje w szereg odmian, od ciepłej, przychylnej, stosowanej wobec bohaterów pozytywnych po sarkastyczno-złośliwą w portretach osób z dalszego tła powieści.

Rzecz jednak znamienna, że ten ironiczny narrator towarzyszy najczęściej tym bohaterom, którzy są mu najbliżsi, z których pozycji często prowadzona jest narracja, że towarzyszy on tym, którzy wyposażeni są w największą zdolność czułej, lirycznej reakcji na świat. Występuje więc najczęściej w relacjach dotyczących dr. Judyma i Joasi (i rzadziej Korzeckiego). Mówi on o Judymie najczęściej z mieszaniną sympatii i ironii, z jego też pozycji w tym samym trybie przedstawia i oświetla szereg sytuacji. Ironia jest nawet pewnego rodzaju wskaźnikiem, że narracja jest prowadzona z pozycji bohatera; tak jest np. w opisie ulicy Ciepłej, kiedy to, odtwarzając w technice naturalistycznej straszliwość świata za Żelazną Bramą, mówi on w którymś momencie o kupie błota, „która nawet w upale zachowuje właściwą jej przyjemną wilgotność”.

Ironią podszyte są nawet niektóre tytuły rozdziałów, np. Mrzonki. Najistotniejsze, najgłębsze marzenie dr. Judyma, o których wiemy, że były twórczą projekcją przyszłości, autor nazywa „mrzonkami”.

Ironia towarzyszy także Joasi - choć w jej przypadku jest to najczęściej autoironia. Ona sama pisząc dziennik zdobywa się na ton ironii skierowanej pod adresem innych, ale i pod swoim własnym.

Ironia jest świadectwem ostrej, przenikliwej i nade wszystko krytycznej świadomości. Jest tu sposobem dystansowania się narratora i bohaterów wobec przeciwieństw. Chroni ich ona przed patosem, pozwala znieść smutek, bezradność; jest przecież rodzajem śmiechu, gorzkiego, ale jednak oczyszczającego.

Indywidualizacja języka bohaterów. Bohaterowie mówią różnymi językami. Indywidualizacja ma tu bardzo wyraźny charakter społeczny. Nie chodzi pisarzowi o podkreślenie odmienności typów ludzkich. Indywidualizacja języka u Żeromskiego wskazuje przede wszystkim na odrębność sfery społecznej; stąd podobnie mówią wszyscy bohaterowie inteligenccy, którzy w naturalny sposób pozostają bliżej języka narracji Różnice występują przy charakterystyce bohaterów proletariackich, chłopskich, żydowskich. Wraz z tymi bohaterami wprowadza autor język potoczny. Żywioł indywidualnego, mówionego języka ujawnia się w dialogach osób z dalszego planu powieści. Najwięcej poświęci autor uwagi gwarze warszawskiej. Podobnie buduje też pisarz sceny spotkania Judymowej z Polakami w Wiedniu, których polszczyzna obfituje w dziwaczne germanizmy. Często do narracji wprowadza też wyrażenia a gwary chłopskiej. To specjalne uczulenie na język objawia się też w powieści przez wprowadzenie neologizmów językowych, także przez użycie słów, zwrotów oraz form gramatycznych dawnych, a żyjących jeszcze w gwarach. Jeszcze innym sposobem wprowadzenia słów i form gramatycznych dawnych oraz potocznych są zapisy Joasi w dzienniku. Stosuje pisarz też różne cytaty i stylizacje biblijne, pojawiające się zwłaszcza tam, gdzie waga problematyki, jej istotność zdaje się pisarzowi nie do udźwignięcia przez współczesny, zbanalizowany język. Ma to miejsce w pełnych patosu, ale i rzeczywistego znaczenia wypowiedziach Korzeckiego na temat systemu wartości etycznych oraz w zapisach Joasi.

Literacka polszczyzna powieści zostaje w ten sposób wzbogacona i urozmaicona. Pisarz, tworząc szeroko zakrojoną panoramę społeczną także poprzez język i jego odmiany, ukazuje niejednorodność, złożoność i bogactwo społecznego tworzywa, jego zanurzenie z jednej strony w dawność, ale z drugiej w polskość, by tak rzec, regionalną i peryferyjną, zasilającą nieustannie kanon języka literackiego.

