ŚREDNIOWIECZE

Terminem tym określa się epokę historii i kultury europejskiej między czasami starożytnymi a nowożytnymi. Początek średniowiecza wiąże się z 476 r. czyli upadkiem cesarstwa zachodnio-rzymskiego, schyłek zaś z wydarzeniami historycznymi XV w. (z 1453 r., tj. upadkiem cesarstwa bizantyjskiego oraz 1492 r. - odkryciem Ameryki). Ówczesna feudalna Europa tworzyła swoistą jedność, wspólnotę spojoną religią chrześcijańską i nadrzędną władzą Kościoła, reprezentującego powszechną, łacińską, ponadczasową kulturę. Wszyscy władcy europejscy, z wyjątkiem cesarzy niemieckich, podporządkowali się papieżowi i uznali hegemonię kościoła. Powszechnie panował światopogląd religijny, który ukształtował myślenie, odczuwanie, postępowanie i twórczość ludzką. Znaczną rolę w formowaniu ówczesnego światopoglądu odegrały poglądy św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu. O ile w Europie epoka trwała około 1100 lat, to w Polsce tylko 500 (X-XV w.). Przyjęte określenie "średniowiecze" było wyrazem pewnego lekceważenia żywionego dla tej "pośredniej" epoki, okresu jakoby "bezpłodnego, mrocznego i ciemnego". Zarzucano odejście od ducha wielkiej kultury antyku, jej zniekształcenie, a ponadto sprzeniewierzenie się ideałom pierwotnego chrystianizmu; rewizja ujemnych sądów rozpoczęła się dopiero w XVIII w., kiedy to zauważono wielkość i potęgę jej sztuki, zwłaszcza późnośredniowiecznej.

CHARAKTERYSTYCZNE UTWORY

UTWÓR PARENETYCZNY to utwór mający charakter pouczający, moralizatorski. Przykładem utworu parenetycznego jest "Pieśń o Rolandzie". Ten epicki poemat opisuje wyprawę wojenną Karola Wielkiego, władcy Franków, do Hiszpanii zajętej przez niewiernych - Saracenów. Opisane jest w nim zwycięstwo nad poganami, zdobycie Hiszpanii i tragiczna klęska tylnej straży armii, która w trakcie powrotu do Francji została zdradziecko zaskoczona i po bohaterskiej walce wycięta. Zginął wówczas kwiat rycerstwa, w tym hrabia Roland - bohater poematu, kuzyn władcy. Cechy

rycerza Rolanda:

- odważny - podejmuje walkę z silniejszym nieprzyjacielem;

- dba o honor - nie zadął w róg w obawie przed posądzeniem go o tchórzostwo;

- religijny - wierzy w Boga, który zabierze jego towarzyszy do raju;

- przyjaciel;

- patriota - umierając, chce widzieć Francję;

- walczy w imię wiary chrześcijańskiej - nienawidząc pogan, walczy w sposób okrutny i bezwzględny. 1.

———————————————————————————

Utwór jest arcydziełem gatunku "pieśni o czynach" powstających już przed XI wiekiem i tworzonych przez tzw. truwerów.

UTWÓR HAGIOGRAFICZNY to opis życia świętego. Typ ten kształtował się już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa na Wschodzie, gdzie w języku greckim spisywano żywoty pustelników; w przekazach dziejów i czynów świętych podkreślano zwłaszcza cnoty praktykowane przez nich w stopniu heroicznym, celowo przy tym wyolbrzymiając działania, postępki oraz umartwienia bohaterów, tworząc w ten sposób wzór osobowy. Przykładem utworu hagiograficznego jest "Legenda o św. Aleksym". Opisuje ona Aleksego, syna rzymskiego patrycjusza, rozdającego majątek biedakom. Odrzuca on szczęście rodzinne, opuszcza dom i ojczyznę, żyje w biedzie, całe dnie poświęcając modlitwie i religijnej kontemplacji. Gdy jego pobożność nabiera rozgłosu, ucieka z miejsca pobytu, aby jak przystało na człowieka prawdziwie oddanego jedynie Bogu, żyć w skromności i zapomnieniu. Po siedemnastu latach wraca do domu ojcowskiego i nie rozpoznany przez nikogo, pędzi życie żebraka. Przed śmiercią spisuje historię swego żywota, a po zgonie znaczonym licznymi cudami zostaje rozpoznany i kanonizowany. Św. Aleksy jest przykładem ascety.

SONET to utwór poetycki składający się z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowersowe oraz dwie trójwersowe (tercyny), o ścisłym rozkładzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, natomiast 6 końcowych stanowi część refleksyjno-

-uogólniającą. Sonet zrodził się w XII w. we Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez A. Dantego i F. Petrarkę. Ustalił się wtedy typ tzw. sonetu włoskiego o rozkładzie rymów "abba abba" oraz "cdc dcd" ("cdecde"). Sonet rozpowszechnił się w XV i XVI w. w literaturze europejskiej, m.in. sonety Wiliama Szekspira. Tak zwany sonet francuski miał zmodyfikowany układ rymów (w końcowych 6 wersach "ccdeed" lub "cddcee"). W Polsce sonet wprowadzili J. Kochanowski i M. Sęp-Szarzyński. W nowszych czasach ustaliła się włoska postać sonetu. Uprawiany w różnych okresach literatury, uważany za formę szczególnie trudną, pojmowany był jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J. Słowacki, pozytywizm - A. Asnyk, Młoda Polska - J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff, współcześnie - J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, S. Grochowiak, S. Swen-Czachorowski).

PSALM to pieśń biblijna przeznaczona do śpiewania z towarzyszeniem instrumentów strunowych, opiewająca wielkość i dobroć Boga, wyrażająca podziękowanie, prośbę, błaganie, 2.

———————————————————————————

niekiedy sięgająca w przeszłość i wyciągająca z niej nauki (psalmy historyczne) lub mówiąca o przyszłości aż po koniec świata (psalmy mesjańskie), często o treści pouczającej lub pokutnej, zwrócona do Boga lub do zbiorowości, którą wzywa do wspólnej modlitwy, często również sławiąca Boga w formie trzecioosobowej.

MORALITET zadaniem moralitetów było skierowanie człowieka na właściwą drogę; pierwotnym bohaterem moralitetu był człowiek (ktoś) usytuowany między niebem a piekłem, dokonujący odpowiedniej linii życia, toczący wewnętrzną walkę między siłami dobra i zła; walka wyrażana była za pomocą alegorii, tj. uosobionych cnót i grzechów, a jej zakończenie wieńczone było nagrodą (karą).

MISTERIUM przeznaczone było do wystawienia na scenie. Prezentowało jakiś fragment historii biblijnej, konstruowane było z myślą o ukazaniu akcji jako wielkiego dramatu chrześcijańskich dziejów ludzkości. Początek tego dramatu to upadek człowieka, punkt kulminacyjny to odkupienie, a koniec - mający nadejść sąd ostateczny. Na scenie wszystkie elementy, które miały wystąpić w późniejszych scenach, były od razu umieszczane i stały obok siebie. Często następowało mieszanie się scen poważnych z komicznymi, bo zakładano bosko-ludzką naturę Chrystusa i pozwalało to na ścisłe połączenie ziemskości i świętości.

LEGENDA, żywot - to opowieść narracyjna o przeszłości, wierszem lub prozą, wprowadzająca elementy fantastyki i cudowności, zwłaszcza w rozpowszechnionych w średniowieczu legendach o życiu świętych.

KRONIKA to gatunek prozy historiograficznej, opowieść o przeszłości, najczęściej z pozycji świadka lub na podstawie bezpośredniej relacji, podająca wypadki w sposób chronologiczny, łącząca relację o wydarzeniach z rozważaniami moralnymi, sięgająca po legendy i wiedzę historyczną; w kronice pojawiają się pewne cechy literackie: pierwiastki fikcji, narracyjność, niektóre obiegowe wątki epiki rycerskiej.

