KSZTAŁTOWANIE SIĘ UKŁADU KAPITALISTYCZNEGO W EUROPIE ZACHODNIEJ XVI -XVIII W TZW. KAPITALIZM HANDLOWY

1.źródła zewnętrzne -grabieże (wojny)

2. źródła wewnętrzne - handel wewnętrzny, rolnictwo czyli źródła rolnicze i pozarolnicze

-kumulacja renty gruntowej (czynszowej)

-proces odgradzania i zaboru wspólnych użytków gminnych

-rugi chłopskie

-system dzierżaw

-podboje i wojny kolonialne

-grabież i eksploatacja kolonii

-handel wewnętrzny

-handel zagraniczny , w tym kolonialny i tzw. brudny handel

-spekulacje giełdowe

-pożyczki, lichwa i system długu publicznego

-nakład czyli chałupnictwo w rzemiośle

-system podatkowy, zwłaszcza dzierżawa podatku

-dostawy państwowe

-monopole handlowe o skarbowe (handlowe - przywilej wyłączności na określonym terytorium/ towar ; skarbowy- solny, tabaczny, loteryjny, spirytusowy)

-darowizny i subwencje ze skarbu państwa (tanie kredyty z budżetu, bezzwrotna pomoc)

Merkantylizm jako podłoże teoretyczne dla kapitalizmu

(mercari - łac. handlować, mercator - kupiec)

Merkantylizm - ideologia kupiecka , świecka, zbiór dość luźnych idei i poglądów oraz instrumentów polityki gospodarczej :

J. Bodin , Laffemas, A. Serva, Child, J.B. Colbert (colbertyzm - merkantylizm francuski)

Definicja merkantylizmu wg Rusińskiego: zespół idei , posunięć praktycznych, przy pomocy których państwa kształtujące się na bazie narodowej oddziaływały na bieg życia gospodarczego celem utrzymania swojej jedności i siły

1.Wczesny merkantylizm =monetaryzm, bujonizm

XVI w. Hiszpania, Portugalia - 2 tys. ton złota i 18 tys. ton srebra z kolonii; o pomyślności kraju decyduje ilość kruszców szlachetnych, budowa floty

I poł. XVII w. Francja, Holandia, Anglia - inwestycja w przemysł

2.Merkantylizm handlowy (właściwy) XVII w.

Pomyślny rozwój kraju = dodatni bilans handlowy

3.merkantylizm późny/ schyłkowy - pocz. XVIII w.

Pomyślny rozwój = dodatni bilans płatniczy

1.jak najwięcej kruszców, kraj powinien mieć kolonie (dostęp do surowca, rynek zbytu)

2.kolonie powodowały budowę floty handlowej i wojennej

3. walka o panowanie na morzu (Holandia pierwszą potęgą morską , wojny Holandii z Anglią w XVII, w XVIII wieku Anglia wygrywa)

4.samowystarczalność gospodarcza

5.polityka protekcyjna, np. protekcjonizm celny

6.demografia - ręce do pracy

7.rozbudowa infrastruktury handlu

8.sprzeciw wobec luksusu

Akumulacja pierwotna w rolnictwie

proces odgradzania w Anglii środkowej

-.zewnętrznie - tworzenie dużych pastwisk na hodowlę owiec i ich ogradzanie płotami

-konwersja gruntów= zamiana pół ornych na pastwiska

-rugi chłopskie = pozbawienie ziemi części chłopów

-zabór, podział wspólnych użytków gminnych

WCZESNOKAPITALISTYCZNE FORMY ORGANIZACJI PRODUKCJI PRZEMYSŁOWEJ

Organizacje produkcji przem. w średniowieczu

1.rzemiosło :

-warsztaty, cechy rzemieślnicze, przymusowe związki o char. Branżowym, uprawnienia monopolistyczne;

-półtotrej mili od miasta

-partacze, fuszerzy :(a pari = na stronie), wyrzuceni z cechu , czeladnicy, którzy nie mogli się wyzwolić, samoucy; mieszkali w jurydykach (terytoria szlachty/ duchowieństwa) wyłączone z prawa i administracji miejskiej

-rzemieślnicy wiejscy (kowal…)

-w małych miastach cechy łączne (kilka zbliżonych branż)

