POWTÓRKA- ŚREDNIOWIECZE

Średniowiecze jest epoką trwającą miedzy V a XV stuleciem.
Za jej początek uznaje się datę upadku Cesarstwa Zachodniego
rzymskiego (476 rok). Koniec epoki jest kwestią sporną.
Podaje się trzy daty:
-wynalezienie druku przez Gutenberga (1440),
-upadek Konstantynopola (1453)
-odkrycie Ameryki przez Kolumba (1492).
Nazwę dla epoki stworzyli pisarze renesansu, którzy uważali,
że średniowiecze jest czasem przejściowym między antykiem
a odrodzeniem. Uważali je za mroczny okres kryzysu
prawdziwych, klasycznych wartości.

Bogurodzica

Uważana powszechnie za najdawniejszą polską pieśń religijną, a
zarazem arcydzieło poezji średniowiecznej.

Rodzaje archaizmów:



Archaizm leksykalny – słowo, które wyszło już z użycia.
Przykłady w Bogurodzicy: zbożny, przebyt, zwolena, dziela,
gospodzie



Archaizm fleksyjny – słowo występuje w dawnej, nieobecnej
już w polszczyźnie formie gramatycznej.
Przykłady w Bogurodzicy: zyszczy, spuści, Bogurodzica, dziewica,
Maryja



Archaizm fonetyczny – dawne formy brzmieniowe słów.
Przykłady w Bogurodzicy: Krzciciela, sławiena



Archaizm słowotwórczy – słowo zostało utworzone od innego
zgodnie z dawnymi zasadami słowotwórczymi.
Przykłady w Bogurodzicy: bożyc



Archaizm składniowy – występowanie dawnego
ukształtowania składniowego, np. szyku.
Przykłady w Bogurodzicy: twego dziela

Kształt artystyczny Bogurodzicy
Najstarsza wersja pieśni składa się z dwóch zwrotek oraz
refrenu (Kyrie elejson). W pierwszej pojawia się apostrofa do
Matki Boskiej, w drugiej do Chrystusa. Podmiot utworu jest
zbiorowy („Ziści nam”) a wiersz ma charakter modlitewnej
prośby. Bogurodzica jest przykładem najstarszego polskiego
systemu wersyfikacyjnego, zwanego wierszem intonacyjno-
zdaniowym. Średniowieczny wiersz jest bezprzerzutniowy, co
oznacza iż wers równa się z reguły zdaniu lub jego logicznej
części. Tekst ma charakter meliczny (przeznaczony był do
wykonywania przy akompaniamencie muzyki). Wersy składają
się z nierównej liczby sylab (asylabiczność). W tekście występują
rymy, głównie gramatyczne, umieszczone wewnątrz wersów lub
w klauzulach (końcowe fragmenty wersów cechujące się stałą
budową, wyznaczone przez akcent, układ graficzny lub rym).
Intonacja wersów ma charakter wznosząco-opadający.

Bogurodzica a Lament Świętokrzyski

"Bogurodzica" i "Lament świętokrzyski" to pierwsze utwory
napisane w jezyku polskim przez anonimowych autorow. Oba
utwory sa bardzo emocjonalne, skupiaja sie wokol Matki Bożej,
co jest dowodem rodzacego sie w sredniowieczu kultu
maryjnego. Ludzie oddawali jej poklon, wierzac, iz jest matka
Zbawiciela. Swa wiare i umilowanie wyrazali w rozny sposob.
Podniosly charakter Bogurodzicy podkresla szczegolne wzgledy
Maryii u swego Syna "Twego syna, Gospodzina matko zwolena
Maryja! Zyszczy nam, spuści nam". Fragment ukazuje królowa
nieba i ziemi jako dobrą opiekunke troszczaca sie o ludzi jak i o
wlasniego syna. Ludzie wierzacay mieli tego swiadomosc
zapisujac w slowach "Słysz modlitwę, jąż nosimy, I dać raczy...".
Doskonale zdawali sobie sprawe z Jej wielkosci i wzgledow,
proszac w swych modlitwach o pomyslnosc i przebywanie w
raju po smierci. Kazdy sens "Bogurodzicy" zakonczony jest
greckim odpowiednikiem "Panie zmiłuj się ".