KAZANIE (homilia) to przemówienie o treści religijnej, wygłaszane podczas nabożeństwa, objaśniające teksty religijne i zawierające pouczenia moralne; kazania średniowieczne (np. Kazania gnieźnieńskie) wprowadzały realia życia codziennego w celu ilustrowania nauk moralnych; w okresie reformacji kazania przybrały charakter utworów literackich, niekoniecznie pełniących funkcje użytkowe; w okresie odrodzenia najsłynniejsze stały się "Kazania sejmowe" P. Skargi, który w profetycznym (proroczym) tonie przeciwstawił ideały heroizmu i patriotyzmu wzorom życia ziemiańskiego. 3.

———————————————————————————

DRAMAT LITURGICZNY wystawiane były w kościołach w święto wielkanocne; były to wplecione w obrzęd nabożeństwa sceny prezentujące przybycie trzech Marii do grobu już zmartwychwstałego Jezusa.

KIERUNKI FILOZOFICZNE

Augustynizm - Twórcą jest św. Augustyn (żył 800 lat przed św. Tomaszem) uznał, że człowiek jest istotą filozofującą, która rozważa swą obecność w świecie i czasie, swe dramatyczne, niejasne miejsce na granicy bytów między aniołami a zwierzętami. To umieszczenie człowieka między bytami wyższymi a niższymi powodowało poczucie wewnętrznego rozdarcia, rodziło nieustający konflikt

między cielesnością a duchowością, pożądaniem dobra i zła.

Scholastyka - to wyjaśnianie i uzasadnianie drogą poszukiwań rozumowych dogmatów, orzeczeń, prawd uznawanych przez Kościół za objawione i niepodległe krytyce; wybitni przedstawiciele scholastyki to Albert Wielki (XII / XIII w.) i jego uczeń św. Tomasz z Akwinu (XIII w.), którego filozofia do dziś przyjmowana jest przez Kościół; złoty okres rozwoju tej nauki przypadł na XIII w.; sytuację człowieka w świecie zakreślonym horyzontem wiary widziano jako dramatyczną

( augustynizm) albo harmonijną ( tomizm).

Teocentryzm - to pogląd sprowadzający całokształt spraw ludzkich do Boga, jako jedynej, najwyższej wartości, podporządkowujący celom pozaziemskim wszystkie dziedziny życia i działalności człowieka.

Tomizm - twórcą był św. Tomasz z Akwinu uznał, że przeznaczony człowiekowi szczebel hierarchii jest właściwy, celowo dlań przewidziany i naturalny. Twierdził, że człowiek właściwie pojmujący swe przeznaczenie musi się starać wznieść wyżej, walcząc z pokusami upadku, który prowadzi do wynaturzenia jego istoty i powołania; tomizm kładł nacisk na problemy etyki, która stabilizowała życie ludzkie, normowała je wskazaniami cnoty.

Franciszkanizm - idea wiary radosnej, prostej, płynącej z miłości do świata, poddanej ewangelicznym nakazom miłosierdzia, ubóstwa i braterstwa. Panteizm, czyli utożsamianie Boga z przyrodą przewija się w zbiorze legend "Kwiatki św. Franciszka z Asyżu".

Rycerz, święty, władca - typy bohaterów charakterystycznych dla literatury średniowiecznej

Literatura średniowieczna była najczęściej anonimowa. Nazwisko twórcy było w zasadzie nieistotne, ważna była wartość dzieła i jego użyteczność w służbie człowieka, w kształtowaniu jego moralnej i religijnej postawy.

IDEALNY RYCERZ to człowiek, dla którego 4.

———————————————————————————

najważniejsze wartości stanowią: miłość ojczyzny, wiara katolicka oraz posłuszeństwo i wierność wobec władcy. W walce kieruje się honorem, jest odważny i mężny, wierny w przyjaźni i miłości. Celem jego życia jest walka w obronie chrześcijaństwa, realizowanie w trakcie częstych w okresie średniowiecza wypraw krzyżowych. Takim idealnym rycerzem był ROLAND. Syntezę jego rycerskich cnót ukazuje scena śmierci bohatera, w której Roland za swe ziemskie czyny uzyskuje wieczną sławę i nagrodę w niebie. Mając świadomość zbliżającego się zgonu, bohater na miejsce swojej śmierci wybiera wzgórze (aluzja do Golgoty, na której ukrzyżowany został Chrystus) i gromadził wokół siebie atrybuty swojego stanu (miecz i róg). W swojej ostatniej spowiedzi przywołuje wartości nadające sens jego życiu: wiarę, ojczyznę, wierność wobec króla, przywiązanie do rodu. Po akcie zgonu (przypominającym śmierć Chrystusa) aniołowie zabierają duszę bohatera do nieba. W scenie śmierci Roland urasta do symbolu wojownika - męczennika, świętego, ginącego za wiarę.

IDEALNY WŁADCA, którego przykładem jest w poemacie "Pieśń o Rolandzie" postać Karola Wielkiego, posiada wszystkie cechy doskonałego rycerza. Będąc zwierzchnikiem państwa, wykazuje ponadto troskę o swoich poddanych, jest mężnym i odważnym dowódcą wojskowym, walczącym w obronie wolności narodu i broniącym chrześcijańskiej wiary. Idealny panujący, którego władza pochodzi od Boga, pełni na ziemi funkcję namiestnika Stwórcy i kierując się rozwagą, honorem, męstwem i mądrością, realizuje w świecie Boskie przykazania.

ŚWIĘTY. Najsłynniejszy wzorzec ascety przynosi bohater "Legendy o św. Aleksym". Jest on pochodzenia książęcego i rzymskiego. W dzieciństwie był bardzo religijny. Gdy dorósł, pojął za żonę kobietę, bo taka była wola jego ojca. Jednak w noc poślubną za zgodą małżonki, jako dorosły człowiek, z całą świadomością odrzucił dobra doczesne, rozdawszy wszystko biednym, przybrał postać żebraka - ascety i opuścił dom rodzinny. Skazał się dobrowolnie na poniżenie i cierpienie, umartwiał ciało, umacniał ducha. Żył w biedzie, całe dnie poświęcając modlitwie. Wylewano na niego pomyje, jednak on znosił wszelkie upokorzenia. Gdy jego pobożność nabiera rozgłosu, ucieka z miejsca pobytu aby, jak przystało na człowieka prawdziwie oddanemu jedynie Bogu, żyć w skromności i zapomnieniu. Po 17 latach wraca do ojcowskiego domu i nie rozpoznany przez nikogo pędzi życie żebraka. Umarł pod schodami własnego domu, gdzie cierpiał poniżany, nie rozpoznany przez własną rodzinę. Przed śmiercią spisuje historię swojego 5.

———————————————————————————

życia. Nagrodą za jego święty, męczeński żywot było natychmiastowe wzięcie duszy Aleksego do nieba. Po śmierci znaczonymi cudami zostaje rozpoznany i kanonizowany. Jego martwe ciało stało się relikwią i miało moc uzdrawiającą.

Aleksy jest przykładem ascety, człowieka, który dobrowolnie rezygnuje z życiowych przyjemności, prowadzi życie w surowej dyscyplinie wewnętrznej i zewnętrznej. Asceza była jedną z dróg propagowaną przez Kościół, prowadzącą ku Bożej chwale i zbawieniu. Treść i kierunek życia ascety zależy od wyznawanej ideologii.

WZORCE PARENETYCZNE

ASCETA

- żyje w ubóstwie

- przyjmuje pogardę i cierpienie z pokorą

- ucieka od sławy, rozgłosu

- modli się do Boga

- umartwia swoją duszę i ciało

- anonimowość

pokora

św. ALEKSY

Rozdał swój majątek i ruszył na wędrówkę po świecie. Cały czas spędzał na modlitwie, żebrał, inni ludzie go nie obchodzili. Chodziło mu o całkowitą anonimowość. Chciał aby nikt go nie znał i mógł całkowicie poświęcić się Bogu. Został uznany za świętego (Maryja zeszła z ołtarza i kazała klucznikowi wpuścić go do kościoła). Ponownie wyrzekł się sławy i powrócił do rodzinnego miasta i zamieszkał na schodach własnego domu. Po jego śmierci wszystkie dzwony w Rzymie zabiły.

ŚWIĘTY

św. FRANCISZEK

W Asyżu założył zakon franciszkanów. Rozdał swój majątek. Wędrował po kraju wygłaszając kazania, które nawoływały do miłości do bliźniego.

