Architektura średniowiecza (IV - XV w. n.e.)   Architektura bizantyjska (V-XV w.)

 

Wprowadzenie

Architektura bizantyjska jest gałęzią sztuki chrześcijańskiej rozwiniętej w Bizancjum i na terenach sąsiednich, na Półwyspie Bałkańskim i na leżących naprzeciw niego wybrzeżach. Sztuka bizantyjska rozwinęła się w rezultacie ewolucji kultury hellenistycznego Wschodu w zetknięciu z kulturą chrześcijańską i późnego cesarstwa rzymskiego. Jej złożony charakter był wynikiem oddziaływania różnych narodów wchodzących w skład imperium. Sztuka ta przeżywała czasy wspaniałych wzlotów i upadków związanych z losami państwa. Dynamiczny rozwój cesarstwa wschodniego sprzyjał budownictwu. Budowano wspaniałe pałace, fortyfikacje, obiekty użyteczności publicznej, jak wodociągi, zapory wodne. Jednak najważniejszą pozycję zajmowała architektura kościelna. Powstały wspaniałe dzieła, w których znane stare formy doprowadzono do doskonałości.

Konstrukcja

Dalszy postęp w konstrukcji kopuły po czasach starożytnych zawdzięczamy budownictwu bizantyjskiemu. Trompy zastąpiły żagle, czyli pendentywy

Są to trójkąty sferyczne wychodzące z narożników kwadratowego pomieszczenia i łączące się u góry w poziomie koła, z którego rozpoczyna się kopuła. W okresie późniejszym wznoszono kopuły podniesione na walcu zwanym bębnem (tamburem), który spoczywał na żaglach. Dzięki umieszczeniu w walcu otworów okiennych uzyskano dobre oświetlenie wnętrza. Tak udoskonalona kopuła stała się podstawowym elementem w budynkach sakralnych o układzie centralnym. Plany takie szczególnie często występujące w architekturze bizantyjskiej miały kształty: koła, wieloboku foremnego, krzyża greckiego (o jednakowej długości ramion), kwadratu z zaznaczeniem osi podłużnej i poprzecznej. W niektórych kościołach dla podkreślenia głównej ich osi wydłużono plan przez dodanie przedsionka przy wejściu i apsydy na zamknięciu rzutu.

Budowle bizantyjskie miały surowy wygląd zewnętrzny. Zdobiły je jedynie skromne fryzy ceglane lub kamienne oraz wzbogacający ściany zróżnicowany układ cegieł. Wystarczająco poważna i imponująca była sama bryła budowli. Jej rozczłonkowanie, otwory zamknięte łukami na tle gładkiej ściany, potężna kopuła wieńcząca całość podkreślały monumentalny charakter architektury.

Forma

Bizancjum najdłużej pozostało ośrodkiem kultury grecko-rzymskiej. W głowicach kolumn naśladowano kształty korynckie, lecz charakterystyczne dla sztuki bizantyjskiej są kolumny z głowicą nasadnikową. Powstała ona wskutek wprowadzenia impostu (nasadnika). Był to blok kamienny o kształcie zbieżnym ku dołowi. Dolna płaszczyzna okrągła spoczywała na głowicy, zaś górna - prostokątna podtrzymywała łuk. Głowice miały dekorację roślinną, geometryczną, z elementami wolut i postaciami zwierząt.

W sztuce bizantyjskiej nastąpił rozkwit mozaiki i malarstwa ściennego gdyż głównie koncentrowano się na zdobieniu wnętrz, które wywierały wrażenia wielkości i bogactwa. Brak podziałów jasno określających części budynku, wielka liczba kolumienek, wnęk, łuków wraz z malowidłami i mozaikami oszałamiały zagubionego w tym przepychu człowieka.

	Głowice z nasadnikiem

Budowle sakralne

Najstarsze kościoły bizantyjskie pochodziły z V i VI w., lecz nie dochowały się one do naszych czasów. Przypuszcza się, że były nimi podłużne, trójnawowe bazyliki, prawdopodobnie z emporami, przekryte drewnianym stropem. Największe i najsławniejsze dzieło architektoniczne epoki Justyniana, zachowany do dziś kościół Św. Zofii w Konstantynopolu (Hagia Sophia 532 h-537), jest bazyliką kopułową. Budowlę tę projektowali architekci Anthemios z Trallesi Izydor z Miletu. Budynek podzielono na trzy części: atrium otoczone portykami, narteks i właściwą bazylikę. Jest ona prostokątem o wymiarach 77 x 72 m, podzielonym na trzy nawy, z których środkowa zakończona jest małą apsydą. Na środku nawy głównej kwadrat 33 x 33 m przekryty jest pełną kopułą na żaglach opartą na czterech słupach, zaś od strony apsydy i narteksu znajdują się dwie półkopuły na wysokości żagli kopuły głównej. Od strony nawy głównej półkoliste nisze stanowią przejście do naw bocznych. Wnętrze oświetla czterdzieści okien umieszczonych u podstawy głównej kopuły i pięć w każdej półkopule. Wspaniałe mozaiki i kolorowe marmury dopełniają bogactwa wyposażenia. Ta gigantyczna całość sprawia wrażenie lekkości, choć prosta w swej istocie, wymagała wiedzy architektonicznej i znajomości konstrukcji na najwyższym poziomie.