Drugim średniowiecznym utworem jest "Lament swietokrzyski",
w ktorym ukazana jest Matka rozpaczajaca nad cierpieniem
swojego syna. Jest to utwor, ktory nawiazuje do kultu maryjnego.
Maryja w tym utworze zwraca sie do Jezusa Chrystusa z prosba,
aby podzielil sie z Nia swoim cierpieniem. Wspomina chwile,
kiedy była szczecliwa jako matka. Pragnie ulzyc w cierpieniu
swojego syna lecz nie moze tego uczynic, gdyz wisi zbyt wysoko.
Chcialaby, aby Jej syn przed smiercia przemowil do Niej i
pocieszyl ja. Zwraca sie rowniez do Anioła Gabriela, do ktorego

ma zal, ze zamisat obecnej radosci doznaje smutku. Zwraca sie
do wiernych i prosi o i ch wspolczucie, gdyz przyszlo jej ogladac
smierc ukochanego Syna. Zwraca sie rowniez do matek, aby
prosily Boga, aby nie zobaczyly swoich dzieci w takim stanie, w
jakim ona ujrzala swego syna.

Utwor ten ma forme skargi i jest silnie nacechowany emocjami.
Powstal w XV wieku. Podmiotem lirycznym jest Matka Boska.
Matka Boska zostala ukazana w obu utworach w rozny sposob.
W "Bogurodzicy" jest istota boska, natomiast w "Lamencie
swietokrzyskim" posiada chechy zwyklego czlowieka. Do takiego
ujecia Maryi autorzy dostosowali takze forme utworowa.
Pierwszy jest modlitwa, piesnia o podnioslym charakterze, drugi
zas to skarga zrozpaczonej matki. W lamencie występuje motyw
Sabat Mater Dolorosa- stała Matka litościwa.

Filozofia średniowiecza:

Franciszkanizm:



życie człowieka nie musi być wieczną ascezą, bolesnym
oczekiwaniem na śmierć, może być afirmacją świata i jego

piękna;



sens życia człowieka tkwi w miłości braterskiej i chwaleniu Boga
Stwórcy;



radość ludziom daje obcowanie z przyrodą i jej pięknem; świat

jest domem człowieka, człowiek jest częścią natury; św.
Franciszek kochał wszystkie stworzenia, całą przyrodę;



ubóstwo to wyraz miłości do bliźniego, miłość daje ludziom

radość, a ta prowadzi do świętości; św. Franciszek wyrzekł się
wszelkich bogactw, tak samo czynili jego bracia;



ubóstwo uczy pokory; Franciszek mówił "Jestem tak mały, że
mogę zmieszać się z pyłem";



wypełnianie nakazów ewangelicznych jest możliwe do

urzeczywistnienia, należy wprowadzać je w życie, postępować
tak, jak Chrystus;



ostatecznym szczęściem dla człowieka jest śmierć

Tomizm - filozofia stworzona przez św. Tomasza z Akwinu.

Nawiązał on do poglądów Arystotelesa. Uważał, że wszystko,
co Bóg stworzył uporządkowane jest hierarchicznie.
Na najwyższym piętrze "drabiny bytów" znajdują się aniołowie,

potem człowiek, zwierzęta i rośliny. Zadaniem człowieka jest

przezwyciężanie swoich słabości i dążenie do cnoty. Poznanie
ludzkie składa się z dwóch aspektów: rozumowego i opartego

na wierze. Te dwa aspekty nie są sprzeczne, ale uzupełniają

się wzajemnie. Wynika z tego, że Boga można zrozumieć

za pomocą rozumu - św. Tomasz był zwolennikiem scholastyki.

Augustynizm - filozofia stworzona przez św. Augustyna.
Nawiązał on do poglądów Platona. Był zwolennikiem
dualistycznego widzenia świata: dzieli się on na dwie

przeciwstawne sfery: ducha czyli dobro i materię czyli zło.

Człowiek, który składa się z duszy i ciała jest wiecznie rozdarty

między dążeniami duchowymi i materialnymi, między dobrem

a złem. W świecie wciąż toczy się walka między dwoma
porządkami: bożym i ziemskim. Poznanie człowieka odbywa

się nie na drodze rozumowej, ale poprzez iluminację - intuicję,

oświecenie przez łaskę bożą. Najważniejsze dzieła

św. Augustyna to "Wyznania" i "O państwie bożym".


Scholastyka - to prąd w średniowiecznej filozofii i religii

polegający na dążeniu do naukowego wyjaśnienia zasad wiary.
Podstawowe założenie scholastyki: Dogmaty i prawdy wiary są

niepodważalne, można je jednak uzasadnić za pomocą rozumu.

Metody rozumowego dowodzenia oparte były na pismach
logicznych Arystotelesa i Boecjusza. Scholastyka stała się
podstawą teologii, czyli nauki o Bogu. Najbardziej znanym

filozofem i teologiem scholastycznym był św. Tomasz z Akwinu,

który połączył myśl chrześcijańską z arystotelizmem.