Streszczenie

Akcja utworu toczy się kolejno w Paryżu, Warszawie, Cisach i Zagłębiu Dąbrowskim w końcu XIX w. Głównym bohaterem jest doktor Tomasz Judym, którego losy można obserwować poprzez dwa tomy (23 rozdziały) powieści.

Tom I Wenus z Milo. Doktor Judym przebywa od kilkunastu miesięcy na praktyce chirurgicznej w Paryżu. Zwiedza miasto, spacerując i obserwując otoczenie - piękno przyrody rozgrzanej upałem, mijane zabytki architektury, wspaniałe powozy arystokratów. Podczas pobytu w Luwrze zatrzymuje się przed posągiem Wenus z Milo i rozmyśla nad losem bogini. Docierają do niego odgłosy rozmowy prowadzonej po polsku. Poznaje panią Niewadzką - bogatą starszą ziemiankę, jej wnuczki; siedemnastoletnią Natalię i piętnastoletnią gadatliwą Wandę Orszeńskie oraz ich guwernantkę - dwudziestokilkuletnią, pełną wdzięku Joannę Podborską. Judym oferuje paniom swoje towarzystwo w charakterze przewodnika po Paryżu i wyjaśnia, że jego nazwisko nie powinno kojarzyć się ze znakomitym rodem z Wołynia, bowiem jest synem szewca, pijaka z Warszawy. Następnego dnia wszyscy pięcioro zwiedzają Wersal, komnaty królewskie i salę lustrzaną.

W pocie czoła. Po roku od spotkania w Paryżu Tomasz Judym wraca do Warszawy. Nocuje w hotelu, a potem udaje się w kieunku ulicy Ciepłej, w stronę rodzinnego domu. Po drodze mija nędzarzy w łachmanach, tarzające się w błocie dzieci, rudery warsztatów. Wszędzie widzi niedożywionych, brudnych, zaniedbanych ludzi, szarość i brzydotę, uderza go smród rynsztoków znany z czasów jego dzieciństwa - nic się od tamtej pory nie zmieniło. Po rozmowie z dziewczyną pilnującą umysłowo chorą babkę (przywiązaną do haka, żeby nie uciekła, straszliwie krzyczącą) i bawiącą dzieci Wiktora ciotką dowiaduje się, że brat pracuje w stalowni (po kilka dni nie bywa w domu), a bratowa w fabryce cygar. Judym udaje się do fabryki, obserwuje panujące tam nieludzkie warunki, rozmawia z bratową, wyniszczoną ciężką pracą. Następnego dnia spotyka się z Wiktorem, który niedawno musiał zmienić pracę (ma charakter buntownika, nie umie ustępować) i odprowadza go do stalowni. Brat zazdrości Tomaszowi awansu społecznego, ten zaś wyjaśnia mu, jakim kosztem do niego doszedł. Ciotka, kobieta lekkich obyczajów, wzięła go do siebie, by się nim zaopiekować. Istotnie, umożliwiła mu zdobycie wykształcenia, jednak za cenę wykorzystywania go do wszelkich domowych prac, ciągłego upokarzania i bicia. Doktor uważnie przygląda się wyczerpującej pracy w stalowni i „gruszce” służącej do wytopu stali.

Mrzonki. W salonie doktora Czernisza - sławy medycznej w Warszawie - spotyka się towarzystwo lekarzy. Judym występuje z odczytem, który stopniowo zniechęca słuchaczy. Mówi o metodach dezynfekcji, higienie życia paryskiego motłochu, podaje przykłady rodzime, zaznaczając, że zadaniem lekarzy jest temu przeciwdziałać, ale Lekarz dzisiejszy - to lekarz ludzi bogatych. Zgromadzeniu ostro krytykują idealistyczną postawę Judyma, uważają, że są dobrymi lekarzami, są oburzeni jego oskarżycielskim wystąpieniem. Po ożywionej dyskusji prelegent orientuje się, że w tym gronie nie zyska sprzymierzeńca i szybko opuszcza mieszkanie dra Czernisza. Po drodze rozmawia z Żydem, doktorem Chmielnickim, i słyszy słowa powszechnego poglądu: Kolega się mylisz! Medycyna to fach. Nie ma tu miejsca na miłosierdzie, wypełnianie powołania zawodowego, bezinteresowność.

