“Kazania świętokrzyskie” są najdawniejszym rękopiśmiennym zabytkiem artystycznym prozy polskiej pochodzącym z XIV w. Zawiera urywki pięciu kazań i szóste w całości. Jest odpisem starszego tekstu, o czym świadczy archaicznośc języka. Powstały w Leżajsku lub Miechowie, a przechowywane były w bibliotece benedyktyńskiego klasztoru Św. Krzyża na Łysej Górze.
“Kazania gnieźnieńskie” rękopiśmienny zabytek prozy z początku XV w., zawierający 103 kazania łacińskie (z glosami polskimi) i 10 polskich. Przechowywane były w Bibliotece Kapitulnej w Gnieźnie.
“Psałterz floriański” pochodzi z przełomu XIV i XV w., odkryty w 1827 r. i przechowywany do 1931 r. w opactwie Św. Floriana pod Linzem w Austrii, a obecnie w Bibliotece Narodowej w Warszawie. Trójjęzyczny - łacina, polski, niemiecki - spisany na pergaminie, miał być przeznaczony dla królowej Jadwigi. Tekst polski prawdopodobnie jest oparty na nie zachowanym psałterzu św. Kingi. Jest to najdawniejszy zachowany w całości zabytek języka polskiego.
“Biblia królowej Zofii” W XV w. dokonano przekładu biblii dla królowej Zofii, ostatniej żony Władysława Jagiełły. Rękopis tego zabytku przechowywany był aż do II wojny światowej w mieście Sárospatak na Węgrzech, stąd nazwa Biblia królowej Zofii albo Biblia szarospatacka.
“Żywoty świętych” Średniowieczny łaciński żywot świętych składał się zazwyczaj z 3 części: opisu życia świętego (vita), jego męczeństwa (passio - jeżeli był męczennikiem) oraz cudów (miracula), zdziałanych po śmierci. W Polsce żywoty świętych należą do najstarszych zabytków piśmiennictwa (żywoty św. Wojciecha z pocz. XI w.), jednakże obfitsza twórczość w tej dziedzinie przypada na w. XIII i XIV (żywoty św. Stanisława pióra Wincentego z Kielc, św. Jadwigi, św. Jacka Odrowąża pióra Stanisława Polaka, bł. Salomei i bł. Kingi). Wiek XV przyniósł dwa obszerne żywoty łac. pióra Jana Długosza (św. Stanisława i bł. Kingi), a zarazem pierwsze próby żywotopisarstwa w języku pol. (Żywot św. Błażeja, Legenda o św. Aleksym).
“Bogurodzica” jest to najstarsza polska pieśń religijna. Jej najdawniejszy przekaz pochodzi z 1407 r., ale czas powstania jest sporny. Analiza tekstu, budowy stroficznej i języka pozwala stwierdzić, że pochodzi ona z XIII w.
Treścią pierwszej strofy jest modlitwa do Matki Boskiej o wstawiennictwo do Jej Syna. W drugiej natomiast strofie podmiot zbiorowy zwraca się do Chrystusa, aby przez wzgląd na Jana Chrzciciela zapewnił ludziom pobożne (dostatnie) życie na ziemi i zbawienie wieczne po śmierci: A na świecie zbożny popyt / Po żywocie rajski przebyt.
Obok treści, historyka literatury może interesować interpretacja pieśni, poznajemy bowiem światopogląd człowieka średniowiecza, który charakteryzują: postawa teocentryzmu i ascetyzmu.
Interesująca jest również kompozycja pieśni, nacechowana symbolicznie. Główną postacią i adresatką utworu jest Matka Boska - Oblubienica, Pośredniczka. Występują też w tekście inne osoby: Chrystus, Bóg i Jan Chrzciciel. Wszystkie te postacie tworzą symboliczną w średniowieczu liczbę cztery, odnoszącą się do kwadratu cnót: męstwa, sprawiedliwości, umiarkowania i roztropności.
Obie zwrotki kończy pełniący funkcję refrenu zwrot Kyrie eleison - Kyrie eleison, tzn. Panie, zmiłuj się. To wezwanie jest przyjęte z liturgii łacińskiej (ale pochodzi z greckiego).
"Bogurodzica" zdumiewa kunsztowną budową, wysokim poziomem artystycznym tekstu literackiego i melodii wiersza. W pieśni są stosowane rymy wewnętrzne i końcowe, które cechuje powtarzalność formy gramatycznej, np. popyt - przebyt. Zastosowano wiersz średniowieczny, nazywany zdaniowo - rymowy, ponieważ w każdym wersie zamyka się zdanie pojedyncze lub jednorodny człon zdaniowy. Każdy wiersz jest wypowiedziany z intonacją wznoszącą się lub opadającą.