Sztuka średniowiecza:

STYL GOTYCKI :
1) Strzeliste, wysokie budowle,
2) Wielkie okna oraz szyby z pięknymi witrażami,
3) Czerwona cegła była używana jako budulec ( mogła być też
innego koloru np. białego )
4) Tym stylem budowano głównie:
- Zamki,
- Kościoły,
- Ratusze.
5) Funkcją stylu gotyckiego była funkcja " Bliżej Boga ",
oznaczało to, że im kościół był wyższy tym
ludzie byli bliżej Boga.

STYL ROMAŃSKI :
1) Masywne ale bardzo niskie budowle, często dość długie,
2) Małe okna bez szyb ( czasem używano innego materiały,
choćby pęcherzy zwierząt ),
3) Ciosany kamień był budulcem,
4) Tym stylem budowano głównie:
- Budynki mieszkalne,
- Ratusze,
- Kościoły ( które stanowiły zdecydowaną większość budowli
stylu romańskiego ),
5) Funkcją stylu romańskiego była funkcja obronna.

Wzorce parenetyczne



Święty

Przykład – święty Aleksy

Cechy – pobożność, całkowite oddanie się Bogu, umartwianie

ciała, śluby czystości, rezygnacja z dóbr doczesnego świata,
ubóstwo, często męczeństwo, a nawet śmierć za wiarę.



Władca
Przykład – król Karol Wielki
Cechy – mądrość, pobożność, miłosierdzie dla poddanych,

sprawiedliwość, waleczność, honor, mstwo, odwaga.



Rycerz

Przykład – Roland, Lancelot, Tristan

Cechy – męstwo, odwaga, honor, wierność kodeksowi

rycerskiemu, poddanie się Bogu i władcy. Wierność danemu

słowu i zasadom, przyjacielowi i damie swego serca. Pobożność,
waleczność, mistrzostwo w rycerskim rzemiośle,

uczciwość w walce.

Pieśń o Rolandzie" (XI w.) - bohaterem utworu jest idealny
średniowieczny rycerz. Jego ideałami, dla których gotowy

był oddać życie były: wierność wierze chrześcijańskiej, miłość

do ojczyzny "słodkiej Francji", wierność i lojalność wobec

władcy, którego był wasalem, solidarność względem towarzyszy
broni. Kierował się rycerskim honorem. Wolał umrzeć

niż stchórzyć, dlatego podczas opisanej w utworze walki

z Saracenami nie wezwał pomocy i zginął w nierównej bitwie.


"Dzieje Tristana i Izoldy" - romans rycerski oparty

na celtyckiej legendzie. Opowieść o Tristanie i Izoldzie jest jedną

z najbardziej znanych i najpiękniejszych europejskich historii

miłosnych. Zawiera charakterystyczny dla średniowiecza motyw
miłości niosącej nieszczęście i cierpienie, a zarazem będącej

niemożliwym do okiełznania żywiołem. Tristan i Izolda wypijają

przez przypadek eliksir miłości. Nie wybierają więc dobrowolnie

uczucia, nie mają na nie wpływu. Powodem ich nieszczęścia jest
tragiczny los. Miłość ta jest niezgodna z moralnym ładem świata

- Izolda jest bowiem żoną króla Marka, wuja Tristana. Dlatego

też ma na kochanków wpływ niszczący, jest powodem

ich głębokiego cierpienia i w rezultacie śmierci. Jednak uczucie
to trwa dłużej niż życie - na grobach kochanków wyrastają

dwa krzewy, których gałęzie splecione są jakby w miłosnym

uścisku.

"Legenda o świętym Aleksym" - jest to wierszowany utwór
pochodzący z XV wieku. Opowiada życiorys świętego zgodnie

z typowym schematem utworu hagiograficznego:
- Aleksy pochodził z bogatego rzymskiego domu
- jego rodzice byli pobożni i miłosierni dla ubogich
- okoliczności narodzin - towarzyszył im cud; małżonkowie

długo czekali na potomka na potomka zanim Bóg wysłuchał

ich gorących modlitw
- Aleksy już w młodości wyróżniał pobożnością
- w dniu swego ślubu z Famijaną Aleksy postanawia wstąpić

na drogę świętości, porzuca dom i młodą żonę
- wyrzeka się dóbr doczesnych i zostaje ascetą: rozdaje swój