RYCERZ ŚREDNIOWIECZNY

- bogobojny

- odważny

- zawsze dotrzymywać słowa

- dbać o honor i sławę

- patriota

- uwielbienie Boga i poświęcenie dla obrony wiary

- wzorzec dydaktyczny

- zyskiwał władzę, stawał się godnym szacunku 6.

———————————————————————————

- propagował postawę wygodną kościołowi

- kościół akceptował rycerzy, bowiem w nich upatrywał szerzenie chrześcijaństwa

WŁADCA DOSKONAŁY

- troszczy się o kraj i o poddanych

- dobry rycerz

- dobry chrześcijanin (miłosierny)

- sprawiedliwy i wyrozumiały

- bronił granic

- szybkość podejmowania trudnych decyzji

- dobro ogółu przedkłada nad dobro własne

PRZYCZYNY WYKREOWANIA TAKICH WZORCÓW OSOBOWYCH

- kościół zyskiwał władzę i wzbogacał się (bogaci ludzie chcąc zostać ascetami często oddawali swój majątek kościołowi)

- życie doczesne jest chwilowym, krótkim etapem życia ducha, -upokorzenie szło w parze ze zbawieniem

Rycerz Średniowiecza

W 1000r na pniu systemu feudalnego została zaszczepiona, instytucja rycerska. Rycerzem formalnie był każdy mężczyzna, który przeszedł pasowanie. Jednak musiał przestrzegać pewnych reguł prowadzić określony tryb życia. Rycerze nie tworzyli więc, prawnie zdefiniowanej klasy, lecz kategorię społeczną, skupiającą ludzi w specjalizowanej walce konnej, która do końca XII w była jedynym skutecznym sposobem walki. Rycerz ponadto musiał posiadać dostateczne środki, aby prowadzić szczególny tryb życia obowiązujący rycerzy. Teoretycznie do rycerstwa mógł należeć każdy ochrzczony mężczyzna, bowiem każdy rycerz ma prawo pasować na rycerza człowieka, którego uznał za godnego tego zaszczytu, ze względu na pochodzenie i pozycję społeczną. Przykładów dostarczają chanson de gaste, gdzie rycerz pasuje na rycerza mężczyznę pochodzącego z ludu w nagrodę za wyświadczoną mu przysługę. Przykładem jest Ami et Amil poemat, w którym dwaj słudzy dochowali, wierności swojemu trędowatemu panu i w zamian tego utrzymują z jego rąk godność rycerską "Hrabia Ami [. nie zapomniał wówczas o swoich dwóch dobrych sługach i obu pasował na rycerzy tego samego dnia, w którym został uzdrowiony. "Jednak w praktyce wyglądało to trochę inaczej ni w literaturze bowiem od połowy XII wieku wśród rycerzy znajdują się niemal wyłącznie synowie rycerzy i tym oto sposobem tworzy się warstwa dziedziczna. Zawód rycerski przynosił jedynie chwałę i zaszczyty. Wypadało więc żyć albo ze szczodrobliwością bogatego i możnego pana, albo z dochodów przynoszonych przez 7.

———————————————————————————

dziedziczne dobra. Życie przyszłego rycerza zaczynało się od długiego i trudnego terminowania. Mały chłopiec zaczynał terminarz w ojcowskim zamku następnie uczył się pod okiem bogatego ojca chrzestnego lub możnego ojca protektora. W pierwszym okresie wychowania rodzinnego i indywidualnego musiał przyswoić sobie podstawy umiejętności jazdy konnej, polowania i władania bronią. W drugim okresie nauka odbywała się zbiorowo. Na wszystkich bowiem stopniach piramidy feudalnej. Każdy dwór pański był niejako szkołą rycerską, w której synowie wasali, protegowanych i uboższych krewnych uczyli się wojennego rzemiosła i choć rycerskich.

W wieku wahającym się pomiędzy 16 a 23 rokiem życia, młodzieniec pełnił u protektora służbę domową i wojskową - usługując panu i uczestnicząc w polowaniach nabierał światowej ogłady. Zajmował się również jego końmi i czyścił jego zbroję, później towarzyszył mu w turniejach i polach bitwy poznając arkana sztuki wojennej. Od dnia, gdy dopuszczono go do tych funkcji, młodzieniec aż do pasowania nosił miano giermka. Dopiero po pasowaniu wolno mu było nazywać się rycerzem. Ceremonia miała charakter sakralny. Zaczynała się od poświęcenia rynsztunku, następnie ojciec chrzestny podawał swojemu chrześniakowi miecz, ostrogi, kolczugę, hełm, włócznię i tarczę. Giermek przywdziewał zbroję, recytując modlitwę wymawiając przysięgę, która zobowiązywała go do przestrzegania zwyczajów i powinności stanu rycerskiego. Na zakończenie następowała colee symboliczny gest, którego pochodzenia i sensu nie wyjaśniono do dziś.

KODEKS RYCERSKI

1. Rycerz nie zdejmuje zbroi, chyba że dla nocnego spoczynku.

2. Rycerz jest zobowiązany szukać przygód, by zdobyć rozgłos i sławę.

3. Rycerz jest zobowiązany bronić biednych i słabych.

4. Rycerz jest zobowiązany udzielić pomocy każdemu, kto o nią poprosi w słusznej sprawie.

5. Rycerze są zobowiązani nie zaczepiać się wzajemnie.

6. Rycerz jest zobowiązany walczyć dla obrony i pomyślności kraju.

7. Rycerz jest zobowiązany działać dla honoru, a nie dla zysku.

8. Rycerz jest zobowiązany nigdy pod żadnym pozorem, nie łamać danego słowa.

9. Rycerz jest zobowiązany poświęcać dla honoru swojego kraju.

10. Rycerz jest zobowiązany raczej wybierać śmierć chlubną niż haniebną ucieczkę.

Był to wyidealizowany obraz prawego rycerza bez skazy 8.

———————————————————————————

ni zmazy, z relikwiarzem na piersi i bogiem w sercu. Rycerz, który przed walką się modlił a po walce noc spędzał w kaplicy leżąc krzyżem. Który uhonoruje pokonanego wroga, nie podniesie ręki na bezbronnego, nie skrzywdzi niewiast ani dziecka. Takim rycerzem nie był Lancelot ponieważ jego romans z Minewrą nie dał się pogodzić z wymaganiami moralnymi stawianymi rycerzem. Takim rycerzem też nie był Tristan ponieważ poślubił niewiastą kochając inną. Ale takim ideałem był siostrzeniec Artura Gawen. Turnieje stanowiły główną rozrywkę rycerza. Turnieje dostarczały mu najlepsze sposobności do zdobycia sławy orz majątku. Turniej trwał co najmniej trzy dni. Walka rozpoczynała się o świcie, po mszy św. i ciągnęła się do nieszporów.

Jako ciekawostkę podam jeszcze wiadomość, że w roku 1485 rycerz Thomas Mallory ukończył parę nad dziełem swego życia - śmierć króla Artura ( jest to najpełniejsza i najbardziej prawdziwa wersja opowieści o królu Albionu i jego rycerzach). Jest to prawdziwy monument dla legendarnego króla i pięknych, dobrych, minionych czasów rycerskich. Warto wiedzieć, że większa część dzieła powstała w kryminale, w którym dobry rycerz Moclory siedział parę ładnych lat za . napad z bronią w ręku i zgwałcenie kobiety.

Przedstaw historiografię średniowieczną

Jest jedną z ciekawszych dla nas działalności pisarskich średniowiecza, gdyż przybliża nam kształt życia i historię tego okresu; można podzielić na kilka różnych kierunków: pierwsze zapiski historyczne związane oczywiście są z kościołem, a dokładnie najpierw z katedrami biskupimi, a potem zakonami; pierwsze rozsyłały do lokalnych parafii karty pergaminowe z zapisanymi datami świąt ruchomych (tablice paschalne), na których robiono zapiski dotyczące ważniejszych świąt lokalnych oraz na marginesach notowano ważniejsze wydarzenia w życiu państwa (wyprawy, najazdy, śmierć króla i obiór nowego); potem z tych zapisków tworzono tak zwane annały, które były skrupulatnie przechowywane i niektóre zachowały się do dzisiaj (oczywiście po łacinie)l na ich podstawie pisane były potem kroniki; największymi dziełami polskiej historiografii są trzy wielkie kroniki: "Kronika polska" Galla Anonima, która nie jest bardzo wiarygodnym źródłem (ale na pewno ważnym i interesującym), gdyż gdzie niegdzie, braki w informacjach uzupełniane były fantazją autora dla zachowania ciągłości wydarzeń, oraz wpływ na to miała stronniczość autora, gdyż musiał on brać pod uwagę swoje poparcie polityczne; pisana była z przeznaczeniem dla ludzi bardziej wykształconych; była ona niestety niepopularna politycznie i narażała się przeciwnikom Krzywoustego; 9.