"Bogurodzica" jest zabytkiem języka staropolskiego, językoznawców interesują więc archaiczne formy gramatyczne i leksykalne.
“Bogurodzica” jest nie tylko najstarszą polską pieśnią religijną, ale także pierwszą pieśnią Maryjną. W dawnych wiekach była pieśnią bojową i hymnem narodowym. Jan Długosz mówi, że jako pieśń bojowa rozbrzmiewała na polach Grunwaldu przed bitwą. Śpiewało ją także rycerstwo polskie przed bitwą pod Warną.
ZMIANY JĘZYKOWE W “BOGURODZICY”
FONETYCZNE
sławiena sławiona
e o
zjawisko to nazywamy przegłosem polskim i zachodziło ono wtedy, gdy “e” występowało po spółgłosce miękkiej, a przed spółgłoską przedniojęzykową twardą tj.: t, d, z, s, n, r, ł
Krzciciela Chrzciciela
K Ch
ta oboczność spółgłoskowa zachowała się w gwarze góralskiej do naszych czasów
SŁOWOTWÓRCZE
Bożyc syn Boga
wyraz urobiony przy pomocy przyrostka -yc lub -ic i wyrazu Bóg (podobnie jak kasztelanic, starościc). Przyrostek ten dodawano w języku ruskim do imienia ojca na określenie syna
FLEKSYJNE
Bogurodzica Dziewica Maryja Bogurodzico Dziewico Maryjo
M. = W.
forma mianownika l. poj. w funkcji wołacza
Bożycze Bożycu
(forma wołacza)
SKŁADNIOWE
Bogiem sławiena sławiona przez Boga
ZMIANY LEKSYKALNE (W SŁOWNICTWIE)
zwolena wybrana
dziela dla
jąż którą
jegoż o co
zbożny dostatni lub pobożny
przebyt bytowanie, przebywanie
“Kronika Polski” - Gall Anonim
Anonim zwany Gallem, żył na przełomie XI i XII w., był autorem najstarszej kroniki polskiej w języku łacińskim, prawdopodobnie benedyktyn pochodzenia francuskiego.
Gall Anonim przebywając na dworze Bolesława Krzywoustego spisał prawdopodobnie w latach 1113 - 1116 kronikę Polski. Głównym bohaterem kroniki jest Bolesław Krzywousty. Życie i czyny króla poprzedza zwięzły zarys dawniejszych dziejów Polski od Piasta począwszy, przy czym na pierwszy plan wysuwa się postać Bolesława Chrobrego. Autor podkreśla cnoty wojenne królów, stosunek do poddanych - sprawiedliwość. W tok prozy wplata całe utwory wierszowane jak np. tren na śmierć Bolesława Chrobrego, w którym ukazuje powszechny żal po stracie walecznego króla, lub wiersz pochwalny na cześć B. Krzywoustego po zwycięstwie z Niemcami pod Głogowem.
“Kronika Polski” - Wincenty Kadłubek
Wincenty zwany Kadłubkiem urodził się ok. 1150 r. w Kargowie pod Stopnicą, zmarł 8 III 1223 r. w Jędrzejowie. Pochodził z rodziny rycerskiej. Studiował na uniwersytecie paryskim lub bolońskim. Był kapelanem i kancelistą na dworze Kazimierza Sprawiedliwego, później prepozytem kolegiaty w Sandomierzu, w latach 1208-1218 biskupem krakowskim, później wstąpił do zakonu cystersów w Jędrzejowie.
Na polecenie Kazimierza Sprawiedliwego spisał kronikę. Czas jej powstania nie jest dokładnie ustalony. Składa się ona z 4 ksiąg, z których 3, dotyczące dawniejszych dziejów Polski otrzymały formę dialogu między biskupem krak. Mateuszem a biskupem gnieź. Janem, czwarta księga jest relacją o panowaniu Mieszka Starego i Kazimierza Sprawiedliwego, doprowadzoną do 1202 r. Dzieło utrzymane jest w charakterystycznym dla epoki stylu kwiecisto-alegorycznym, pełnym aluzji, metafor, wprowadzające mnóstwo sentencji, bajek i przypowieści o ludziach czy zwierzętach, napisane prozą ze wstawkami wierszowanymi. Był to typowy wytwór ówczesnej europejskiej kultury literackiej, której zwyczajem było wzbogacanie i upiększanie historii. Stąd w utworze niezliczone wątki antyczne, swobodne zapożyczenia z autorów łacińskich.