- w dużych nawet 50 cechów zgrupowanie ulic np. w Poznaniu ul. Szewska

Funkcje cechów

-gospodarcze :

a. zakup i rozdział surowca na warsztaty

b. czuwały nad przebiegiem produkcji

c. reglamentacja produkcji (bezpośrednia - ilość konkretnego wyrobu np. na jarmarkach) i pośrednia (rozmiar produkcji , przydział surowca, liczba narzędzi, pracowników w danym warsztacie

d. ustalanie ceny

e. czasem także zbyt (w warsztatach, targi, jarmarki)

f. wspólny transport w trakcie zbiorowej podróży zagranicznej

-szkoleniowa

a. nauka trwała 4 - 7 lat, uczeń sam płacił, uczeń -> czeladnik (pracownik najemny, obowiązkowa wędrówka) -> mistrz

b. majstersztyk (sztuka mistrzowska) np. dla złotników ozdobne monstrancje, czeladnik wyprawiał ucztę dla starszyzny , otwarcie warsztatu bardzo kosztowne dlatego często wżeniano się „ w warsztat”

c. militarna - obowiązek obrony określonych odcinków murów miejskich, czasem wynajmowano zastępców

d. religijne - ołtarze, wynajęty duchowny, odpusty i święta (cechowe barwy, sztandary)

e. towarzyska - wspólne uczty, cechowe gospody

f. socjalna „kasy brackie”, składki na zapomogi (pożary, bezzwrotna pożyczka, pomoc dla wdów itp.)

NAKŁAD = CHAŁUPNICTWO (głównie na wsi)

-gromadzenie kapitału

-tworzenie wolnej siły roboczej (pozbawieni gospodarstw/ warsztatów)

-rozerwanie więzi producent - konsument

Producent -> KAPITALISTYCZNY POŚREDNIK = NAKŁADCA -> konsument

-NAKŁADCA - bogaty kupiec/zamożny rzemieślnik/szlachcic, który ma kapitał uzależnia producentów (pożyczki), organizuje produkcję, płaci za produkt i sprzedaje z zyskiem (już w XIII w. występował w niektórych miastach włoskich, XVI - powszechnie

TRZY FAZY/ETAPY NAKŁADU

1. chałupnik - własny surowiec, narzędzia, dom, od nakładcy pożyczki na surowiec, nakładca płaci od sztuki

2. nakładca - dostarcza surowiec i odbiera gotowy produkt, płaci za niego i sprzedaje z zyskiem

3. wszystko należy do nakładcy, chałupnik jest tylko pracownikiem najemnym, któremu płaci się tylko za zrobienie produktu

nakład wprowadzano w takiej kolejności:

-przemysł włókienniczy- wełna, potem bawełna

-przemysł jedwabniczy

-produkcja cukru

-tytoniarstwo

MANUFAKTURY (manus = ręka, facere = robić, czynić) - rękodzielnictwo

Duże zakłady nawet do kilkuset osób, duży zbyt na rynku, produkcja masowa , dominacja produkcji ręcznej

Manufaktury stanowiły 8% produkcji rzemieślniczej, dlatego nie stanowiły zagrożenia dla rzemiosła cechowego

Podział manufaktur:

-rozproszone (zdecentralizowana) - miedzy nakładem a właściwą manufakturą

-skupiona (scentralizowana) - produkcja w jednym pomieszczeniu, kooperacja prosta, każdy od początku do końca

-kooperacja złożona - każdy ma swoje stanowisko i jedną czynność czyli podział pracy, specjalizacja -> wzrost wydajności pracy (wprawa)

KONKURENCJA DLA RZEMIOSŁA

-niższe koszty, niskie płace, niższe nakłady na jedną sztukę

-artykuły proste na szerszy rynek

Podział manufaktur ze względu na właściciela

1. szlacheckie (głównie magnackie)

-produkty luksusowe, pół-feudalne, chłopi pańszczyźniani pracowali co powodowało niską wydajność (brak umiejętności), małe zapotrzebowanie na produkty, bo luksusowe, zła lokalizacja, brak rozeznania na rynku, szczędzono kapitału

-moda na manufaktury, prestiż dla magnata, a nie potrzeba ekonomiczna

- I poł. XVII wieku - przemysł włókienniczy, huty, kuźnie, Międzyrzecz, Gdańsk., Psków

II poł. XVIII w. - magnacka moda

2. królewskie (król, skarb państwa)

-sprzęt zbrojeniowy

3. mieszczańskie

-artykuły proste, np. mydło, narzędzia

-najlepiej się rozwijały, kapitał należał do bogaczy, kupcy mieli rozeznanie na rynku „wiedza marketingowa”, praca najemna (duża biegłość), personel kierowniczy też fachowy

- najlepsza organizacja

-rynkiem zbytu duże miasta

-najpotrzebniejsze artykuły

REWOLUCJA HANDLOWA POPRZEDZAJĄCA REWOLUCJĘ PRZEMYSŁOWĄ

I Odkrycia geograficzne - handel kolonialny

Skutki:

