Epoka spod znaku krzyża i miecza. W powstałych na gruncie dawnego cesarstwa rzymskiego w państwach barbarzyńskich wytworzył się ustrój feudalny. Z czterech stanów : - rycerstwa - duchowieństwa - mieszczaństwa - chłopów tylko dwa pierwsze miały prawa polityczne. Rycerstwo i duchowieństwo stanowiły wówczas dwa najbardziej możne stany, miały największe znaczenie i wywierały największy wpływ na rozwój średniowiecznej kultury. Kościoły i klasztory posiadały liczne majątki i rozległe przywileje nadawane im przez panujących, którzy uważali chrześcijaństwo, za czynnik wyjątkowo sprzyjający utrwalaniu ich władzy. Jednocześnie duchowieństwo było, też w ówczesnym społeczeństwie jedyną warstwą wykształconą. W klasztorach układano i przepisywano księgi. Gromadzono biblioteki. W pośród duchownych rekrutowali się kanclerze, sekretarze królewscy. Duchowni byli prawnikami, uczonymi, nauczycielami. Duchowieństwo miało więc znaczny wpływ na kształtowanie się pojęć i ideologii ludzi średniowiecza i dlatego w ówczesnej kulturze spotykamy tak wielka przewagę pierwiastków religijnych nad świeckimi. Teocentryzm - to pogląd sprowadzający całokształt spraw ludzkich do Boga, jako jedynej, najwyższej wartości, podporządkowujący celom pozaziemskim wszystkie dziedziny życia i działalności człowieka. Cechy literatury średniowiecznej : - przewaga treści religijnych nad świeckimi - dwujęzyczność (dominacja łaciny) - dydaktyzm - alegoryzm - ukazywanie pojęć abstrakcyjnych za pomocą obrazów - anonimowość Podstawowe koncepcje filozoficzne średniowiecza : Augustynizm - ważną rolę w dziejach odegrał święty Augustyn (przełom IV / V w. n.e.), który wprowadził dualistyczny podział na Państwo Boże i Świat Doczesny. Celem egzystencji ludzkiej jest dążność do osiągnięcia państwa bożego. Świat Doczesny to etap przejściowy, który jest tylko przygotowaniem do uzyskania wiecznego zbawienia lub potępienia. Dualistyczna doktryna światowo-poglądowa stworzona przez Augustyna dominowała w chrześcijańskiej Europie do XII w. W oparciu o nią tworzono dydaktyczne utwory literackie, propagujące określony wzorzec życia. Ideałem było doskonalenie wewnętrzne, wyrzeczenie się dóbr doczesnych, w celu zasłużenia na zbawienie. Tomizm - święty Tomasz z Alkfinu zastąpił dualistyczną doktrynę Augustyna, gradualizmem. Mówił o hierarchicznej strukturze wszechświata (hierarchia duchowa) rozważając miejsce człowieka na „drabinie bytów” uznał, że przeznaczony człowiekowi szczebel w hierarchii jest właściwy, celowo przewidziany i naturalny. Człowiek powinien walczyć z pokusami upadku, pojmując swe przeznaczenie musi starać się wznieść wyżej. Tomizm kładł nacisk na problemy etyki. 1
Franciszkanizm - to program wiary radosnej, prostej, płynącej z wszech ogromnej miłości do świata i stworzenia, miłości poddawanej nakazom miłosierdzia, ubóstwa, braterstwa. Franciszek z Asyżu, zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej, w świecie pełnym okrucieństwa, zbiór legend z życia św. Franciszka i jego towarzyszy to „ Kwiatki św. Franciszka”. Franciszek z Asyżu, kaznodzieja i misjonarz, praktykujący ubóstwo jako naczelną cnotę, głosił konieczność, pogodzenia się z losem, którego istotę stanowi współistnienie dobra i zła, radości i cierpienia. Optymistyczny program eliminował frustrację, każąc aprobować życie, w którym radość przeplata się ze smutkiem, w którym każdy człowiek jeśli umiejętnie popatrzy na swoją egzystencję, doszuka się w niej sensu i uzasadnienia. Franciszkanizm kładzie szczególny nacisk na zespolenie człowieka z naturą, która daje poczucie harmonii i spokoju. Koncepcje filozoficzne średniowiecza były podporządkowane naczelnej ideologii tego okresu, czyli teocentryzmowi i miały charakter dydaktyczno-umoralniający. Pieśń „O Rolandzie” Obok literatury religijnej wyrasta w średniowieczu drugi znaczący nurt literatury rycerskiej - dworskiej. Poematy rycerskie zawierają wiele wątków baśniowych. W Europie najbardziej znane są trzy cykle opowieści. W Anglii cykl „Rycerzy okrągłego stołu”, skupiony wokół króla Artura, w Niemczech cykl „Karłów Nibelungów” strzegących wielkiego skarbu w Renie, we Francji cykl o cesarzu Karolu Wielkim i jego dwunastu wojewodach. W Hiszpanii, o Cydzie. Poematy rycerskie stworzyły też narody słowiańskie. Do najpopularniejszych należy „Słowo o wyprawie Igora”, utwór staroruski z XII w. Wśród utworów dotyczących Karola Wielkiego i jego