Wartość kroniki ze względu na jej polityczno-moralistyczny cel, subiektywizm, małą ilość faktów i dowolność w ich przedstawianiu jest nierówna, największa dla lat 1173-1202. Pisana poprawną łaciną, oparta na dobrych wzorach, kronika służyła w XV w. jako uniwersytecki podręcznik retoryki.
“Kronika Polski” - Janko z Czarnkowa
Janko z Czarnkowa urodził się ok. 1320 r., zmarł ok. 1387 r. Był synem wójta w Czarnkowie, zapewne miał wykształcenie prawnicze.
Kronika Janka z Czarnkowa przedstawia wydarzenia z okresu panowania Kazimierza Wielkiego i rządów andegaweńskich (1370-1384). Przy dużej wartości historycznej zawiera wiele sądów subiektywnych, zwł. w atakach na przeciwników politycznych; jest wyrazem dążeń rycerstwa wielkopolskiego. Stanowi też znakomite źródło do poznania życia i obyczajów dworu, duchowieństwa i rycerstwa polskiego w XV w.
“Roczniki” (“Historia Polski”) - Jan Długosz
Jan Długosz (1415-1480) był największym pisarzem całego średniowiecza polskiego. Jego największe dzieło historyczne to Roczniki, czyli Kronika sławnego Królestwa Polskiego. Składa się ono z 12 ksiąg, urwane na 1480 r., tj. na roku śmierci autora, jest dziełem pełnym i skończonym. Księga I zawiera opis geograficzny ziem Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego; horyzont geograficzny pisarza jest nieporównywalnie szerszy niż kronikarzy dawniejszych. Dzieło historyczne Długosza stanowi znaczny krok naprzód: autor usiłował łączyć fakty w łańcuch przyczyn i skutków, zapoczątkował pragmatyzm. Kroniki... od XVI w. były szeroko wykorzystywane przez historyków.
“Satyra na leniwych chłopów”
Jest to jedyny zachowany w całości średniowieczny utwór satyryczny w języku polskim. Powstał w II połowie XV w. Utwór liczy 26 wersów rymowanych aa, reprezentujących tzw. sylabizm względny (8-zgłoskowiec z odstępstwami 9-zgłoskowymi). Anonimowy autor wyraża opinię szlachty - satyrycznie podchodzi do pozorowania przez chłopów pracy na pańskiem, co w sytuacji narzuconej właśnie w XV w. pańszczyzny było formą oporu przeciw przymusowym obowiązkom. Utwór wykorzystuje poetykę kontrastu: prostota, szczerość, prawość wyglądu chłopskiego kłóci się z obłudnością i fałszywością jego natury.
“O zachowaniu się przy stole” - Słota
Wiersz ten reprezentuje nurt literatury rycersko-dworskiej i ma charakter obyczajowy. Pochodzi z początków XV w., pisany po polsku, daleki jest od ascetycznych ideałów Kościoła. Właściwą treść utworu stanowią prawidła dotyczące poprawnego zachowania się przy stole. Autor maluje szereg uchybień, jakie zdarzają się podczas biesiad, specjalną zaś uwagę poświęca zachowaniu się wobec kobiet, które powinno się otaczać wielką czcią. Utwór tchnie dążnością do podniesienia na wyższy poziom życia towarzyskiego w Polsce.
“Pieśń o zabiciu Jędrzeja Tęczyńskiego”
Jest to utwór nieznanego autora, powstały zapewne w 1462 r. Opisuje rzeczywiste zdarzenie, jakie miało miejsce w Krakowie w 1461 r. Jędrzej Tęczyński, zamożny szlachcic, dał do naprawy zbroję jednemu z płatnerzy krakowskich. Niezadowolony z roboty, znieważył i pobił tak dotkliwie rzemieślnika, że zbroczonego krwią musiano odnieść go do domu. Wzburzony tłum mieszczan wystąpił przeciwko Tęczyńskiemu. Ten schronił się do zakrystii Kościoła Franciszkanów, ale podniecony tłum dopadł go tam i zamordował, trupa zaś wlókł ulicami na ratusz. Wypadek ten dał sposobność nieznanemu autorowi, również szlachcicowi, do gwałtownego ataku na mieszczan.