Bazylika kopułowa stanowi odrębny rodzaj architektury bizantyjskiej; łączy układ bazyliki - budowli podłużnej z budowlą centralną na rzucie krzyża. Na skrzyżowaniu nawy środkowej z poprzeczną wznosi się kopuła. Bazylika kopułowa jest najbogatszym pod względem przestrzennym typem kościoła.

Państwo bizantyjskie w VIII w. straciło wschodnie i południowe obszary na rzecz mahometan, lecz jego stolica Konstantynopol, najznakomitsze miasto ówczesnego świata, nadał się rozwijała. W architekturze w dalszym ciągu stosowano przekrycia w formie kopuły na żaglach. W IX w. ustala się rzut poziomy zwany krzyżowo-kopułowy m w dwóch pięciokopułowych odmianach. W pierwszej cztery kopuły rozmieszczone są wzdłuż ramion krzyża z centralną kopułą pośrodku. W drugiej ramiona kryte kolebkami krzyżują się dobijając do kopuły głównej. Pomiędzy ramionami krzyża powstają mniejsze kwadraty kryte kopułami na żaglach. W obu tych odmianach kopuła główna może mieć bęben, a jeżeli mają go wszystkie kopuły, to bęben główny jest wyższy od bocznych. W ten sposób kształtując budynek uzyskano bardzo urozmaiconą bryłę oraz wielkie możliwości w rozwiązaniu wnętrza. Świątynie kopułowe stały się typowe dla wschodniego obrządku, a oddziaływanie tego budownictwa widoczne jest w Europie wschodniej, np. w budownictwie cerkiewnym na Rusi i na Bałkanach. Od połowy V wieku aż do VI11 stulecia całą prawie Europę pogrążyły w zamęcie i niepokoju liczne plemiona na-jeźd?ców barbarzyńskich. Dopiero w końcu VIII w. Karol Wielki utworzył organizację państwową obejmującą znaczne tereny Europy. Władca ten podjął próbę odnowienia idei cesarstwa. Jego pro

gram dotyczył zarówno politycznej organizacji państwa, jak również działalności kulturalnej i artystycznej. Chcąc osiągnąć ciągłość tradycji, nawiązywał do architektury antycznej.

Architektura doby karolińskiej, czyli schyłku VIII i początku IX stulecia, reprezentowana była szczególnie przez budowle sakralne. Obiekty te nie dotrwały do naszych czasów i znane są tylko z wykopalisk i rekonstrukcji. Dość dobrze zachowaną i najbardziej znaną budowlą jest kaplica pałacowa Karola Wielkiego w Akwizgranie, wzorowana na kościele San Vitale w Rawennie. Była to ośmioboczna kaplica otoczona obejściem z emporą, kryta kopułą, mająca nawet kolumny pochodzące ze starożytnych budowli rzymskich i rawennejskich.

	Bazylika Hagia Sophia w Konstantynopolu - przekrój

Architektura: Do najwybitniejszych zabytków architektury sakralnej należą kościoły Rawenny (płn. Italia): San Apollinare Nuovo, San Apollinare in Classe, San Vitale oraz kościół świętej Mądrości Bożej ( Hagia Sophia) w Konstantynopolu. Ten ostatni może być uważany za symbol estetycznej i religijnej myśli w Bizancjum. Zbudowany w latach 532-537 stanowi połączenie dwóch koncepcji architektonicznego rozplanowania: podłużnej i centralnej. Nowatorsko rozwiązana jest konstrukcja kopuły. Jej czasza opiera się za pośrednictwem pierścienia - bębna na wypukłych trójkątach -tzw. żaglach. Naciska więc wyłącznie na naroża kwadratu, w który jest wpisana, w związku z tym, tylko w tych punktach wymaga podpory. Pozwoliło to stworzyć wielkie wnętrze z dominantą kopuły.
Ważnym czynnikiem współdziałającym z architekturą było światło, wprowadzone do wnętrza jako element kompozycyjny. ( okna umieszczone w bębnie kopuły optycznie zmniejszają jej ciężar.)
Kościoły bizantyjskie na zewnątrz surowe i proste oszałamiają bogactwem dekoracji wnętrza. W architekturze bizantyjskiej rozwija się typ kościoła centralnego - na planie krzyża greckiego ( np. kościół św. Marka w Wenecji, świątynie na terenie Rusi i w krajach bałkańskich).
Kościół San Vitale w Rawennie założony jest na planie ośmioboku krytego kopułą. Wnętrze bardzo bogato zdobione mozaikami. Podobnie bogata dekorację ma mauzoleum Galii Placydii w Rawennie. Galii Placydii".