rycerzy, najbardziej znana jest pieśń „O Rolandzie”, traktowana we Francji jako najwybitniejsza epopeja rycerska. Pieśń „O Rolandzie” powstała w końcu XI w. zachowały się trzy wersje z połowy XII w. Autor nie jest znany, utwór jest pierwszą epopeją naszej ery a równocześnie narodową epopeją francuską. Hrabia Roland jest postacią historyczną, należał do grona rycerzy i wodzów Karola Wielkiego, podczas powrotu z hiszpańskiej wyprawy przeciw Saracenom w roku 778, dowodził tylko strażą wojsk francuskich, zginął. W okresie wypraw krzyżowych Roland był wzorem chrześcijańskiego rycerza i bohaterem epiki rycerskiej, a także uosobieniem idei rycerza świeckiego. Poemat należy do gatunku chanson de geste (pieśń o czynie), nazwa ta oznaczała utwory literackie odnoszące się do wydarzeń historycznych (czynów), jednak historia jest w nich traktowana dowolnie, często góruje nad nią fantazja. Pieśni rycerskie układali wędrowni twórcy zwani trubadurami, a wykonywali żonglerzy, śpiewane lub recytowane na zamkach rycerskich potem na placach miast, w karczmach, na jarmarkach oraz na szlakach pielgrzymek, cieszyły się wielkim powodzeniem. Żonglerzy przerabiali je, rozbudowywali, włączali nowe wątki, i tak powstawały pieśni, poematy i całe cykle. 2
|
Epoka spod znaku krzyża i miecza. W powstałych na gruncie dawnego cesarstwa rzymskiego w państwach barbarzyńskich wytworzył się ustrój feudalny. Z czterech stanów : - rycerstwa - duchowieństwa - mieszczaństwa - chłopów tylko dwa pierwsze miały prawa polityczne. Rycerstwo i duchowieństwo stanowiły wówczas dwa najbardziej możne stany, miały największe znaczenie i wywierały największy wpływ na rozwój średniowiecznej kultury. Kościoły i klasztory posiadały liczne majątki i rozległe przywileje nadawane im przez panujących, którzy uważali chrześcijaństwo, za czynnik wyjątkowo sprzyjający utrwalaniu ich władzy. Jednocześnie duchowieństwo było, też w ówczesnym społeczeństwie jedyną warstwą wykształconą. W klasztorach układano i przepisywano księgi. Gromadzono biblioteki. W pośród duchownych rekrutowali się kanclerze, sekretarze królewscy. Duchowni byli prawnikami, uczonymi, nauczycielami. Duchowieństwo miało więc znaczny wpływ na kształtowanie się pojęć i ideologii ludzi średniowiecza i dlatego w ówczesnej kulturze spotykamy tak wielka przewagę pierwiastków religijnych nad świeckimi. Teocentryzm - to pogląd sprowadzający całokształt spraw ludzkich do Boga, jako jedynej, najwyższej wartości, podporządkowujący celom pozaziemskim wszystkie dziedziny życia i działalności człowieka. Cechy literatury średniowiecznej : - przewaga treści religijnych nad świeckimi - dwujęzyczność (dominacja łaciny) - dydaktyzm - alegoryzm - ukazywanie pojęć abstrakcyjnych za pomocą obrazów - anonimowość Podstawowe koncepcje filozoficzne średniowiecza : Augustynizm - ważną rolę w dziejach odegrał święty Augustyn (przełom IV / V w. n.e.), który wprowadził dualistyczny podział na Państwo Boże i Świat Doczesny. Celem egzystencji ludzkiej jest dążność do osiągnięcia państwa bożego. Świat Doczesny to etap przejściowy, który jest tylko przygotowaniem do uzyskania wiecznego zbawienia lub potępienia. Dualistyczna doktryna światowo-poglądowa stworzona przez Augustyna dominowała w chrześcijańskiej Europie do XII w. W oparciu o nią tworzono dydaktyczne utwory literackie, propagujące określony wzorzec życia. Ideałem było doskonalenie wewnętrzne, wyrzeczenie się dóbr doczesnych, w celu zasłużenia na zbawienie. Tomizm - święty Tomasz z Alkfinu zastąpił dualistyczną doktrynę Augustyna, gradualizmem. Mówił o hierarchicznej strukturze wszechświata (hierarchia duchowa) rozważając miejsce człowieka na „drabinie bytów” uznał, że przeznaczony człowiekowi szczebel w hierarchii jest właściwy, celowo przewidziany i naturalny. Człowiek powinien walczyć z pokusami upadku, pojmując swe przeznaczenie musi starać się wznieść wyżej. Tomizm kładł nacisk na problemy etyki. 1