1.rewolucja handlowa XVI - XVIII

- głębokie zmiany w rozmiarach i organizacji handlu oraz technice

-powstanie instytucji i rozwiązania charakterystyczne dla nowoczesnego handlu

-wzbogacenie asortymentu surowców i innych artykułów, towary kolonialne nie od początku

-demokratyzacja towarów kolonialnych-> taniały, bardziej dostępne także dla średniej szlachty i bogatego mieszczaństwa

-surowce :

• bawełna -popularna w Anglii, wcześniej znana; w XVIII wieku plantacje w Ameryce Pn.;siła motoryczna dla pierwszej rewolucji przemysłowej, w Polsce - Łódź

• trzcina cukrowa z Indii (znane , ale w małych ilościach, np. Sycylia); plantacje trzciny w Ameryce Srodkowej , półprodukt melasa -> cukier; koniec XVIII wieku w Konarach na Śląsku pierwsza w Europie cukrownia z buraków

• tytoń - ziele indiańskie ; w XVI w. Anglia ; tytoń żuto-> kulki do nosa (tabaka)-> fajki (kobiety )-> cygara -> papierosy (II poł. XIX w.)

-używki:

• kawa (początek - Etiopia) plantacje w Ameryce, 1683 w Wiedniu pierwsza kawiarnia - pan Kulczycki (dostał worek za zasługi od króla)

• herbata (Chiny, Indie)

• kakao nieznane przed odkryciem Ameryki. „napój bogów”

• koka

-owoce południowe :

• banany

• pomarańcze

• cytryny

• ananasy

-przyprawy - upowszechnienie:

• przyprawy korzenne -Portugalczycy z Indonezji

• cynamon

• wanilia

• pieprz (używano do zabicia zapachu nieświeżego mięsa)

-inne rośliny:

• kukurydza-roślina pastewna

• łubin

• dynie

• fasola

• ryż (był wcześniej znany)

• ziemniaki - z Peru jako roślina ozdobna (np. Wilanów Jan III Sobieski jako kwiatki); 1844 zaraza ziemniaczana-Galicja, Irlandia (1 mln ludzi migruje); ziemniak jako surowiec przemysłowy (spirytus ziemniaczany-4razy wydajniejszy niż spirytus zbożowy)

• pomidory

• papryka

-inne:

• 
  jedwab

• 
  porcelana Chiny

• papier

• tapety

• futra z Kanady

• kauczuk naturalny z Indonezji

• indygo z Indii

• kamienie szlachetne z Indii

• pachnidła z płw. Arabskiego

• kość słoniowa z Afryki

• dywany z Afryki (teren dzisiejszej Algierii)

ZMIANA STREF HANDLOWYCH

SZLAKI MORSKIE

-komunikacyjne

-handlowe

-główne porty: Bordeaux, Lizbona, Sewilla, Londyn Amsterdam, Antwerpia,

WZROST OBROTÓW TOWAROWYCH

-3 razy większy handel zagraniczny

-wzrost obrotów wewnętrznych (miasto<->wieś)

WZROST ZASIEGU TERYTORIALNEGO RYNKU

-kolonie w Ameryce (I etap globalizacji)

-Afryka

- Azja - wyspy na Oceanie Spokojnym , Japonia, Chiny

Hiszpania - kolonizowała poprzez osadnictwo - latyfundia

Portugalia - kolonizowała poprzez handel - faktorie, porty ( Indie, Afryka); handlowali z tubylcami

Anglia - podbijała

do XVI wieku EPOKA KUPCA WĘDROWNEGO

-„kupcy z zakurzonymi nogami” (detaliści)

-kupno w średniowieczu od rzemieślników artykuły spożywcze na targu (1,2 lub częściej w tygodniu)

-kupcy zagraniczni na jarmarkach od 7 - 14 dni (Gdańsk - Jarmark Dominikański, Poznań - świętojański)

-karawany dla bezpieczeństwa

XVI - XVIII wiek EPOKA KUPCA OSIADŁEGO

-handel hurtowy

-sklepy - stała sprzedaż, wystawy sklepowe, magazyny

-filie, przedstawicielstwa w faktoriach

RÓŻNICE MIĘDZY TYMI EPOKAMI

1.handel detaliczny - handel hurtowy

2.specjalizacja handlu, grupy towarowe, np. wełniane, zbożowe (Kalisz - trzoda chlewna)

3.oddzielenie handlu od bankierstwa

4. powstanie giełdy

5.pojawienie się reklamy ( Anglia XVII w. w gazetach i chodzące)