Architektura bizantyjska

Architektura bizantyjska zaczęła rozwijać się na początku średniowiecza (około Vw.) na terenie Cesarstwa Bizantyjskiego i w kręgu jego działania. Sztuka bizantyjska była oficjalną sztuką Kościoła Prawosławnego, stąd architektura bizantyjska związana była głównie z budowlami sakralnymi. Architektura ta wywodzi się z antycznych tradycji Grecji i Rzymu oraz elementów sztuki hellenistycznego Wschodu. Zasadniczą cechą architektury bizantyjskiej jest skłonność do przepychu i bogactwa dekoracji oraz dominujące we wszelkim zdobnictwie tematy sakralne, a zwłaszcza wizerunki Chrystusa.

W pierwszych wiekach Chrześcijaństwa, u schyłku Starożytności, Grecy zaczęli przebudowywać antyczne świątynie (i inne obiekty) na modłę chrześcijańską, głównie poprzez zmianę wystroju wnętrz. Widać to wyraźnie w pozostałościach pracowni Fidiasza w Olimpii - wśród oryginalnych, kamiennych murów widać bizantyjskie fragmenty kolumn i zdobień. Z czasem zaczęto budować nowe kościoły, wykorzystując do tego nowy budulec - cegłę. Początkowo (V-VIw.) budowle wznoszono na planie hellenistycznej bazyliki z narteksem (przedsionkiem), który stopniowo przekształcił się w kruchtę (Ateny, Saloniki, Korynt). Największy rozwój greckiej architektury bizantyjskiej przypada na wieki od IX do XV. W tym czasie dominowały (spotykane też wcześniej) świątynie o symetrii środkowej, oparte na rozmaitych planach: koła, kwadratu, równoramiennego krzyża greckiego czy regularnego ośmioboku (oktogon). Najczęstszym typem budowli była bazylika oparta na podstawie krzyża greckiego, przykryta centralnie kopułą. Często też można spotkać budowle krzyżowo-kopułowe na planie krzyża greckiego wpisanego w czworokąt (kwadrat), przykryte 5 kopułami, z których środkowa jest wyższa i większa. Ułożenie okrągłej kopuły na kwadracie wymagało nie lada inwencji i było najwybitniejszym osiągnięciem konstrukcyjnym architektury bizantyjskiej. Zasada tej konstrukcji polega na pracy łuków opartych na czterech masywnych filarach, ustawionych w narożnikach kwadratu, na które przenosi obciążenie z czaszy kopuły potężny pierścień. Łuki w przecięciu z czaszą tworzą cztery trójkąty sferyczne zwane pantetywami. W klasztorach na półwyspie Athos oraz w Meteorach spotkać też można budowle czworoboczne z dwiema kopułami, pokrytymi czerwoną dachówką. Mniejsza kopuła znajdowała się nad przedsionkiem klasztoru (narteks), druga większa nad główną nawą. Po bokach głównej nawy znajdowały się najczęściej dwie boczne - znacznie węższe. Nawa główna, a często też boczne, zakończone były od strony wschodniej półkolistymi wnękami - absydami. W klasztorach mogło być kilka różnych kaplic, a główny kościół nosił nazwę katolikon.

Mury zewnętrzne świątyń pozostawiano w stanie surowym, urozmaicano je wnękami, dekoracyjnym układem cegieł, a czasem mozaiką. Główne zdobnictwo było jednak wewnątrz świątyni. Wejście do świątyni, poprzez narteks, było zawsze od zachodu, a ołtarz po stronie wschodniej. Ołtarz oddzielony był od części przeznaczonej dla wiernych przegrodą ołtarzową (balustrada), która z czasem przekształciła się w ikonostas, z zawieszoną pośrodku ikoną. Po obu stronach absydy (półkolistej wnęki) mieszczącej ołtarz, znajdowały się dwa małe pomieszczenia pełniące funkcje liturgiczne (pastoforia). Wewnętrzne zdobienia stanowiły okładziny marmurowe, rzeźbienia, mozaiki i freski. Na ścianach wieszano ikony i dary wotywne. Na głównej kopule bardzo często umieszczano wizerunek Pantokratora - Chrystusa Władcy Świata.

Po podboju Grecji przez Turcję sztuka Grecka kontynuowała wzory bizantyjskie, traktując je jako narodowe.

Największe skupienie kościołów bizantyjskich w Grecji jest w Salonikach. Agios Dimitros jest największym kościołem w Grecji i jednym z najstarszych (z V wieku). Został on całkowicie odbudowany po pożarze w 1917r. Mimo pożaru zachowały się tam jedne z najwspanialszych mozaik w Grecji, przedstawiające patrona świątyni - św. Dymitra. Kościół Agia Sofia wzorowany jest na najdoskonalszym kościele bizantyjskim znajdującym się w Konstantynopolu (pod tym samym wezwaniem). Zbudowano go w połowie VIIIw., w 1585r. został przerobiony na meczet, a w 1917r. ponownie na świątynie prawosławną (jego pierwowzór w Stambule nadal jest meczetem). W czasie pożaru w 1917r. uległ niewielkim uszkodzeniom. We wnętrzu znajduje się wiele mozaik i fresków z IX i X wieku. Inne ciekawe kościoły bizantyjskie Salonik to: Agios Nikolaos Orfanos, Agioi Apostoloi czy Agia Aikaterini.

---