Franciszkanizm - to program wiary radosnej, prostej, płynącej z wszech ogromnej miłości do świata i stworzenia, miłości poddawanej nakazom miłosierdzia, ubóstwa, braterstwa. Franciszek z Asyżu, zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej, w świecie pełnym okrucieństwa, zbiór legend z życia św. Franciszka i jego towarzyszy to „ Kwiatki św. Franciszka”. Franciszek z Asyżu, kaznodzieja i misjonarz, praktykujący ubóstwo jako naczelną cnotę, głosił konieczność, pogodzenia się z losem, którego istotę stanowi współistnienie dobra i zła, radości i cierpienia. Optymistyczny program eliminował frustrację, każąc aprobować życie, w którym radość przeplata się ze smutkiem, w którym każdy człowiek jeśli umiejętnie popatrzy na swoją egzystencję, doszuka się w niej sensu i uzasadnienia. Franciszkanizm kładzie szczególny nacisk na zespolenie człowieka z naturą, która daje poczucie harmonii i spokoju. Koncepcje filozoficzne średniowiecza były podporządkowane naczelnej ideologii tego okresu, czyli teocentryzmowi i miały charakter dydaktyczno-umoralniający. Pieśń „O Rolandzie” Obok literatury religijnej wyrasta w średniowieczu drugi znaczący nurt literatury rycerskiej - dworskiej. Poematy rycerskie zawierają wiele wątków baśniowych. W Europie najbardziej znane są trzy cykle opowieści. W Anglii cykl „Rycerzy okrągłego stołu”, skupiony wokół króla Artura, w Niemczech cykl „Karłów Nibelungów” strzegących wielkiego skarbu w Renie, we Francji cykl o cesarzu Karolu Wielkim i jego dwunastu wojewodach. W Hiszpanii, o Cydzie. Poematy rycerskie stworzyły też narody słowiańskie. Do najpopularniejszych należy „Słowo o wyprawie Igora”, utwór staroruski z XII w. Wśród utworów dotyczących Karola Wielkiego i jego rycerzy, najbardziej znana jest pieśń „O Rolandzie”, traktowana we Francji jako najwybitniejsza epopeja rycerska. Pieśń „O Rolandzie” powstała w końcu XI w. zachowały się trzy wersje z połowy XII w. Autor nie jest znany, utwór jest pierwszą epopeją naszej ery a równocześnie narodową epopeją francuską. Hrabia Roland jest postacią historyczną, należał do grona rycerzy i wodzów Karola Wielkiego, podczas powrotu z hiszpańskiej wyprawy przeciw Saracenom w roku 778, dowodził tylko strażą wojsk francuskich, zginął. W okresie wypraw krzyżowych Roland był wzorem chrześcijańskiego rycerza i bohaterem epiki rycerskiej, a także uosobieniem idei rycerza świeckiego. Poemat należy do gatunku chanson de geste (pieśń o czynie), nazwa ta oznaczała utwory literackie odnoszące się do wydarzeń historycznych (czynów), jednak historia jest w nich traktowana dowolnie, często góruje nad nią fantazja. Pieśni rycerskie układali wędrowni twórcy zwani trubadurami, a wykonywali żonglerzy, śpiewane lub recytowane na zamkach rycerskich potem na placach miast, w karczmach, na jarmarkach oraz na szlakach pielgrzymek, cieszyły się wielkim powodzeniem. Żonglerzy przerabiali je, rozbudowywali, włączali nowe wątki, i tak powstawały pieśni, poematy i całe cykle. 2
|
Cechy Rolanda : - odważny (podejmuje walkę z silniejszym nieprzyjacielem ) - dba o honor (nie zadął w róg w obawie przed posądzeniem go o tchórzostwo) - religijny (wierzy w Boga, który zabierze jego towarzyszy do raju) - przyjaciel - patriota (umierając chce widzieć Francję) - walczy w imię wiary chrześcijańskiej, nienawidząc pogan, walczy w - sposób okrutny i bezwzględny Tristian i Izolda W wieku XI na południu Francji w Prowansji, kwitła poezja liryczna. Tworzyli ją wykształceni poeci : trubadurzy, a wykonywali z towarzyszeniem instrumentów muzycznych żonglerzy i mistrele. Opiewali miłość dworną. Przedmiotem miłosnych westchnień była kobieta, najczęściej zamężna, świadoma tajemnic miłości. Stworzony przez trubadurów ideał miłości nakazywał rycerzowi kochać swą damę, służyć jej i cierpieć dla niej, a miłość swą ukrywać. Poezja prowansalska w XII w. znalazła uznanie na północy Francji, gdy księżniczka Eleonora została żoną najpierw króla Francuskiego, a potem króla Angielskiego, na którego dworze panował język i obyczaj francuski. W średniowieczu dwór królewski był z reguły ośrodkiem życia kulturalnego, wtedy też, północno-francuscy trubadurzy, tworzą nowy rodzaj poezji, w której zanika służba Bogu i ojczyźnie, a w to miejsce pojawia się służba wybranej damie serca. Tematy poeci czerpać będą z legend celtyckich Bretanii, a także i Irlandii i południowej Anglii. Najsłynniejsze tematy owych romansów to legendy o królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu, Opowieści o poszukiwaniu św. Graola oraz dzieje Tristiana i Izoldy. Historiografia Historyczny okres średniowiecza polskiego zaczyna się w X w., kiedy to w 966r. książę Mieszko I przyjmuje chrzest i Polska wchodzi w krąg chrześcijańskiej kultury zachodniej (kultury łacińskiej). Okres wcześniejszy nazywamy przedhistorycznym, jego świadectwem są wykopaliska archeologiczne, zapisy w obcych kronikach i język. Pierwszy