Smutek. Judym spaceruje po parku i obserwuje obumieranie natury - jest początek października. Opisowi przyrody towarzyszy ukazanie przeżyć bohatera, który czuje, że umierają jego marzenia. Wśród smutnych myśli wydawało mu się, że mija go kareta z paniami poznanymi w Paryżu.

Praktyka. Poza pracą w szpitalu Judym postanawia leczyć we własnym prywatnym gabinecie. Przez pięć miesięcy na próżno oczekuje choćby jednego pacjenta - to zapewne efekt odczytu. Dr Chmielnicki doradza Tomaszowi wyjazd do Cisów i obiecuje protekcję u dyrektora sanatorium Węglichowskiego podczas spotkania w Warszawie chirurg dowiaduje się od przyszłego pracodawcy, jakie są warunki zatrudnienia oraz o pobycie w Cisach pań poznanych w Paryżu.

Swawolny Dyzio. Podczas podróży pociągiem uprzykrzonym towarzyszem jest urwis Dyzio, który podróżuje z bezradną wobec niego matką. Chłopiec nie daje Judymowi spokoju nawet po zmianie przedziału, a także po opuszczeniu pociągu. Nie pomogło nawet lanie, które lekarz, straciwszy cierpliwość, sprawił malcowi. Wspólna podróż powozem stała się nie do zniesienia - dalszą drogę doktor odbył pieszo, później przypadkowo napotkaną furmanką, która się wywróciła, i znowu pieszo.

Cisy. Po zapoznaniu się ze zwierzchnikami Judym dowiaduje się o historii i walorach leczniczych uzdrowiska. Założył je nieżyjący pan Niewadzki. Kurort prowadzony był na zasadzie spółki akcyjnej przez radę nadzorczą (prezes - adwokat z Moskwy, wiceprezes Leszczykowski zwany „Lesem” - bogaty wspólnik z Konstantynopola, który w razie potrzeby przysyłał pieniądze, drugi wiceprezes - bogaty przemysłowiec z Warszawy, pan Stark). Dyrektorem zakładu był dr Węglichowski, zaś administratorem Jan Bogusław Krzywosąd Chobrzański. Leczyli się tu bogaci ludzie z całego kraju. Cisy były położone w majątku pani Niewadzkiej.

Kwiat tuberozy. Judym zwiedza mały kościółek i zastaje tam podczas nabożeństwa panny Orszeńskie wraz z Joanną Podborską. Razem udają się do proboszcza na śniadanie. Paniom towarzyszy Karbowski - utracjusz i bawidamek, w którym kocha się Natalia. Tomasz poczuł zazdrość i żal z tego powodu.

Przyjdź. Judym obserwuje z okna naturę po burzy. Opis jest pełen lirycznych sposobów wyrażania myśli. Z jego nastrojem współgra stan duchowy bohatera. Tajemnicza radość pociągała wzrok jego ku końcowi alei, a serce ulatywało z głębi piersi jak zapach. Na coś niesłychanego czekał, na przyjście czyjeś...

Zwierzenia. Rozdział ten jest przytoczeniem fragmentów pamiętnika pisanego przez Joasię. Urodziła się ona w szlacheckim dworku we wsi Głogi. Wcześnie osierocona musiała sama starać się o wykształcenie i utrzymanie. Ukończyła gimnazjum w Kielcach, korzystając z pomocy ubogiej ciotki. Podjęła obowiązki guwernantki u bogatych Żydów w Warszawie. W tramwaju zwróciła uwagę na młodzieńca w cylindrze, który później okazał się Judymem. Po kilku latach pracy w charakterze guwernantki w Cisach wyjeżdża na krótko w rodzinne strony - do Kielc i do Mękarzyc, majątku wujostwa wynoszącego się ponad służbę i lud. Odwiedza także utracony dwór w Głogach i groby rodziców na cmentarzu w Krawczyskach. Uświadamia sobie swoją samotność i bezdomność. Pamiętnik wiele mówi o osobach, które spotkała, miejscach, dziełach sztuki, lekturach. Joasia jawi się w nim jako osoba niezwykle wrażliwa, dostrzegająca krzywdę innych.