6. wprowadzenie cyfr arabskich

7.podwójna księgowość, buchalteria - bilans roczny, w Europie wschodniej powszechne wprowadzenie księgowości XIX wiek

8.szkoły handlowe na poziomie średnim, także dziewczęta

9.wzrost wiedzy geograficznej

10.poznawano mapę mórz, szlaki handlu morskiego (portulany - mapy morskie)

11.znajomość języków

12. poprawa transportu; transport morski towary masowe - większy ładunek, tańszy i szybszy; nowe porty nad Atlantykiem, większe statki, udoskonalanie karawel, poprawa nawigacji, sterów, żagli, astrolabium, laska św. Jakuba

13 „brudny” handel

-handel niewolnikami (nic nowego, „nowożytne niewolnictwo” w gospodarce kapitalistycznej); w Anglii Murzyni byli uznawani za ozdobę

- Indianie byli koczownikami, dla tego nie nadawali się do ciężkiej pracy, ponadto grypa, choroby weneryczne i pijaństwo ->

-wojsko najemne (mięso armatnie)

Więźniowie do kolonii ( Anglia-> Ameryka / potem Australia)

Portugalczycy wywozili Murzynów na Azory i Malawi

Przywilej handlu niewolnikami posiadali Anglicy także do obszarów portugalskich, kontrolowali 80% (czysty zysk)

TRÓJKĄT HANDLU NIEEWOLNIKAMI

Mity amerykańskie o niewolnictwie

- warunki na statkach takie jak dla marynarzy

-co 5 ginął podczas „łowów” w Afryce

-zakaz handlu nie był skuteczny, ponieważ tylko pogorszył warunki ich przewozu ( Dania XVIII w., Anglia pocz. XIX, Brazylia lata 90 XIX wieku

-tylko kilka milionów niewolników wywiezionych z Afryki, a nie 20- 60 milionów

-na plantacjach bawełny nie było złych warunków

SPÓŁKI CZYLI ŁĄCZENIE ISTNIEJĄCYCH KAPITAŁÓW

1.w średniowieczu spółki morskie o charakterze rodzinnym zawiązywane tylko do jednej transakcji, różne podziały zysków i inwestycji

2.XVI spółki osób obcych, charakter stały - instytucja, regulacje prawne

-najpierw udziały, akcje imienne, z podpisem-duże nominały, cała kwota udziałów

-spółki anonimowe- akcje o niskich nominałach, akcje anonimowe, dlatego łatwo można je było sprzedać

KOMPANIE (włoski= towarzystwo) HANDLOWE

-XVIIIw duży wysyp kompanii do handlu z Afryką, Ameryką Północną

KOMPANIA WSCHODNIOINDYJSKA - LONDYN 1600, AMSTERDAM 1602

- duże spółki, mało udziałowców (w sumie 600,w tym dwór)

-poparcie rządów-wsparcie, przywileje, monopol

-duże uprawnienia wchodzące w zakres uprawnień państwowych

• własne kolonie

• traktaty międzynarodowe

• własne wojsko, flota

-nie tylko Indie, ale cały Wschód+ Afryka, wszystkie towary

-dywidendy - na początku 70% zysków, potem 15-20%

-kredyt od rządu dla angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej ułatwił podbój Indii

- walka między obiema kompaniami

- malwersacje w spółkach spowodowały ich rozwiązanie przez rządy

Indie Wschodnie = Indie

Indie Zachodnie = Ameryka

- kompania moskiewska

- kompania zachodnioindyjska

- spółki do wyrobu masła, handlu włosami, miotłami, do sprzątania, utrzymywania latarń itp.

- >spółki oszukańcze< - „cel ujawnimy później”

GIEŁDY

-z dawnych spotkań kupieckich

-Antwerpia 1531, Londyn 1571, 1611, Paryż (trzy próby ) XVIII wiek, Warszawa 1817 (towarowo-pieniężna, w międzywojniu Warszawa, Poznań, Lwów, Kraków, Lublin, Łódź)

-handel towarami -> papierami wartościowymi

- na targu pokazywano próbki towarów, na giełdzie - nie

-afera tulipanowa Holandia - I poł XVII wieku, cebulki tulipanów z Turcji, gra na giełdzie spowodowała, że za jedną cebulkę dawano karetę z czterokonnym zaprzęgiem, potem krach

-stopniowa regulacja prawna giełdy

ZMIANY W STOSUNKACH PIENIĘŻNYCH I FINANSOWYCH

funkcje pieniądza

-miernik wartości

-środek wymiany

-środek płatniczy

-środek gromadzenia skarbów (tezauryzacja)

epoki pieniądza

1.epoka pieniądza przedmiotowego (towarowego)