majątek i wędruje do miasta do miasta żyjąc z jałmużny
- cuda w mieście Laodycei :do klucznika schodzi Matka Boża

z obrazu i prosi go by wpuścił Aleksego do wnętrza kościoła
- Aleksy wraca Rzymu, chce pozostać nierozpoznany, mieszka

pod schodami własnego domu cierpliwie znosząc upokorzenia

ze strony służby ojca
- jego śmierci towarzyszą cuda: gdy przeczuwa jej bliskość,

spisuje na kartce swój żywot; ten list odczytać może tylko jego

żona; nie może wydobyć z jago zaciśniętej dłoni kartki - udaje

się to dopiero Famijanie
- gdy Aleksy umiera dzwony we wszystkich kościołach Rzymu

zaczynają same bić.

Wizerunek śmierci w rozmowie mistrza Polikarpa ze
śmiercią :
Śmierć - naga kobieta, pozbawiona , włosów, chuda, blada, zółte
lice, brak warg, zgrzyta zebami, kosa w reku, na głowie chusta,
przepasana chustą z oczu plynie jej krwawa rosa, wypieła zebra i
kosci.
Cechy śmierci: groźna władczyni panuje nad wszystkimi istotami
żyjącymi, bezwzględna, sprawiedliwa, panuje nad wszystkim,
budzi grozę, przestrach, przypomina ludziom o ich śmiertelnej
naturze, przestrzega ludzi przed grzesznym życiem.

POJĘCIA:



Teocentryzm - "Bóg w centrum", kultura, sztuka, obyczajowość
średniowiecza były podporządkowane religii. Bóg był w centrum
zainteresowań człowieka, uważano go za przyczynę, ośrodek,
cel wszystkich ludzkich działań. Głównym zadaniem człowieka
było dążenie do osiągnięcia zbawienia.



Uniwersalizm - czyli wspólnota wiary, władzy, kultury, sztuki
w większości państw europejskich. W zjednoczonych
pod władzą cesarsko - papieską, chrześcijańskich krajach
kultura, filozofia i sztuka podejmowały podobne motywy
i problemy.



Motyw Deesis - charakterystyczny dla sztuki średniowiecznej
motyw przedstawiający trzy postacie: Chrystusa - sędziego
siedzącego na tronie, Matkę Bożą i Jana Chrzciciela. Jest to obraz
występujący zarówno w chrześcijaństwie wschodnio- jak i
zachodnioeuropejskim.



Asceza -wyraz ten pochodzi z języka greckiego i znaczy
"ćwiczenie". Jest to popularny w średniowieczu ideał
postępowania, polega na dobrowolnym wyrzeczeniu rozkoszy
życia doczesnego. Asceta umartwia wciąż duszę i ciało. Chce
w ten sposób odpokutować swe grzechy i osiągnąć zbawienie.



Danse Macabre - Taniec Śmierci. Częsty motyw w sztuce
średniowiecznej. Polegał na ukazywaniu śmierci jako szkieletu
z kosą prowadzącego korowód ludzi różnych stanów. Motyw
ten miał symbolizować wszechwładność śmierci wobec której
znikają wszelkie podziały społeczne.



Hagiografia - "żywotopisarstwo", legendy opowiadające
wydarzenia z życia świętych, pojawiły się we wczesnym
średniowieczu (IV - V wiek). Najsłynniejszym dziełem
hagiograficznym jest Złota Legenda Jakuba de Voragine (żywoty
świętych na każdy dzień roku). Najważniejszym polskim dziełem
hagiograficznym jest "Legenda o świętym Aleksym".



Historiografia oznacza dziejopisarstwo. Dziejopisarstwo
średniowieczne rozwijało się w Polsce wyłącznie w języku
łacińskim i nawiązywało do form ukształtowanych na Zachodzie
Europy. Ideologia Kościoła, a także mecenat feudałów świeckich
dyktowały tematykę i wykładnię przebiegu zdarzeń.
Poszczególni historiografowie traktowali swą pracę nie tylko
jako przyczynek do wiedzy o przeszłości, lecz nade wszystko
jako zasługę wychowawczą wobec współczesności.
Historiograficzne "unieśmiertelnienie" spraw Polski miało
początek w annalistyce (łac. "annus" - rok), czyli kronikarstwie.