gatunek dziejopisarstwa średniowiecznego to roczniki. Cieszyły się dużym powodzeniem w całej Europie. Wywodzą się z tradycji antycznej. Sporządzano je na bieżąco dla utrwalenia zdarzeń i przekazania informacji potomnym. Najstarszy rocznik zaczęto spisywać w Polsce w końcu X w. z końca X w. pochodzi też najstarszy dokument państwowy Dagome Iudex sporządzony przez kancelarię papieską dotyczący Mieszka I. Dziejopisarstwo średniowieczne miało charakter dydaktyczny. Wydarzenia przeszłe miały być wzorem moralnym dla teraźniejszości. Dzieje miały sens budujący, a dziejopis zwracał swoje zainteresowanie ku temu co ciągłe i trwałe w historii. Daty nie miały znaczenia, więc przesuwano je na dalszy plan lub zaniechano. 3
Kronika Gala Anonim Dzieło w języku łacińskim powstało na początku XII w. Nieznany autor, przypuszczalnie mnich benedyktyn, cudzoziemiec zwący siebie „wygnańcem i pielgrzymem”, do Polski przybył zapewne z Węgier. W Polsce, związany z dworem Bolesława Krzywoustego, był wyrazicielem polityki królewskiej. Kronikę Anonima uważa się za pierwsze znaczące dzieło naszej literatury i historii narodowej. Zamierzeniem kronikarza był głównie opis dziejów i chwały Bolesława Krzywoustego. Dzieło złożone z trzech ksiąg zawiera opis dziejów Polski od czasów legendarnych do wydarzeń z lat 1109-1113, czyli zwycięskich walk Krzywoustego w czasie najazdu niemieckiego. W kronice Gal zwraca uwagę na literackie walory: staranna kompozycja, narracja, stylistyka, urozmaicenie prozaicznego, epickiego toku opowieści wierszowanymi wstawkami. Autor wyraźnie dba o piękno stylu i języka, posługuje się elegancką wówczas łacińską prozą rytmiczną dzielącą zdania na równoległe człony, których paralelność podkreślana jest rytmem. Księga Henrykowska Przełom XII / XIV w. Księga zawiera opis gruntów i wsi należących do klasztorów opactwa cystersów w Henrykowie. Tekst podaje informacje o życiu, pracy i obyczajach chłopów (brak wiadomości o pracy religijnej zakonników). Część pierwszą napisał zakonnik Piotr, który był opatem klasztoru, część druga jest dziełem nieznanego autora, który starał się naśladować poprzednika. Kronikarz napisał księgę po łacinie, ale wśród zapisów z 1270r. zanotował zdanie po polsku: „Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj” które miał wypowiedzieć śląski chłop do żony mielącej na żarnach ( pierwsze polskie zdanie nazwane „zdaniem legnickim” pochodzi z roku 1260. Zanotował je w nie istniejącej już kronice Wincenty z Kielczyn, a powtórzył za nim Jan Długosz w swoich rocznikach. Zdanie to wypowiedział podobno książę śląski, Henryk Pobożny podczas bitwy z Tatarami pod Legnicą (1241) : „Gorze nam się stało”. Kronika Jana Długosza Wiek XV. Jan Długosz uważny jest za pierwszego historyka, gdyż napisał wiele prac historycznych m.in. kronikę zwana „Historią polski”. Dzieło to obejmuje wydarzenia od czasów najdawniejszych do współczesnych autorowi i różni się od poprzednich ogromem materiału oraz ujęciem historycznym, pisarz bowiem nie tylko starał się ukazać fakty jak najściślej, ale starał się także ocenić ich prawdziwość porównując różne źródła. Ze względu na rzetelność autora i przedstawioną przez niego krytyczna analizę źródeł, dzieło Długosz jest najcenniejszą średniowieczną kroniką. Całość składa się z 12 ksiąg, poprzedzonych przedmową poświęconą pamięci Zbigniewa Oleśnickiego, którego autor uważa za głównego inicjatora pracy. Dzieło zostało napisane po łacinie, ale treść świadczy o wyjątkowym znaczeniu tej kroniki w historii kultury naukowej w Polsce. Wincenty Kadłubek Kronika Kadłubka składa się z czterech ksiąg i obejmuje dzieje Polski od czasów bajecznych do 1202 roku. Pierwszą księgę wypełniają fantastyczne opowieści i cykle legend o Krakusie, Wandzie, Popielu itp. Księga II obejmuje czasy pierwszych Piastów do roku 1110, księga III od 1110 do 1173, księga IV od 1173 do 1202. Narracja urywa się w połowie zdania, nie jest więc kronika dziełem skończonym i nie wiadomo, co przerwało pracę autorowi. Prawdopodobnie Kadłubek trzy pierwsze księgi napisał jeszcze w ostatnich latach XII wieku, a ostatnią chyba już w jędrzejowskim klasztorze. Trzy pierwsze księgi kroniki zostały napisane w kształcie dialogu, a czwarta stanowi narrację. Autor w kronice stara się wypowiedzieć kunsztownie, posługuje się stylem ozdobnym, chętnie sięga do alegorii i anegdot. Z wyraźnym upodobaniem operuje parabolą, hiperbolą, antytezą i powtórzeniem. 4