Tom II Poczciwe prowincjonalne idee. Tomasz zaczął prowadzić w Cisach intensywne życie towarzyskie, a przy tym próbował zrazić Natalię do Karbowskiego (jednak z odwrotnym skutkiem - sam naraził się na jej niechęć). Szpital zmieniono na budynek folwarczny. Judym podjął starania, by przywrócić mu dawną funkcję, co w końcu mu się udało. Leczył wszystkich, którzy tego potrzebowali. We wrześniu dzieci z czworaków zapadły na febrę. Pani Niewadzka pozwala w prezencie dla Joasi przygotować dla nich budynek starej piekarni. Źródłem zakażenia były malownicze stawy i sadzawki wykopane w torfiastym gruncie. Gniją w nich spadające z drzew liście i rozmnażają się wodorosty. Specyficzny zapach świadczy o procesach gnilnych. Dr Węglichowski nie tylko nie przejął się uwagami Judyma, ale wręcz doradził milczenie na ten temat, chociaż zdarzyły się zachorowania także wśród kuracjuszy. Powodem było to, że w stawach Krzywosąd hodował ryby, a przy tym wszelkie zmiany wymagałyby nakładów finansowych.

Starcy. Po uporządkowaniu dokumentacji szpitalnej Judym opracował projekt poprawy zdrowotności Cisów i przedstawił go na radzie komisji rewizyjnej (trzech udziałowców spółki), którzy co roku wizytują ośrodek. Komisja odrzuca pomysły Judyma. Jedynym zwolennikiem jego idei jest Les, gotów wyłożyć na ten cel własne pieniądze. Judym tak bardzo naraził się zarządcom Cisów, że lekceważą go nawet jako lekarza.

„Ta łza, co z oczu twoich spływa...”. Tytuł rozdziału jest początkiem wiersza A. Asnyka. Judym przeznacza zaoszczędzone pieniądze na wyjazd brata za granicę. Żona i dzieci odprowadzają Wiktora dorożką do pociągu.

O świcie. Napotkana wczesnym rankiem Joanna informuje Judyma o ucieczce Natalii z Karbowskim. Postanowiła go poślubić, podjąć pieniądze z konta i wyjechać z nim za granicę. Poszukiwanie uciekinierki nie przyniosło rezultatów. Podczas spacerów i rozmowy Tomasz uświadamia sobie, że nie Natalię, ale Joasię kocha: Przecie to jest moja żona.

W drodze. Sprzedawszy skromny dobytej Judymowa wraz z dziećmi wyrusza na prośbę męża (zawartą w liście) do Szwajcarii. Przegapiwszy właściwą stację, wysiada na końcowej. Zdruzgotana nieszczęściem podąża pieszo w kierunku miasta. Z pomocą przychodzi jej przypadkiem napotkana Natalia i jej mąż Karbowski. Wiktor oświadcza żonie, że zamierza udać się do Ameryki.

O zmierzchu. Judym często spacerował z Joanną i Wandą. Podczas jednej z przechadzek we dwoje nastąpiły oświadczyny przyjęte pozytywnie.

Szewska pasja. Do Cisów zaczęli napływać kuracjusze (połowa czerwca), więc Krzywosąd polecił wybierać szlam ze stawów i wrzucać do strumienia, żeby szybciej się go pozbyć i usunąć przykry zapach parku. Groziło to zachorowaniem chłopów i zwierząt korzystających z wody. Podczas gwałtownej wymiany zdań Judym nazwał administratora starym osłem, a gdy ten chciał go uderzyć, odpowiedział chwytem za gardło i wrzuceniem Krzywosąda do stawu.

Gdzie oczy poniosą. Węglichowski tego samego dnia zrywa umowę z Judymem. Joasia jest rozżalona, że będzie musiał opuścić Cisy. On sam również nie chce się z nią rozstawać, ale nie ma wyboru. Mimo początkowych rozterek, nie chce przeprosić Krzywosąda. Podczas podróży spotyka dawnego znajomego z Paryża i Szwajcarii, inżyniera Korzeckiego, który zachęca go, by wyjechał do Zagłębia. Przyjeżdżają do Sosnowca. Korzecki zwierza się ze swoich fascynacji i obaw - ciągle myśli o śmierci.