Gatunki średniowieczne:



epos rycerski - w literaturze francuskiej eposy rycerskie
nazywano chansons de geste, czyli "pieśniami o czynach".
Ich autorami byli truwerzy. Najważniejsze cechy eposów
rycerskich to: hiperbolizacja, alegoryczność i pareneza. Cechom
tym towarzyszy idealizacja głównego bohatera oraz
uwznioślenie jego czynów. Przykładem eposu rycerskiego może
być Pieśń o Rolandzie.



legenda (dosłownie: utwór przeznaczony do czytania) - utwór,
który jest przesycony niezwykłymi i cudownymi motywami.
Tematem jest życie świętego lub męczennika. Typowe
dla legendy są cechy parenetyczne oraz hagiograficzne.



Moralitet – udramatyzowana przypowieść na temat ludzkiego
życia, zawierająca jasne przesłanie dydaktyczne. Jej bohaterem

był everyman – człowiek-każdy, który był stawiany wobec pokus,
które na niego czyhają i miał dokonać słusznego wyboru.

Bohatera nękały upersonifikowane wartości (np. Dobro, Zło,

Pycha, Występek).



Misterium – gatunek średniowiecznego dramatu o tematyce
religijnej o tematyce biblijnej, apokryficznej lub hagiograficznej.
W odróżnieniu od dramatu liturgicznego (wchodzącego w skład
liturgii), misteria nie były wystawiane w kościołach. Najczęściej
można było je oglądać na placach przykościelnych bądź

cmentarzach. Odłączenie od liturgii sprawiało, że misterium nie
było ograniczone czasowo i nieraz rozciągało się w kilku dniowe
cykle przedstawień. Ważną cechą misteriów było dostosowanie
treści biblijnych do ówczesnej rzeczywistości, swoiste
uwspółcześnienie historii zbawienia. Takie uwspółcześnienie
odbywało się przede wszystkim na poziomie gestu i języka.
Ważnym elementem okazywał się żart, zabawa, śmiech,
wprowadzenie nie tylko pierwszoplanowych postaci Pisma
Świętego, ale również całej plejady postaci drugorzędnych:
żołnierzy, kupców, pasterzy. W ten sposób w misteriach łączono
potoczność z religijnością, sacrum z profanum.



Lament (plankt, żale) – utwór poetycki opisujący żałobę, ból,
nieszczęście, wyrażający bezradność wobec wyroków losu.



Hymn -Uroczysta i podniosła pieśń pochwalna sławiąca bóstwo,

bohaterskie czyny, wielkie idee i otoczone powszechnym
szacunkiem wartości i instytucje. Utwory tego typu występowały

w różnych kręgach kulturowych (np. indyjskie wedy czy

żydowskie psalmy) i wiązały się z publicznymi uroczystościami

kultowymi. Źródłem europejskiej tradycji gatunku były antyczne

hymny greckie. W średniowieczu hymn należał do
podstawowych gatunków kościelnej poezji chrześcijańskiej.

Najwybitniejszymi autorami utworów hymnicznych byli: Hilary

z Poitiers, św. Ambroży, św. Bernard z Clairvaux, Abelard, św.
Tomasz z Akwinu.

Piekło w Boskiej Komedii Dantego

Piekło w „Boskiej komedii” ma budowę olbrzymiego

odwróconego stożka podzielonego na 9 kręgów. Kolejne z

nich schodzą w dół, aż do samego Lucyfera. W każdym znajdują

się innego rodzaju grzesznicy, których przewinienia mają różną
skalę. Piekło powstało właśnie przez największego z demonów.

Był on niegdyś aniołem, lecz z powodu zdrady został strącony z
nieba przez Boga. Uderzył w ziemię z takim impetem, że powstał

olbrzymi lej, na którego dnie znajduje się on sam. Ponad
wejściem do piekła znajduje się napis – „Lasciate ogni speranza,

voi ch'intrate”, co oznacza „Porzućcie wszelką nadzieję wy,

którzy tu wchodzicie”.

Kategoria poetów wyklętych

Poeci wyklęci- termin określający grupę poetów, którzy stali się
udziałem licznych skandali obyczajowych, ich twórczość

literacka spotkała się z odrzuceniem współczesnych, po śmierci

autorów stając się przedmiotem kultu. Poeta wyklęty to poeta

zbuntowany przeciw społeczeństwu, outsider przekraczający
normy obyczajowe. Typowe elementy biografii poety wyklętego

to nadużywanie bądź uzależnienie od alkoholu lub narkotyków,

obłęd, popadanie w konflikty z prawem, wczesna, często

samobojcza śmierć. Za pierwowzór poety wyklętego uznaje się
francuskiego średniowiecznego poetę François Villona, który

prowadził awanturniczy tryb życia. Chociaż Villon uzyskał

wykształcenie na Sorbonie, wybrał życie przestępcy