Kronika Wielkopolska Została spisana prawdopodobnie przez kustosza katedry poznańskiej, Godzisława Baszka w końcu XIII w. Baszko dokonuje selekcji materiału, szerzej uwzględniając wydarzenia polityczne, a pomijając fakty o znaczeniu lokalnym. Przestrzega wprowadzania dat. Pod względem literackim Kronika Wielkopolska nie jest dziełem jednolitym i obok fragmentów świadczących o dobrym opanowaniu pisarskiego rzemiosła, posiada i takie, które robią wrażenie pobieżnych, wstępnych szkiców, wymagających jeszcze opracowania. Jan z Czarnkowa Prawdopodobnie w 1374 roku zaczął pisać kronikę, którą przywykło się nazywać pierwszym pamiętnikiem w literaturze polskiej. Dzieło zawiera dużo wiadomości o autorze, który w tekście występuje jako archidiakon. Jan z Czarnkowa jest pierwszym polskim kronikarzem, który dostrzegł w państwie problemy społeczne, a oprócz rycerstwa i duchowieństwa widział mieszczan i chłopów. Bogurodzica W XIII w. język polski zaczął przenikać do pisanych po łacinie dokumentów urzędowych. Najpierw były to pojedyncze słowa, imiona nazwy osobowe, miejscowości, lub słowa określające podatki i obowiązki nakładane na ludność np. stroża, głowa. Z XIII w. pochodzą również dwa najstarsze zdania polskie zanotowane w tekstach łacińskich. W czasach wprowadzania chrześcijaństwa modlitwy odmawiano prawdopodobnie po czesku. Potem tłumaczono na język polski i odmawiano zbiorowo w kościele. Odmawiał je kapłan a wierni powtarzali „Kyrie Eleison”. Modlitwy żyły w pamięci kolejnych pokoleń, kształtowały zbiorową mentalność i duchowość Polaków. Były wzorcem wypowiedzi uroczystej i podniosłej. Najstarszy tekst polityczny o treści religijnej to tłumaczenie łacińskiej pieśni wielkanocnej. Najdawniejsza polska pieśń religijna i jej najstarszy dwustrofowy przekaz, opatrzony nutami, zachował się w odpisie z 1407 roku. Czas powstania jest sporny, jego pochodzenie datuje się w skrajnych granicach od X do połowy XIV w. najczęściej przyjmuje się 1poł XIII w. Do dwu najdawniejszych strof przydawano z czasem dalsze, aż do dwudziestu dwóch. W pierwszej zwrotce wierni zwracają się do matki Boskiej, sławionej i chwalonej przez Boga, aby zjednała i zesłała syna swego. W drugiej zwrotce wierni zwracają się do syna Boga, aby przez wzgląd na swego chrzciciela usłyszał głosy wiernych i spełnił ich prośbę. Dał dostatni pobyt na ziemi i zbawienie wieczne po śmierci. Liczba zgłosek jest różna, wiersz jest więc asylabiczny. Zdania mieszczą się w wersach, wiersz zdaniowo-rymowy. Bogurodzica jest oryginalnym utworem poetyckim, nieznanego autora, ma też oryginalną melodię. Powstała jako pieśń maryjna, a stała się pieśnią ojczyźnianą (carmen patrium). Pełniła rolę pieśni rycerskiej i hymnu dynastycznego Jagiellonów. W roku 1506 kanclerz Jan Łaski umieścił Bogurodzicę na wstępie Statutów Królestwa Polskiego. Archaizmy - nazwą tą określamy słowa, które wyszły z użycia. Zanikanie niektórych określeń z codziennego, podstawowego, czynnego słownictwa polszczyzny ciągle trwa. 5 |
Cechy Rolanda : - odważny (podejmuje walkę z silniejszym nieprzyjacielem ) - dba o honor (nie zadął w róg w obawie przed posądzeniem go o tchórzostwo) - religijny (wierzy w Boga, który zabierze jego towarzyszy do raju) - przyjaciel - patriota (umierając chce widzieć Francję) - walczy w imię wiary chrześcijańskiej, nienawidząc pogan, walczy w - sposób okrutny i bezwzględny Tristian i Izolda W wieku XI na południu Francji w Prowansji, kwitła poezja liryczna. Tworzyli ją wykształceni poeci : trubadurzy, a wykonywali z towarzyszeniem instrumentów muzycznych żonglerzy i mistrele. Opiewali miłość dworną. Przedmiotem miłosnych westchnień była kobieta, najczęściej zamężna, świadoma tajemnic miłości. Stworzony przez trubadurów ideał miłości nakazywał rycerzowi kochać swą damę, służyć jej i cierpieć dla niej, a miłość swą ukrywać. Poezja prowansalska w XII w. znalazła uznanie na północy Francji, gdy księżniczka Eleonora została żoną najpierw króla Francuskiego, a potem króla Angielskiego, na którego dworze panował język i obyczaj francuski. W średniowieczu dwór królewski był z reguły ośrodkiem życia kulturalnego, wtedy też, północno-francuscy trubadurzy, tworzą nowy rodzaj poezji, w której zanika służba Bogu i ojczyźnie, a w to miejsce pojawia się służba wybranej damie serca. Tematy poeci czerpać będą z legend celtyckich Bretanii, a także i Irlandii i