———————————————————————————

ogólnie rzecz biorąc, zajmuje się ona wychwalaniem czynów Krzywoustego i porównywaniem go do niedoścignionego wzorca, jakim był Chrobry; druga "Kronika Polska" Wincentego Kadłubka jest olbrzymim dziełem artystycznym, w dużej części opartym na antycznej konwencji dialogu; informacje czerpał autor z roczników, do których miał łatwy dostęp; dzięki swojemu wykształceniu zagranicznemu, mógł wykazać się wielkim kunsztem artystycznym, który skrupulatnie wykorzystał, kierując się poradami Cycerona, który twierdził, że historię należy upiększać, a nie tylko podawać; poza tym celem takiego utworu ma być dydaktyka, czyli przekazywanie pewnych postaw i zachowań; to wszystko jednak jako oprawa czegoś tak ścisłego jak historia utrudnia nieco interpretację; pisane oczywiście po łacinie; i największe polskie dzieło historyczne: Kroniki Jana Długosza; jest to najbardziej dogłębnie opracowana historia Polski, oparta nie tylko na źródłach polskich, ale także zagranicznych, co dało możliwość porównania i dogłębnej analizy; jednak nie jest to dzieło obiektywne, gdyż pisane wg zasad nienaruszalności autorytetu Kościoła i przekazywania zasad moralnych; jeżeli jakieś wydarzenia nie zgadzały się z tymi założeniami, Długosz przekręcał je lub po prostu pomijał; nie bawił się na szczęście w artyzm, co było mu z resztą zarzucane, tak jak prosta i barbarzyńska wręcz łacina; poza opisem historii prezentował czytelnikowi własne spojrzenie na świat, przekonania (nie lubił czechów, Krzyżaków uznawał za wrogów), krytykował zepsucie obyczajów, ekscentryzm wyższych sfer i zajmowanie się tylko rozrywkami; do historiografii można zaliczyć niewątpliwie na historycznych zdarzeniach oparte "chansons de geste", które jednak nie zajmują się bezpośrednio przekazywaniem prawdy historycznej;

Leganda o św. Aleksym- charakterystyka dzieła.

„Legenda o św. Aleksym” powstała na przełomie V i VI w w Syrii. Później została przetłumaczona na łacinę, a w XV w powstała polska przeróbka tekstu łacińskiego. Legenda należy do hagiografii- dział piśmiennictwa, który obejmuje żywoty świętych. Legenda hagiograficzna- (żywot)- opowieść o życiu i śmierci świętego obfitująca w cudowne wydarzenia opartych na przekazach historycznych lub relacjach z Biblii. Autor zwraca się do Boga, żeby pomógł mu opowiedzieć historię świętego który go kochał. Również zwraca się do słuchaczy. W Rzymie panował książę Eufanian, miał żonę o imieniu Aglias. Narodził się im syn Aleksy. Autor sugeruje że bohater powołany był do służby Bogu. Gdy miał 24 lata ojciec powiedział aby syn ożenił się z królewną Faminą. Ślubu udzielił im papież. W noc poślubną Aleksy opuścił żonę. Wziął ze sobą majątek i wypłynął statkiem. Oddał wszystko biednym a sam 10.

———————————————————————————

zamieszkał pod kościołem. Nikt nie wiedział o jego książęcym pochodzeniu. Zawsze wstawał rano i leżał pod progiem kościoła chwaląc Boga. Pewnego dnia stał się cud. Z obrazu który wisiał pod ołtarzem zeszła Matka Boska i powiedziała do klucznika „Wstań otwórz drzwi i wpuść tego człowieka do środka”. Działo się to dosyć często i dowiedzieli się o tym ludzie. Przez to uważali Aleksego za świętego. Jednak on nie chciał sławy i wygrał się do miasta Taus w Syrii, lecz statek zboczył z kursu i zaniósł Aleksego do Rzymu. Leżał pod schodami swojego ojca przez 16 lat. Służący wylewali na niego pomyje. Robił to wszystko dla Boga. Gdy już miał umierać napisał list w którym opisał wszystkie swoje męki. Po jego śmierci wszystkie dzwony w Rzymie zaczęły dzwonić. Małe dziecko powiedziało ludziom że zmarł syn króla. Kiedy ktoś chory znalazł się w pobliżu Aleksego został uzdrowiony. Chcieli mu odebrać list który trzymał w ręce ale nie mogli. Zrobiła to dopiero jego żona i wtedy dopiero wyszło na jaw że był to Aleksy.

Asceta- człowiek żyjący w ascezie.

Asceza- dobrowolne wyrzeknięcie się przyjemności życiowych, życie wstrzemięźliwe, umartwianie się w celu uzyskania wewnętrznej doskonałości lub zbawieniu duszy.

Dowody ascezy św. Aleksego:

- wyrzekł się majątku i tytułu

- już za życia zrezygnował z zaszczytu bycia świętym

- pozwolił poniżać się

Argumenty które przekonują o świętości Aleksego (cuda za jego życia i po śmierci):

- zejście Matki Boskiej z obrazu w kościele

- bicie dzwonów w Rzymie po jego śmierci

- list którego nikt nie mógł wyjąć z jego dłoni

- jego zapach uzdrawiał ludzi.

"Pieśń o Rolandzie" przykładem ideału średniowiecznego.

"Pieśń o Rolandzie" opowiada o walkach Karola Wielkiego na terenach Hiszpanii z poganami zwanymi Saracenami w roku 778. Utwór skupia się głównie na opisie powrotu zwycięskich rycerzy francuskich i zasadzce, w jaką dostał się w skutek zdrady Ganelona oddział hrabiego Rolanda, w wyniku czego odcięty od reszty wojsk poniósł klęskę, a Roland śmierć.

Roland jest rycerzem i żyje w Francji. Dzierży tytuł hrabiego nadany mu przez Karola Wielkiego za wybitne zasługi względem ojczyzny. Rycerz jest jego siostrzeńcem. Karol wie o słabościach bratanka i przymruża oko na niezdyscyplinowanie młodzieńca. Wybaczył mu nawet krwawą rzeź na cywilach w zdobytym mieście. 11.

———————————————————————————

Akcja opisywana w "Pieśni o Rolandzie" toczy się podczas uroczystego wychodzenia z pokonanej Hiszpanii, opanowanej przez niewiernych. Roland ma stróżować na tylnej straży. Tutaj obserwuje się jak wielkim zaufaniem obdarza go wódz i krewny. Oczywiście akcja byłaby niczym gdyby nie pokazała się tutaj scena zasadzki jak to piękny i bez skazy rycerz nagle zostaje zaskoczony i oblężony przez oddziały wroga. Tutaj zaobserwowałem cechę idealizacji bohatera pieśni. Gdy dochodzi do walki przyjaciel Rolanda - Oliwier - każe mu zadąć w róg. Rycerz uważa to za postępek niegodny rycerza i nie przyjmuje propozycji a wręcz żąda od przyjaciela by go więcej o to nie prosił . Można w tym fragmencie zaobserwować odwzajemnioną miłość do rodzinny a w szczególności do Karola. Roland chce tutaj pokazać jak bardzo jest odważny i jak bardzo można na nim polegać. Jest to głupota z jego strony ponieważ sam nie będąc zbyt roztropnym zawsze miał trudności z ocenieniem sił przeciwnika. W tym fragmencie tekstu ukazuje się prawda o Rolandzie - jest on normalnym człowiekiem i jak każdy posiada wady i zalety. Roland tuż przed starciem ujawnia swój honor rycerski i nie dmie w róg aby nie znieważyć doskonałego imienia swojego krewnego, woli zginąć niż komuś zaszkodzić a w szczególności komuś bliskiemu. teraz daje do zrozumienia czytelnikowi jak bardzo dla ówczesnego rycerza ważne były wartości ; Bóg, Honor, Ojczyzna. Pojęcie honoru już tutaj wyjaśniłem natomiast Bóg i Ojczyzna są tutaj niejako połączone w jedną całość bo oto rycerz walczy z niewiernymi dając przykład swojego przywiązania do Boga, o walczy w obronie swojego kraju z sąsiednim państwem opanowanym przez ludzi ,których interesuje tylko i wyłącznie zdobycie ziem pod nowe państwo. Tutaj z kolei znajdujemy przekaz myślowy mnicha , który spisywał tę opowieść, że rycerze walczą w obronie najwyższej wartości jaką jest dla nich wiara aby przekonać do niej coraz to nowych ludzi albo żeby umocnić w wierze w niej trwających.