Glikauf. Kiedy Judym wstał rano, gospodarza już nie było, poszedł więc do kopalni, gdzie poznał trudne warunki pracy górników, dowiedział się o męczeniu koni ciągnących wózki z węglem.

Pielgrzym. Korzecki przedstawia Judyma inżynierowi Kalinowiczowi, dyrektorowi kopalni, który zgromadził w swoim domu wiele dzieł sztuki. Przybyli poznają córkę i syna naczelnego inżyniera. Młody Kalinowicz informuje o tym, że na osiem kopalń przypada jeden lekarz, który w tej sytuacji nie może normalnie pracować. Do Korzeckiego przychodzi przemytnik z pakunkiem (Korzecki wyjaśnia, że przyniósł on kort na ubranie). Podczas powrotu z wizyty Judym deklamuje fragment Hymnu J. Słowackiego (Smutno mi, Boże) mówiący o pielgrzymowaniu. Korzecki oddala się na chwilę, rzekomo oddać materiał krawcowi.

Asperges me... Po Judyma przyjeżdża znajomy Korzeckiego, uczeń gimnazjum, żeby prosić o wizytę u chorej matki. Doktor przepisuje jej kurację, chociaż zdaje sobie sprawę, że to ostatnie stadium gruźlicy. Przesądnie reagująca na głos pawia chora i atmosfera ponurej nocy podczas powrotu do domu natchnęła Tomasza niepokojem. Krzyk pawia znowu dobiegł z oddali.

Dajmonion. Judym pracuje jako lekarz fabryczny i zajmuje mieszkanie blisko kopalni. Pewnego dnia otrzymuje dziwny list od Korzeckiego (cytat z Apologii Sokratesa Platona o Dajmonionie). Zlekceważył te słowa, ale gdy dogonił go powóz, szybko zrozumiał, że trzeba jechać na pomoc przyjacielowi. Korzecki leżał z roztrzaskaną głową, zastrzelił się. W uchylonej szufladzie leżał atlas anatomiczny otwarty na stronie ukazującej głowę. Poprowadzono przez nią czerwoną linię ze strzałką. Do pokoju wszedł wysoki blondyn (to on przyniósł tajemniczą paczkę Korzeckiemu do domu Malinowicza) i nie zauważywszy doktora cicho żegnał nieżyjącego.

Rozdarta sosna. Judym idzie na dworzec powitać Joasię, która zatrzyma się na dzień, będąć z Wandą i panią Niewadzką w podróży. Chłodne przyjęcie zaniepokoiło pannę Podborską. Oboje zwiedzają hutę, walcownię, odlewnie. Brodzą w błocie, kurzu, wśród ogłuszającego hałasu. Wszędzie widać straszną nędzę i ciężką pracę wyniszczonych ludzi. Joasia przedstawia Tomaszowi swoje plany: założą gdzieś szpital i razem będą pracowali, ratując zdrowie biedoty. Po chwili uniesienia Judym jednak postanawia inaczej - chce rozwalić te śmierdzące nory, przypomina sobie o swoim pochodzeniu i poczuciu odpowiedzialności za los swojej klasy, musi spłacić dług za to, że wyrwał się z nizin społecznych. Obawia się, że małżeństwo zmieniłoby go w dorobkiewicza. Joasia płacze, po czym życzy mu Szczęść ci Boże i odchodzi w kierunku dworca. Judym błądzi po zniszczonym terenie, lasach i rozlewiskach. Na brzegu zawaliska dostrzega sosnę o rozdartym korzeniu, rzuca się na ziemię i rozmyśla poruszony tym widokiem, odzwierciedlającym jego stan, rozpacz Joasi, ich rozerwane losy. Słyszał dokoła siebie płacz samotny, jedyny, płacz przed obliczem Boga.

Nie wiedział tylko, kto płacze...

Czy Joasia? - Czy grobowe lochy kopalni płaczą?

Czy sosna rozdarta?

---