południowej Anglii. Najsłynniejsze tematy owych romansów to legendy o królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu, Opowieści o poszukiwaniu św. Graola oraz dzieje Tristiana i Izoldy. Historiografia Historyczny okres średniowiecza polskiego zaczyna się w X w., kiedy to w 966r. książę Mieszko I przyjmuje chrzest i Polska wchodzi w krąg chrześcijańskiej kultury zachodniej (kultury łacińskiej). Okres wcześniejszy nazywamy przedhistorycznym, jego świadectwem są wykopaliska archeologiczne, zapisy w obcych kronikach i język. Pierwszy gatunek dziejopisarstwa średniowiecznego to roczniki. Cieszyły się dużym powodzeniem w całej Europie. Wywodzą się z tradycji antycznej. Sporządzano je na bieżąco dla utrwalenia zdarzeń i przekazania informacji potomnym. Najstarszy rocznik zaczęto spisywać w Polsce w końcu X w. z końca X w. pochodzi też najstarszy dokument państwowy Dagome Iudex sporządzony przez kancelarię papieską dotyczący Mieszka I. Dziejopisarstwo średniowieczne miało charakter dydaktyczny. Wydarzenia przeszłe miały być wzorem moralnym dla teraźniejszości. Dzieje miały sens budujący, a dziejopis zwracał swoje zainteresowanie ku temu co ciągłe i trwałe w historii. Daty nie miały znaczenia, więc przesuwano je na dalszy plan lub zaniechano. 3
Kronika Gala Anonim Dzieło w języku łacińskim powstało na początku XII w. Nieznany autor, przypuszczalnie mnich benedyktyn, cudzoziemiec zwący siebie „wygnańcem i pielgrzymem”, do Polski przybył zapewne z Węgier. W Polsce, związany z dworem Bolesława Krzywoustego, był wyrazicielem polityki królewskiej. Kronikę Anonima uważa się za pierwsze znaczące dzieło naszej literatury i historii narodowej. Zamierzeniem kronikarza był głównie opis dziejów i chwały Bolesława Krzywoustego. Dzieło złożone z trzech ksiąg zawiera opis dziejów Polski od czasów legendarnych do wydarzeń z lat 1109-1113, czyli zwycięskich walk Krzywoustego w czasie najazdu niemieckiego. W kronice Gal zwraca uwagę na literackie walory: staranna kompozycja, narracja, stylistyka, urozmaicenie prozaicznego, epickiego toku opowieści wierszowanymi wstawkami. Autor wyraźnie dba o piękno stylu i języka, posługuje się elegancką wówczas łacińską prozą rytmiczną dzielącą zdania na równoległe człony, których paralelność podkreślana jest rytmem. Księga Henrykowska Przełom XII / XIV w. Księga zawiera opis gruntów i wsi należących do klasztorów opactwa cystersów w Henrykowie. Tekst podaje informacje o życiu, pracy i obyczajach chłopów (brak wiadomości o pracy religijnej zakonników). Część pierwszą napisał zakonnik Piotr, który był opatem klasztoru, część druga jest dziełem nieznanego autora, który starał się naśladować poprzednika. Kronikarz napisał księgę po łacinie, ale wśród zapisów z 1270r. zanotował zdanie po polsku: „Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj” które miał wypowiedzieć śląski chłop do żony mielącej na żarnach ( pierwsze polskie zdanie nazwane „zdaniem legnickim” pochodzi z roku 1260. Zanotował je w nie istniejącej już kronice Wincenty z Kielczyn, a powtórzył za nim Jan Długosz w swoich rocznikach. Zdanie to wypowiedział podobno książę śląski, Henryk Pobożny podczas bitwy z Tatarami pod Legnicą (1241) : „Gorze nam się stało”. Kronika Jana Długosza Wiek XV. Jan Długosz uważny jest za pierwszego historyka, gdyż napisał wiele prac historycznych m.in. kronikę zwana „Historią polski”. Dzieło to obejmuje wydarzenia od czasów najdawniejszych do współczesnych autorowi i różni się od poprzednich ogromem materiału oraz ujęciem historycznym, pisarz bowiem nie tylko starał się ukazać fakty jak najściślej, ale starał się także ocenić ich prawdziwość porównując różne źródła. Ze względu na rzetelność autora i przedstawioną przez niego krytyczna analizę źródeł, dzieło Długosz jest najcenniejszą średniowieczną kroniką. Całość składa się z 12 ksiąg, poprzedzonych przedmową poświęconą pamięci Zbigniewa Oleśnickiego, którego autor uważa za głównego inicjatora pracy. Dzieło zostało napisane po łacinie, ale treść świadczy o wyjątkowym znaczeniu tej kroniki w historii kultury naukowej w Polsce. Wincenty Kadłubek Kronika Kadłubka składa się z czterech ksiąg i obejmuje dzieje Polski od czasów bajecznych do 1202 roku. Pierwszą księgę wypełniają fantastyczne opowieści i cykle legend o Krakusie, Wandzie, Popielu itp. Księga II obejmuje czasy pierwszych Piastów do roku 1110, księga III od 1110 do 1173, księga IV od 1173 do 1202. Narracja urywa się w połowie zdania, nie jest więc kronika dziełem skończonym i nie wiadomo, co przerwało pracę autorowi. Prawdopodobnie Kadłubek trzy pierwsze księgi napisał jeszcze w ostatnich latach XII wieku, a ostatnią chyba już w jędrzejowskim klasztorze. Trzy pierwsze księgi kroniki zostały napisane w kształcie dialogu, a czwarta stanowi narrację. Autor w kronice stara się wypowiedzieć kunsztownie, posługuje się stylem ozdobnym, chętnie sięga do alegorii i anegdot. Z wyraźnym upodobaniem operuje parabolą, hiperbolą, antytezą i powtórzeniem. 4