W ostatniej fazie bitwy Roland pojmuje swój błąd i dmie w róg. Jest jednak za późno. Karol chociaż słyszy róg nie jest w stanie w tak krótkim czasie zawrócić wojska i przygotować go do natarcia. Roland nie wiedząc o tym dmie coraz mocniej. Dmucha tak potężnie, że od wysiłku pęka mu policzek. Ale nawet w tym momencie rycerz się nie łamie i dmie dalej. w końcu wycieńczony bohater wie ,że nie uniknie śmierci. przez nią pragnie ocalić to co dla rycerza ( w sensie materialnym )najważniejsze-szablę. Zwał on ją Dunderdalem i nie chciał aby po jego śmierci zabrał ją jakiś tchórzliwy (według niego) niewierny. Zaczął więc 12.

———————————————————————————

ostatkiem sił łamać swój oręż o marmurową skałę. Niestety na niekorzyść Rolada miecz został wykonany z najlepszej jakości stali i za nic w świecie nie można go było złamać. Rycerz widząc ,że nic nie wskóra położył się na mieczu i odwrócił twarz w kierunku Hiszpanii. Miało to znaczyć tyle ,że schodząc z tego świata chce patrzeć na miejsce największego tryumfu. Przed śmiercią podchodzi do niego niewierny aby zabrać mu kosztowności. roland zabija go ostatkiem sił a potem zaczyna się modlić do Boga aby przebaczył mu wszystkie błędy jakie poczynił w swoim życiu i aby z otwartymi ramionami przyjął o do swojego królestwa. W tym fragmencie autorowi chodzi o to by pokazać ,że bohater choć bardzo uparty nie jest bezkrytyczny i jest w stanie dostrzec swoje błędy. Chce również pokazać, że nawet w chwili śmierci należy myśleć o ocaleniu dobra wyższego( tutaj przedstawionego w nietypowy sposób czyli za pomocą miecza, Ja wykorzystałbym tutaj np. życie przyjaciela). Pieśń o świętym Rolandzie jest o wiele bardziej wiarygodna niż treść "Legendy o św. Aleksym" i dlatego w moich oczach to ten wzór do naśladowania jest mi bliższy. W "Pieśni o Rolandzie" ukazany jest wzór średniowiecznego, zachodnioeuropejskiego rycerza, który gotów jest oddać życie swoje i współtowarzyszy broni za szczęście własnego króla i ojczyzny. Poza tym podkreślono w utworze dążenie walecznych mężów do osiągnięcia pięknego, wzniosłego celu, jakim na owe czasy była honorowa i zacięta walka z przeciwnikami wiary. Ważne jest też to, że rycerz taki miał zapewnione miejsce w raju, co dla zwykłych śmiertelników było dużo trudniejsze do osiągnięcia. Rycerze średniowieczni walczyli w obronie wiary, pokoju i sprawiedliwości. Szukali sławy, bronili honoru własnego i swojej damy. Wierność honorowi - najważniejsza wartość obok wiary. Roland ginie broniąc wiary i honoru - postać historyczna, rycerz Karola Wielkiego. Zginął w 778 r. podczas powrotu z wyprawy do Hiszpanii zajętej przez Saracenów. Dowodził tylną strażą wojsk francuskich. W czasie przeprawy przez Pireneje uzbrojeni ludzie napadli na tylną straż i zabili wraanda fraz z jego towarzyszami. Z biegiem czasu postać obrosła legendą. W okresie wypraw krzyżowych - ideał rycerza chrześcijańskiego „Pieśń o Rolandzie” (datowana na XIII w.). Cechy rycerza u Rolanda: odwaga, honor, miłość Boga, wierność królowi i ojczyźnie nie. Napadnięty przez Saracenów (z eposu) nie dmie w róg by wezwać posiłki, mówi przyjacielowi „ trzeba nam tu wytrwać dla naszego króla. Dla swego pana trzeba ścierpieć wielką niedolę i znosić wszelkie gorąco i wielkie zimno i oddać skórę i nałożyć głowę. Nie daj Bóg aby przeze mnie hańbiono mój ród i aby słodka Francja miała iść w pogardę.” W etosie rycerskim hańba rycerza spadała na cały jego 13.

———————————————————————————

ród - odpowiedzialność rodowa. W etosie śmierć w walce nie hańbiła rycerza. O chwale rycerza decydowało nie tyle zwycięstwo lecz jak walczył. Walka bez uszczerbku dla jego honoru mogła zakończyć się śmiercią. Śmierć na polu walki - klasyczne zakończenie biografii rycerza. Nie przystawało dożyć sędziwego wieku i umrzeć w łóżku, Ważnym elementem walki rycerskiej była odwaga aż do śmierci - lekceważenie śmierci. Niejednokrotnie zachowanie dla nas samobójcze, lekkomyślne np. Roland lekceważy śmierć, nie wzywa pomocy mimo, iż nie ma szans na zwycięstwo wobec przewagi wroga. Nie chce okazywać strachu przed śmiercią. Poświęca życie swoich towarzyszy dla zachowania honoru.

“TRISTAN I IZOLDA”

Tristan był synem króla Kornwalii. Jego rodzice zostali zabici podczas najazdu. Dotarł na wyspę króla Marka. Wysłał Tristana aby ten znalazł mu królową. W czasie powrotu Tristan i Izolda wypili napój miłosny i zakochali się w sobie. Spotykali się że sobą potajemnie. Kiedy król dowiedział się o tym skazał ich za to na śmierć. Oni uciekli i ukryli się w lesie. Po pewnym czasie Tristan oddał ją królowi a sam wyjechał z kraju. Po powrocie ciężko zachorował i umarł. Izoldę i Tristana pochowano obok siebie. Codziennie krzew wyrasta z grobu Tristana i przerasta do grobu Izoldy. Dzieje Tristana i Izoldy - piękna, poetycka historia, w dzisiejszym kształcie skompilowana przez J. Bediera z dwóch wersji: Thomasa i Beroula. Opowiada o tragicznych kochankach - Tristanie i Izoldzie. Tristan (siostrzan i wasal kr. Koenwalii Marka, zdadzanego, lecz nie ośmieszonego, a uszlachetnionego męża Izoldy) i Izolda - poddani niepokonanej, czarodziejskiej mocy namiętniości, zarazem świadomi zła zdrady, żyjący w ustawicznym napięciu emocjonalnym. poszukujący się i rozłączający - są do dziś żywym symbolem kochanków ucieleśniającym szczęście i cierpienia miłości.

Kazania świętokrzyskie

Najstarszym zabytkiem polskiej prozy kaznodziejskiej są „Kazania świętokrzyskie”. Zachowały się w kopii oryginału z końca XIII wieku lub początku XIV wieku. Wskazują na to cechy językowe tekstu niespotykane w innych przekazach czternastowiecznej polszczyzny. „Kazania świętokrzyskie” odnalazł dopiero w końcu XIX wieku Aleksander Bruckner, w petersburskiej bibliotece publicznej, wszyte w oprawę innego rękopisu. Nazwał je świętokrzyskimi, ponieważ księga, w której się przechowały były wcześniej własnością biblioteki klasztoru benedyktynów w Górach Świętokrzyskich. Kazania były adresowane do 14

———————————————————————————

ludzi wykształconych. Przedstawiają obraz polszczyzny regionalnej, odmiany małopolskiej.