-rola pieniądza -rzadkie , wartościowe przedmioty, bydło (łacina pecunia =pieniądz), Słowianie -( płótno = płacić,)sól; Afryka - muszelki, kość słoniowa, kolonie amerykańskie - tytoń, wyspy Pacyfiku - kręgi kamienne

2. pieniądz kruszcowy-rzadkie walory fizyczne

-epoka pieniądza srebrnego

• zawartość kruszcu

• kurs rządowy

-bimetalizm ( złoto i srebro)

• równorzędne i równoległe, ale w odpowiednich relacjach (żywiołowo kształtowanych na rynku)

• bimetalizm ustawowy - kurs ustalany na stałe , np. 1 : 12, 1 : 15 , 1: 15,5; ale szybko zastąpiony przez->

-epoka pieniądza złotego pierwsza Anglia , nieformalnie koniec XVIII wieku, formalnie na mocy ustawy w 1816 r. ; druga połowa XIX wieku inne kraje, USA 1900r.

srebro i papiery - obliczano stosunek do złota, miały pokrycie i były wymienialne na złoto,

co było kotwicą dla inflacji

I wojna światowa - częściowe zawieszenie, zakaz wymienialności na złoto, potem w Polsce złotówka papierowa i ozłacana (30% pokrycia)

• pieniądz bezgotówkowy, kredytowy

• czeki (podróżne)

• obrót wekslowy

weksle sola (własny) - bezpośredni wierzyciel

weksle trata (ciągniony)

A dłużnikiem C

B dłużnikiem A

B spłaca C

dyskonto weksli - banki skupiały weksle

INSTYTUCJE BANKOWE

- Wzrost operacji pieniężnych wzrost kredytów

- w średniowieczu kredyty dawali bogaci chłopi, kupcy i Żydzi (lichwa); kredyt miał charakter konsumpcyjny (jedzenie, luksusy, wojny), a nie inwestycyjny

-teraz : kredyty na działalność inwestycyjną

- w Anglii działalność bankową prowadzili

złotnicy (umieli odróżnić kruszce i ich wartość); mieli pomieszczenia do ich przechowywania; lombardzi - złotnicy pochodzenia włoskiego

( często z Lombardii); złotnicy jako kantory wymiany zwłaszcza w czasie jarmarków; około 2 tysięcy jednostek monetarnych , znajomość kursów

-dużo fałszerzy np. władcy psuli monety (monetarna teoria Kopernika); obcinanie monet (z okrągłych robiły się kwadratowe); kary dla fałszerz (gotowanie w oliwie)

domy handlowo - bankowe (bogaci kupcy)

domy bankowe (oddzielenie handlu od bankowości)

banki publiczne ( państwa, urzędnicy pod nadzorem) i prywatne

-pierwsze banki XII wiek Włochy - Wenecja, Genua

-zakres banków :

1. wymiana pieniędzy

2.depozyty

3.przelewy z rachunku na rachunek

4.skup i sprzedaż weksli

5. kredyty w bardzo ograniczonym zakresie (raczej tylko dla udziałowców); dopiero w ostatnim etapie rozwoju bankowości

- często upadały (brak zaufania)

-nowoczesne banki we Włoszech w XVI wieku Mediolan, Wenecja; także w Niemczech i Francji

-1609 Bank amsterdamski

wymiana , przelewy, weksle, kredyty tylko dla udziałowców, bank komunalny (władze miejskie)

-1668 bank Szwecji

Pierwszy na świecie bank centralny; wypuszczał banknoty

-1694 bank angielski

Pierwszy nowoczesny bank na świecie, półprywatny półpaństwowy ( spółka akcyjna - duży udział państwa i urzędników); wymiana pieniędzy, konta podmiotów gospodarczych, depozyty, kredyty na szeroką skalą (kredytował rządowi angielskiemu i angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej) ; pieniądze papierowe pokrycie w zlocie; działalność emisyjna (centralna instytucja emisyjna w Anglii)

-wiek XVIII zakładanie państwowych banków centralnych

Francja - afera Johna Law'a (Szkot) 1716 założył bank królewski, w 1717 bank centralny państwowy; wymiana kruszca na banknoty ( bez pokrycia) spowodowały wielki krach, dlatego Francuzi długo nie chcieli wrócić do banknotów

Polska Sejm Czteroletni tylko propozycja utworzenia banku centralnego; 1828 bank Królestwa Polskiego

---