Kronika Wielkopolska Została spisana prawdopodobnie przez kustosza katedry poznańskiej, Godzisława Baszka w końcu XIII w. Baszko dokonuje selekcji materiału, szerzej uwzględniając wydarzenia polityczne, a pomijając fakty o znaczeniu lokalnym. Przestrzega wprowadzania dat. Pod względem literackim Kronika Wielkopolska nie jest dziełem jednolitym i obok fragmentów świadczących o dobrym opanowaniu pisarskiego rzemiosła, posiada i takie, które robią wrażenie pobieżnych, wstępnych szkiców, wymagających jeszcze opracowania. Jan z Czarnkowa Prawdopodobnie w 1374 roku zaczął pisać kronikę, którą przywykło się nazywać pierwszym pamiętnikiem w literaturze polskiej. Dzieło zawiera dużo wiadomości o autorze, który w tekście występuje jako archidiakon. Jan z Czarnkowa jest pierwszym polskim kronikarzem, który dostrzegł w państwie problemy społeczne, a oprócz rycerstwa i duchowieństwa widział mieszczan i chłopów. Bogurodzica W XIII w. język polski zaczął przenikać do pisanych po łacinie dokumentów urzędowych. Najpierw były to pojedyncze słowa, imiona nazwy osobowe, miejscowości, lub słowa określające podatki i obowiązki nakładane na ludność np. stroża, głowa. Z XIII w. pochodzą również dwa najstarsze zdania polskie zanotowane w tekstach łacińskich. W czasach wprowadzania chrześcijaństwa modlitwy odmawiano prawdopodobnie po czesku. Potem tłumaczono na język polski i odmawiano zbiorowo w kościele. Odmawiał je kapłan a wierni powtarzali „Kyrie Eleison”. Modlitwy żyły w pamięci kolejnych pokoleń, kształtowały zbiorową mentalność i duchowość Polaków. Były wzorcem wypowiedzi uroczystej i podniosłej. Najstarszy tekst polityczny o treści religijnej to tłumaczenie łacińskiej pieśni wielkanocnej. Najdawniejsza polska pieśń religijna i jej najstarszy dwustrofowy przekaz, opatrzony nutami, zachował się w odpisie z 1407 roku. Czas powstania jest sporny, jego pochodzenie datuje się w skrajnych granicach od X do połowy XIV w. najczęściej przyjmuje się 1poł XIII w. Do dwu najdawniejszych strof przydawano z czasem dalsze, aż do dwudziestu dwóch. W pierwszej zwrotce wierni zwracają się do matki Boskiej, sławionej i chwalonej przez Boga, aby zjednała i zesłała syna swego. W drugiej zwrotce wierni zwracają się do syna Boga, aby przez wzgląd na swego chrzciciela usłyszał głosy wiernych i spełnił ich prośbę. Dał dostatni pobyt na ziemi i zbawienie wieczne po śmierci. Liczba zgłosek jest różna, wiersz jest więc asylabiczny. Zdania mieszczą się w wersach, wiersz zdaniowo-rymowy. Bogurodzica jest oryginalnym utworem poetyckim, nieznanego autora, ma też oryginalną melodię. Powstała jako pieśń maryjna, a stała się pieśnią ojczyźnianą (carmen patrium). Pełniła rolę pieśni rycerskiej i hymnu dynastycznego Jagiellonów. W roku 1506 kanclerz Jan Łaski umieścił Bogurodzicę na wstępie Statutów Królestwa Polskiego. Archaizmy - nazwą tą określamy słowa, które wyszły z użycia. Zanikanie niektórych określeń z codziennego, podstawowego, czynnego słownictwa polszczyzny ciągle trwa. 5 |
Lament świętokrzyski. Lament wypełnia środkową część wiersza , ten typ wiersza w średniowieczu był podstawą poezji pasyjnej. Powtarzające się zwroty, apostrofy oraz patos, miały potęgować napięcie emocjonalne. Utwór ten reprezentuje gatunek wypowiedzi lamentacyjnej tzw. wypowiedzi skargi, żalu. Bolejąca matka stojąca pod krzyżem katowanego syna to motyw upowszechniony w sztuce i literaturze europejskiej. Monolog Marii uwydatnia przede wszystkim ludzki wymiar matczynego cierpienia. Przejmujące parafrazy motywu Stabat Mater Dolorosa ukazują - poza boleścią matki - pasję syna. W późniejszych realizacjach motywu ustępują jakby miejsca scenom cierpienia matki, przedstawianym w lirycznych dziełach malarskich i muzycznych. W „Lamencie świętokrzyskim” zwracają uwagę opozycje czasowe oraz przestrzenne. Współcierpienie z synem