„Kazania gnieźnieńskie”

„Kazania gnieźnieńskie” pochodzą z początku XV wieku i również reprezentują polską prozę kaznodziejską. Nie ma w nich mazurzenia i dlatego uważa się, że pochodzą z obszaru Wielkopolski. Były adresowane do pospólstwa, napisane potocznym językiem. Miały charakter religijny. „Kazania gnieźnieńskie” ukazują odmianę wielkopolską ówczesnej polszczyzny.

Wielki testament

Twórczość Francois'a Villona - żyje w piętnastowiecznym Paryżu, w czasie głodu, wojen, nędzy. Poznaje więzienia, jest złodziejem, ociera się o szubienice. Tworzy wiele bardzo różnych dzieł. Są m.in. "Rozprawa serca y ciała Wilonowego", ale i "Ballady złodziejskie", i wiele, wiele innych. Dwa najbardziej znane to "Mały Testament" tzw. Legaty - pisane w formie żartów oraz "Wielki Testament" - zwierający elementy biografii. Ostatni z tych utworów, oceniany najwyżej "Wielki Testament", jest jakby wyznaniem lirycznym, "pamiętnikiem", w którym możliwe elementy prawdy łączą się z poetycką fikcją. "Śmieję się płacząc" - powiada poeta, prezentując na przemian rozmaite stany swej dwistej, rozpiętej między złem a poczuciem skruchy natury. W "Wielkim Testamencie" dostrzegamy wątek venitas venitatis - marność nad marnościami.

„Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią” - dwie prace

„Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią” to najdłuższy polski wiersz średniowieczny. Rękopis powstał w latach 1463-1465. Jest to utwór moralizująco-dydaktyczny, podejmujący popularną w średniowieczu myśl memento mori. Na początku utworu umieszczona jest apostrofa do Boga aby pomógł autorowi w stworzeniu dzieła. Utwór ma skłonić ludzi do zastanowienia się nad sobą i poprawy. Zawiera charakterystyczne dla ówczesnej epoki przeświadczenie o nieuchronnym końcu życia wszystkich ludzi. Mistrz Polikarp prosi Boga o łaskę. Widzi ją w kościele gdy jest sam. Widzimy symboliczny, przerażający obraz śmierci.

Autor wykorzystał malarski motyw tańców śmierci. Mistrz Polikarp rozpoczyna dialog ze śmiercią. Ta mówi o swej wielkiej władzy nad ludźmi, niezależnie od ich stanu majątkowego, czy przynależności klasowej. „Wszytki moja kosa skarze”. Szczególnie pastwić będzie się nad grzesznikami. Wyrówna wszystkie niesprawiedliwości. Wszyscy będą musieli cierpieć za swoje przewinienia: duchowni za nadużywanie jadła i napojów, szczególnie alkoholowych, sędziowie za przekupstwo, kupcy i handlarze za wszelkie nieuczciwości. 15.

———————————————————————————

Do nieba pójdą jedynie ludzie skromni i pobożni, którzy żyją w bojaźni bożej. Ci nie muszą lękać się śmierci. Utwór ten wyrasta z chrześcijańskich rozważań o śmierci obejmujących krąg tzw. czterech spraw ostatecznych - mękę, agonię i śmierć, sąd ostateczny, niebo lub piekło. Szczególnie burzliwy okres XIV-XV w. - kryzys cesarstwa i papiestwa, wstrząsy społeczno-gospodarcze, wojny, epidemie, fala głodu - budziły poczucie zagrożenia i niepewności życia, wzmagając zarazem pogardę dla świata i jego przemijających wartości. Uciechy, pokusy i wspaniałości życia ukazywano jako zwodnicze i podlegające nieubłaganej władzy śmierci.

=> 2

Mistrz Polikarp, bohater "Rozmowy mistrza Polikarpa ze śmiercią", z całego serca pragnie poznać i dowiedzieć się czegoś o śmierci. W końcu jego modły zostają wysłuchane i w chwili swojego zgonu otrzymuje dar rozmowy z nią. Pragnie jeszcze bardziej zgłębić wiedzę o życiu, do ostatniej chwili pragnie poszerzyć swoje horyzonty. Jednak czy potem nie żałował swojego kroku? Utwór zawiera obawę ludzi średniowiecznych przed śmiercią. Bano się jej zarówno duchowej jak i cielesnej. W „Rozmowie mistrza Polikarpa ze śmiercią” jest ona ukazana jako chudy,blady, szkaradny potwór o żółtych licach. Ta oto personifikacja pojęcia jest dowodem na strach przed nieubłagalną, ale zarazem sprawiedliwą śmiercią . Dlatego przez całe swoje życie ludzie tej epoki dążyli do zasłużenia sobie na życie wieczne, na przebywanie twarzą w twarz z Bogiem. Francis Villon pisząc "Wielki testament" chce ukazać swoje refleksje dotyczące życia ludzkiego. Uważa człowieka za istotę bardzo małą, o grzesznym ciele. Czytając utwór można odczuć atmosferę niepokoju o nieuknione przemijanie. Porusza kwestię odejścia na tamten świat, bo przecież testament jest spisaniem ostatniej woli, tworzonym w świadomości bliskiego końca swojego żywota.

NAJDAWNIEJSZE ZABYTKI PIŚMIENNICTWA POLSKIEGO

1. Geograf bawarski: Pochodził on z IX wieku. Jego nazwa pochodzi od miejsca znalezienia. Jest to opis historyczno - geograficzny, w którym odnaleźć można pierwsze nazwy polskich plemion

2. Dagome judex: jest to dokument z 990r, w którym Mieszko I oddaje Polskę pod opiekę papieża. Zawiera nazwy plemion, rzek, grodów.

3. „Kronika Theimara”

X-XI w. - nazwy plemion (Ślązanie), nazwy rzek (Odra, Bóbr) i nazwy miast (Krosno)

4. „Bulla Gnieźnieńska”

XII w. - rejestr dóbr kościelnych, „Złota Bulla języka polskiego” ? zawiera 410 nazw polskich 16

4a.”Bulla Wrocławska” -1155r - nazwy polskich zawodów

5. „Księga Henrykowska” 1270r.

XIII w. - pierwsze polskie zdanie: „Dać ać ja pobruczę a ty poczywaj”

6. Kazania Świętokrzyskie

XIV w. - autor-kaznodzieja starał się nadać swoim kazaniom artystyczną formę, utrzymane są w tonie podniosłym, adresatem tych kazań są wykształceni ludzie

7. „Kazania Gnieźnieńskie”

XV w. - 103 kazania łacińskie, 10 polskich, zabytek trójjęzyczny: niemiecki, łaciński, polski

8. „Bogurodzica”

pierwszy tekst napisany po polsku mający charakter religijny

9. „Psałterz Floriański”

najstarszy zachowany przekład Psalmów Dawida, zawiera tekst psalmów w trzech językach: łacińskim, polskim i niemieckim, psałterze pełnią w średniowieczu funkcję modlitewnika

10. „Psałterz Puławski”

XV w. - modlitewnik zawierający komentarz do każdego psalmu

11. „Apokryty”

przedstawiają żywoty świętych

12. „Roty sądowe”

formuły przysiąg sądowych

13. „Biblia Szaroszpatacka”

pierwszy i jedyny polski przekład Biblii

1. POEZJA KOŚCIELNA

1.1 RODOWÓD I RODZAJE

Polska średniowieczna literatura religijna jest ilościowo dość obszerna, choć do naszych czasów zachowała się tylko jej niewielka część. W swoich utworach anonimowi najczęściej autorzy oddają uczucia związane z przeżywaniem wiary, często szukając w wydarzeniach biblijnych pretekstu do wypowiedzenia się na temat świata i jego spraw, na które patrzą przez pryzmat wiary.

1.2 „BOGURODZICA”

Jest to pieśń poświęcona Bogu. Adresat to Maryja i Jan Chrzciciel. Zbiorowy podmiot liryczny zwraca się bezpośrednio do Maryi a

pośrednio do Boga. Prośba dotyczy dostatniego życia na ziemi i szczęścia.

- rymy parzyste

- precyzja kompozycji (regularność)

- parabolizm składniowy (podobieństwo składniowe, występują regularnie te same elementy)

- wiersz zdaniowy (koniec wers, koniec zdania) 17

———————————————————————————

- rozkaźniki

- apostrofy

Trzy hipotezy powstania

- schyłek X w.