“Skarga umierającego” (Żale umierającego)
Średniowieczny wiersz polski anonimowego autora, powstały wkrótce po 1424r. Treścią utworu jest liryczna skarga na nicość świata i życia ziemskiego, utrzymana w duchu średniowiecznego systemu ocen i strachu przed sądem Bożym. Dodana pieśń opowiada o pośmiertnym błąkaniu się duszy, daje obietnicę królestwa niebieskiego. Utwór ten jako pierwszy w literaturze polskiej, posiada gatunkowe cechy testamentu poetyckiego. Liryczne wyznanie umierającego dające świadectwo znikomości dóbr doczesnych skierowane jest do tych, którzy pozostają - do żywych. Ważne wydaje się również egzystencjalne tło utworu: poczucie samotności człowieka, dramatyzm życia ludzkiego, nieuchronność śmierci.
“Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”
Wierszowany dialog w języku polskim nie znanego autora z XV w. Jest to jeden z licznych w literaturze średniowiecznej utworów moralistyczno-dydaktycznych, przedstawiających znikomość życia ziemskiego, oparty na popularnym w malarstwie i literaturze epoki motywie - tańca śmierci. Przechwałki naturalistycznie przedstawionej Śmierci, grożącej przerażonemu Mistrzowi kosą, obejmują serię nakreślonych z werwą realistyczno-satyrycznych obrazków obyczajowych z życia różnych stanów i zawodów - duchowieństwa, zakonników, lekarzy, sędziów, kupców, karczmarzy, rzemieślników i oraczy. Wymowę artystyczną utworu potęgują wyraziste przysłowia, po raz pierwszy zastosowane w polskiej literaturze jako znakomite środki ekspresji. Walory te sprawiają, że wiersz ten należy do najcenniejszych dzieł literatury naszego średniowiecza.
“Legenda o świętym Aleksym”
Staropolska wersja (prawdopodobnie z 1454 r.) jest zapewne tłumaczeniem z włoskiego lub francuskiego i należy do literatury hagiograficznej. Aleksy, syn rzymskiego patrycjusza, rozdaje swój majątek biedakom, odrzuca szczęście rodzinne, opuszcza dom i ojczyznę, żyje w biedzie, całe dnie poświęcając modlitwie i religijnej kontemplacji. Gdy jego pobożność nabiera rozgłosu, ucieka z miejsca pobytu, aby, jak przystało na człowieka prawdziwie oddanego jedynie Bogu, żyć w skromności i zapomnieniu. Po siedemnastu latach wraca do domu ojcowskiego i nie rozpoznany przez nikogo, pędzi życie żebraka. Przed śmiercią spisuje historię swego żywota, a po zgonie znaczonym cudami zostaje rozpoznany i kanonizowany. Aleksy jest przykładem ascety, człowieka, który dobrowolnie rezygnuje z życiowych przyjemności, prowadzi życie w surowej dyscyplinie zewnętrznej i wewnętrznej. Ascezy była jedną z dróg, propagowaną przez Kościół, prowadzącą ku bożej chwale i zbawieniu wiecznemu.
“Pieśń o Rolandzie”
Jest to utwór parenetyczny. Ten epicki poemat opisuje wyprawę wojenną Karola Wielkiego (z 778 r.), władcy Franków, do Hiszpanii zajętej przez niewiernych - Saracenów. Opisane jest w nim zwycięstwo nad poganami, zdobycie Hiszpanii i tragiczna klęska tylnej straży armii, która w trakcie powrotu do Francji została zdradziecko zaskoczona i po bohaterskiej walce wycięta. Zginął wówczas kwiat rycerstwa, w tym hrabia Roland - bohater poematu, kuzyn władcy.
Utwór jest arcydziełem swego gatunku - średniowiecznych chansons de geste - pieśni o czynach (bohaterskich), powstających już przed XI w. i tworzonych przez tzw. truwerów. Do czasów obecnych dochowało się około stu takich poematów narodowych i bohaterskich.
Na uwagę zasługuje typ i środki epickiej narracji oraz ukształtowany w utworze ideał osobowy, parenetyczny wizerunek dzielnego rycerza typowy dla zachodniej kultury, nie upowszechniony jednak w literaturze staropolskiej, która nie przyswoiła sobie takiego rycerskiego etosu (etos - z gr. ethos - “zwyczaj”- całokształt uznawanych i przyswojonych w określonej grupie społecznej norm, które regulowały zachowanie się jej członków).
Cechy rycerza (na podstawie Rolanda):
odwaga, męstwo - podejmuje walkę z silniejszym nieprzyjacielem
dba o honor - nie zadął w róg w obawie o posądzenie go o tchórzostwo
religijny, pobożny - wierzy w Boga, który zabierze jego towarzyszy do raju
przyjaciel
patriota - umierając, chce widzieć Francję
walczy w imię wiary chrześcijańskiej - nienawidząc pogan, walczy sposób okrutny i bezwzględny
waleczny.