- XII/XIII w.

- hymn dynastii Jagiellonów - XIV w.

Archaizmy

- leksykalne (wyrazy dziś nie używane)

- fonetyczne (wyrazy o zmienionym brzmieniu)

- składniowe (dawne zasady budowy zdania, które dzisiaj już nie funkcjonują)

- fleksyjne (wyrazy używane ale w zmienionej formie gramatycznej)

- semantyczne (znaczenie wyrazu zostało zmienione)

1.3 „ROZMYŚLANIA PRZEMYSKIE”

Treścią tego zabytku jest opowiadanie o życiu Marii i Chrystusa, oparte na tekstach Ewangelii., napisane żywo i barwnie, pełne refleksji i realiów obyczajowych. Jako gatunek literacki "Rozmyślania przemyskie" są typowym dla średniowiecza apokrytem, czyli opowieścią opartą na tekście Biblii, ale wzbogaconą o elementy mające niekoniecznie swe historyczne źródło, które były wytworem wyobraźni autora. Apokryty są w czymś w rodzaju średniowiecznej powieści.

1.4 „LAMENT ŚWIĘTOKRZYSKI” („ŻALE MATKI BOSKIEJ POD KRZYŻEM”)

Utwór składa się z 20 zwrotek. Reprezentuje gatunek tzw. skargi, żalu Matki Boskiej płaczącej pod krzyżem Chrystusa. Ukazuje losy swego Syna od momentu biczowania aż po przybicie go do krzyża. Cały czas współcierpi z nim. Prosi ludzi o użalenie się nad nią. Autor widział w niej przede wszystkim cechy ludzkie, chwile słabości i sprzeciw wobec wydarzeń, w których uczestniczyła.

1.5 GATUNKI LITERACKIE

LIRYKA

- pieśń

- hymn

- satyra

- miłosna

- psalm } modlitewnik

EPIKA

- kronika

- kazanie

- hagiografia (żywoty świętych, opisując idealizują je, propagują wzorzec osobowy ? asceta) 18

———————————————————————————

- apokryt (gatunek literacki przedstawiający żywot najświętszej rodziny)

- romans rycerski

- epos rycerski

- traktat

DRAMAT

- liturgiczny

- misterium

- moralitet

2. POLSKA POEZJA ŚWIECKA

- pojawia się szereg utworów nie mających charakteru religijnego, utwory te spełniały funkcję dydaktyczną i pouczającą

2.1 TEMATYKA

- obyczajowa

„O zachowaniu się przy stole”

Podmiot liryczny wskazuje dobre zasady zachowania się przy stole ? funkcja wychowawcza i dydaktyczna. Utwór rozpoczyna wezwanie pomocy Bożej - apostrofa. Następnie autor opowiada o tym co rośnie na polu i niedługo zostanie zebrane i znajdzie się na biesiadnym stole. Udziela rad kobietom i mężczyznom. Pod koniec zachęca do przyswajania sobie dobrych obyczajów. Prosi też Boga o odpuszczenie grzechów i zasłanie radości na wszystkich ludzi.

- satyryczna

„Rozmowa mistrza Polikarpa że śmiercią”

Śmierć ukazana jest jako rozkładający się trup kobiety z kosą ? obraz szkaradny, odrażający. W czasach średniowiecza ludzie interesowali się śmiercią. Jej istotą i cechami. Obraz pojawia się w tekstach, obrazach. Wszyscy ludzie podlegają śmierci. Śmierć podlega Bogu.

„Satyra na leniwych chłopów”

Jest to utwór ganiący chłopów, którzy nie spełniają obowiązków jak by tego chciał podmiot liryczny. Chłopi wykręcają się i unikają pracy. Wiersz ten ukazuje rozbieżność interesów chłopów i właścicieli ziemskich.

- chłopi pracują tylko pod okiem pana, gdy odejdzie leniwią się

- odpoczywają zbyt często

- obłudnie udają pracę

- kradną własność pana

- świadomie psują narzędzia

Archaizmy:

- leksykalne

- fonetyczne

- fleksyjne

- semantyczne 19

———————————————————————————

- historyczna

„Śmierć o zamordowaniu Jędrzeja Tęczyńskiego”

Zamożny szlachcic niezadowolony z naprawy zbroi pobił płatnerza. Wzburzony tłum wystąpił przeciwko okrutnemu szlachcicowi. Ten ukrył się w kościele lecz został tam zabity.

Bogurodzica

Jest to najstarsza ze znanych polskich pieśni religijnych, ale zapisana, wraz z nutami, dopiero w wieku XV. Najstarszy rękopiśmienny zapis tekstu odnaleziono na wklejce tylnej okładki rękopisu Biblio-teki Jagiellońskiej w Krakowie. Kodeks ów zawiera łacińskie kazania przepisane w 1407 r., a zapis pieśni datuje się na rok 1408. O dużej popularności pieśni świadczy fakt dołączania do jej pierwotnego tekstu licznych zwrotek dodatkowych (w jednym z przekazów szesnastowiecznych utwór liczy ich aż 22), które jednak nie mają z nią ani związku treściowego, ani wersyfikacyjnego. Proces ten rozpo-częty około 2 poł. XIV w. trwał do początku XVI stulecia. Dwie pierwsze zwrotki kończące się refrenem Kyrie eleison są najstarsze. Pomimo wnikliwych dociekań nie udało się jednak definitywnie określić daty ich powstania. Najczęściej przyjmuje się, że utwór powstał pomiędzy 1 poł. XIII w. a rokiem 1386 r., na który przypada koronacja Jagiełły, a za jego to czasów śpiewano już ją bowiem powszech-nie more majorum czyli obyczajem przodków. Nie znany jest również autor pieśni, choć tradycja od wieku XVI przypisywała go św. Wojciechowi. Zapewne, tak jak większość literatury średniowiecznej, napisano ją ad maiorem Dei gloriam - ku większej chwale Bożej, a więc anonimowo. Nie ulega jednak wątpliwości, że był to najlepszy poeta przed Janem Kochanowskim, zapewne duchowny żyjący w ośrodku o wielkim autorytecie, o czym świadczy ogólnospołeczna znajo-mość tekstu. Do końca XV w. była pieśnią ojczystą - carmen patrium czyli pieśnią ojców nazwał ją Jan Długosz - i bojową, skoro pierwsze wzmianki o Bogurodzicy mówią, iż śpiewana była w czasie wojny z Krzyżakami w 1410 r. Kanclerz Jan Łaski wydając w 1506 r. pierwszy zbiór praw Królestwa Polskiego tzw. Statut Łaskiego na wstępie kazał umieścić Bogurodzicę i jest to pierwszy druk utworu. Treść Tak oto brzmią dwie najstarsze zwrotki pieśń w oryginale i "przełożone" na język współcze-sny: Bogu rodzica, Dziewica, Bogiem sławiena Maryja, Twego syna, gospodzina, Matko zwolena Maryja, Zyszczy nam, spuści nam, Kyrie ele-isone Boga-rodzico, dziewico, błogosła-wiona Mario! Twego syna - pana matko wybra-na, Mario, pozyskaj nam, spuść nam, kyrie eleison Twego dziela krzciciela, Bożycze, Usłysz głosy, napełń myśli człowie-cze! Usłysz modlitwę, jąż nosimy, 20

———————————————————————————

A dać raczy, jegoż prosimy, A na świecie zbożny pobyt, Po żywocie rajski przebyt! Kyrie eleison Dla twego chrzciciela, Synu boży, usłysz głosy, spełnij myśli ludzkie: usłysz modlitwę, którą zanosimy, a dać racz, o co prosimy: A na świecie dobrobyt, po żywocie - rajski przybytek. Ky-rie eleison Treść pieśni to modlitewne prośby: · w strofie pierwszej: do Matki Boskiej, aby, jako wybrana z wielu przez Boga i zjednoczona z nim w pełnieniu jego woli, pozyskała i skłoniła ku ludziom przychylność swego Syna. · w strofie drugiej: do Bożyca (Syna Bożego, Chrystusa), aby za przyczyną Jana Chrzciciela wysłuchał błagań o dar bogobojnego życia i zbawienia po śmierci. Utwór cechuje staranny paralelizm. W obydwu strofach widać układ dwuczłonowy: każda składa się z apostrofy i zdania apela-tywnego oraz kończy refrenem, podobnie jest z konstrukcją członów poszczególnych wersów, gdzie wezwania i prośby modlitewne zajmują tożsame pozycje w jednym wersie: Zyszczy ... spuści ... Intelektualny charakter wywodu przypomina porządek scholastycznego traktatu naukowego łączącego prawa wiary i rozumu. Matka Boska ukazana jest tu jako adresatka modłów, pośredniczka pomiędzy człowiekiem a Bogiem, zdolna do odegrania tej funkcji z racji godności przypisanych jej dogmatycznie. Chrystus, Bóg i Jan Chrzciciel współtworzą z nią krąg postaci, ku którym z kornym błaganiem zwraca się zbiorowy podmiot. Taka kompozycja utworu ma swoje odzwierciedlenie w sztuce romańskiej, wzorcu ikonogra-ficznym zwanym "deesis", charakterystycznym dla Kościoła greckiego (bizantyjskiego). Według niego majestatycznie wyobrażony Chrystus - Władca (Gospodzin) występuje w asyście Matki Boskiej (Bogurodzicy) i Jana Chrzciciela (krzciciela), którzy pełnią funkcję pośredników między Bóstwem a człowiekiem. Przyjęty przez Zachód wzorzec dotarł do Polski, gdzie najdawniejszym dziś jego przykładem jest fresk w Tumie pod Łęczycą pochodzący sprzed 1161 r. Gatunek Dwie pierwsze zwrotki są tropami do litanijnego Kyrie eleison, które wśród eks-klamacji (z łac. "okrzyk", "wykrzyknik") liturgicznych średniowiecza, obok hebrajskiego Al-leluja, było jednym z najpopularniejszych zawołań - wykonywał je lud podczas wszystkich ob-rzędów, Tropem w gregoriańskiej liturgii kościelnej, szczególnie w wiekach X i XI, określa się reto-ryczne uzupełnienie składające się z krótkich zwrotów, poprzedzające łaciński tekst kanonicz-ny. Z czasem owe ozdobniki rozwinęły się w pełne, spojone rymami zdania o wyrównanej ryt-mice, a funkcjonując w kulturze religijnej narodu - usamodzielniały się jako pieśni wykonywa-ne w językach narodowych. Kształt wersyfikacyjny W wierszu zwraca 21

———————————————————————————

uwagę precyzyjne rozłożenie tekstu w wersach na równoległe odcinki o jednakowej liczbie sylab: Bo- gu- ro- dz-i ca dzie- wi- ca, Bo- giem sła- wie- na Ma- ry- ja - - - - - - - - - - - - - - - - 5 3 5 3 Zy- szczy nam spu- ści nam - - - - - - 3 3 Słysz mo- dli- twę jąż no- si- my - - - - - - - - 4 4 Konstrukcji tej towarzyszą rymy wewnętrzne: świecie - żywocie i końcowe: Bożycze - człowie-cze, nosimy - prosimy, pobyt - przebyt . Wiersz średniowieczny, tzw. zdaniowo-rymowy (składniowo-intonacyjny), jakim zapisano utwór, nie przestrzegał jednakowego rozmiaru sylabicznego w każdym wersie. Rymy - współbrzmienia, bardzo często uzyskane poprzez powtarzanie formy gramatycznej (rym gramatyczny): prosimy - nosimy służyły uwydatnianiu zakończenia końcowych odcin-ków wersowych - klauzul Język O starożytności pieśni świadczy jej słownictwo. Do niepowtarzalnych archaizmów należą: · Bogurodzica - z pierwszym członem o postaci celownika, już w drugim przekazie zmienionej na: Bogarodzica; · unikat przyimka dziela (dla), obcego już nawet w Kazaniach świętokrzyskich · bożyce, co jest wołaczem od bożyc (syn Boga) · stary rozkaźnik 2 os. l. poj.: zyszczy, spuści, raczy · zwyczaj używania mianownika w funkcji wołacza: rodzica, dziewica, Maryja. Już kopiści piętnastowieczni, nie pojmując zamierzchłej poprawności i sensu takich wyrazów, rozmaicie je przekształcali. Wszystko to świadczy, że twórca pieśni ułożyć ją musiał znacznie wcześniej, niż powstał jaki-kolwiek z ocalałych zabytków polszczyzny średniowiecznej. Z językiem pieśni doskonale współbrzmi jej melodia, nie wykluczone, że skomponowana przez tego samego człowieka. Melodia słowa Bogurodzica jest tożsama z melodią wołania Kyrie eleison przy litanii po-chodzenia niemieckiego. Inne frazy melodii również mają odpowiedniki w kompozycjach ży-wotnych od IX do XVI w. tak w melodii kościelnej, jak i świeckiej. Pierwowzoru całości me-lodii pieśni nie odnaleziono - jest ona zatem tworem oryginalnym. Pieśń śpiewana była chóralnie jednogłosowo, bez akompaniamentu instrumentalnego. Owa monodia (śpiew jednogłosowy) charakterystyczna była dla średniowiecznych chorałów gregoriańskich - łacińskich śpiewów liturgicznych.

Lament Świętokrzyski

Jest to najpiękniejsza pieśń religijna z XV wieku godna porównania z „Bogurodzicą”. Charakterystyczna jest monologowa forma wypowiedzi i liczne zwroty w wołaczu. Występują liczne archaizmy np. maciora - matka, nie lza - nie można, bogactwo epitetów przymiotnikowych np. krwawe gody, miłe narodzenie, miły syn, ciężka chwila. Utwór jest monologiem Matki Bożej, która opłakuje swego ukrzyżowanego Syna. Stojąc pod krzyżem skarży się na swój los, ponieważ współcierpi z Jezusem. Boleje ponieważ nie może być bliżej syna i mu pomóc. Pragnie podeprzeć zwisającą głowę Chrystusa, otrzeć z niego krew, napoić. Matka Boża zwraca się z wyrzutem do Anioła Gabriela, że spotkało ją nieszczęście, a przy zwiastowaniu obiecywał jej radość. Zwraca się także do kobiet by prosiły Boga, aby uchronił ich dzieci od takich cierpień. Utwór niezwykle wymowny, podkreśla cierpienie Maryi. Uwydatnia przede wszystkim ludzki wymiar matczynego cierpienia. 22

———————————————————————————

1. Średniowiecze, Charakterystyczne utwory, Utwór parenetyczny

2. Utwór Hagiograficzny, Sonet, Psalm

3. Moralitet, Misterium, Legenda, Kronika, Kazanie

4. Dramat liturgiczny, Kierunki filozoficzne, Augustynizm ,Scholastyka, Teocentryzm, Tomizm,, Franciszkanizm, Rycerz, święty, władca - typy bohaterów charakterystycznych dla literatury średniowiecznej, Idealny rycerz

5. Idealny władca, Święty

6. Wzorce parentyczne, Asceta, Święty, Rycerz średniowieczny

7. Władca doskonały, Przyczyny wykreowania takich wzorców osobowych, Rycerz Średniowiecza

8. Kodeks rycerski

9. Przedstaw historiografię średniowieczną

10. Leganda o św. Aleksym- charakterystyka dzieła.

11. "Pieśń o Rolandzie" przykładem ideału średniowiecznego

12. "Pieśń o Rolandzie" przykładem ideału średniowiecznego

13. "Pieśń o Rolandzie" przykładem ideału średniowiecznego

14. Tristian i Izolda, Kazania świętokrzyskie

15. Kazania gnieźnieńskie, Wielki testament, Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią” - dwie prace

16. Najdawniejsze zabytki piśmiennictwa polskiego

17. Poezja kościelna, Rodowód i rodzaje, Bogurodzica

18. Rozmyślania przesmyckie, Lament Świętokrzyski, Gatunki literackie

19. Polska poezja świecka, Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią” - dwie prace, Satyra na leniwych chłopów

20. Śmierć o zamordowaniu Jędrzeja Tęczyńskiego, Bogurodzica

21. Bogurodzica

22. Lament Świętokrzyski 0.

———————————————————————————

---