Marii, czyni z niej również współodkupicielkę; natomiast jej współczucie dla możliwych cierpień innych ziemskich matek pozwala uznać ją za „ Mater Misericordiate” - Matkę miłosierdzia. Uwidoczniona w pieśni opozycja pionu i poziomu, sfer wertykalnej i horyzontalnej, jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech przestrzenno - czasowej struktury wszechświata odzwierciedlanej w sztuce chrześcijańskiej. Legenda ( średniowieczu) utwór epicki hagiograficzny, uprawiany w formie prozaicznej i wierszowanej; rozumiany jako to co należy w danym dniu z okazji imienin świętego odczytać. Legenda dziś oznacza opowieść o treści fantastycznej, nie tylko z życia świętych. Najpopularniejszy zbiór legend średniowiecznych to „Złota legenda” Jakuba de Voragine z XIII w. Ortodoksja - wierność doktrynie , zwłaszcza religijnej. Rygorystyczne przestrzeganie zasad. Opowieść o świętym Aleksym wywodzi się z Syrii. Aleksy reprezentuje wschodni typ świętości. Pustelnicy anachoreci pojawili się w Syrii i Egipcie już we wczesnym średniowieczu , cechą ich życia była asceza. W kulturze zachodniej Europy pojawili się nieco później, ale zyskali uznanie przez wyrzeczenie się dóbr doczesnych. Opowieści o nich czyli legendy, propagowały ten model życia, czyniąc zeń wzór do naśladowania. Legenda o świętym Aleksym w Europie zachodniej pojawiła się w X w., postać Aleksego miała służyć za wzór świętości w duchu chrześcijańskiej ascezy. Ubóstwo, czystość i pogarda dla potrzeb ciała, rezygnacja z życia rodzinnego to cechy które wyrażały bunt, wobec świata bogaczy i instytucji kościoła. W Polsce również istniał kult świętych np. św. Wojciech - biskup Pragi , zamordowany misjonarz, św. Jadwiga - żona księcia Henryka Brodatego, św. Kinga - żona Bolesława Wstydliwego, św. Stanisław ze Szczepanowa, biskup krakowski zabity z woli Bolesława Śmiałego, wiara w cudowne zrośnięcie się jego członków przekonywała o potrzebie zjednoczenia państwa Polskiego. Żywot tego świętego spisał w średniowieczu Wincenty z Kielczyn. Hagiografia stanowi ważną część piśmiennictwa średniowiecznego, najpierw pisano żywoty świętych po łacinie, później pojawiły się polskie wierszowane żywoty św. Doroty i św. Katarzyny. Współczesny poeta Stanisław Grochowiak w wierszu „Święty Szymon słupnik” nawiązuje do modelu życia prezentowanego w legendzie o świętym Aleksym. Szymon zwany słupnikiem, był krańcowym przykładem ascezy. Z utworu wynika, że ofiara Szymona uzasadnia jego dobrowolne cierpienie. Świętość jest powołaniem. Jedni cierpią dobrowolnie i uzyskują sławę i chwałę Bożą, drudzy też cierpią i umierają, jednak nikt o ich cierpieniach nie wie i nie pamięta. Świat jest niedobry, a poeta jest powołany do buntu przeciw niedobremu światu. Poetka 20-lecia międzywojennego Kazimiera Iłłakowiczówna jest autorką, żony św. Aleksego. Wiersz pomyślany jest jako powtórzona historia Aleksego z punktu widzenia jego żony. Opuszczona przez męża, tęskniła, czekała, zachowała wierność. Ale zachowała też kobiece pragnienia i pożądania. Poetka przedstawiła pierwiastkowi świętości kobiecą cielesność. Z utworu wynika, że oddanie się duchowi jest, pogwałceniem ciała, że świętość zdobywa się kosztem swoim i kosztem innych. Wypada więc zastanowić się czy jest to zatem wartość bezwzględna. 6
św. Franciszek Asyż - miasto we Włoszech, tu w 1182r urodził się św. Franciszek, jego ojciec był handlarzem sukna. Franciszek nie zdobył gruntownego wykształcenia. Pieniędzy miał dosyć więcej, oddawał się wesołym hulankom w gronie rówieśników. Zaciągnął się do wojska, brał udział w jakiejś bitwie, cały rok spędził w niewoli, a gdy wrócił do domu, żył jak dawniej. Niespodziewanie zachorował i ledwo wyszedł z życiem, kiedy wyzdrowiał „Uczuł pustkę w życiu, a w sercu brak miłości”. Szukając zapomnienia zaciągnął się na wojnę, ale szybko z niej wrócił. Pożyczył łachmany od znajomego żebraka i ruszył do Rzymu. Żebrak cały dzień pod kościołem. Chciał żyć w samotności. Ojciec stosował różne sposoby, aby oderwać go od nowych pragnień, ale Franciszek, przeciwstawił się ojcu i poszedł swoją drogą, był biedny i bezdomny ale wolny. Pielęgnował trędowatych i z żebraczej jałmużny, odbudowywał starą zaniedbaną kaplicę św. Damiana w Asyżu w której potem, spędzał samotne chwile na rozmyślaniach. Chodził po mieście i śpiewał, ludzie szydzili z niego, uważali za wariata, potem, razem z innymi zaczął budować małe chatki pustelnie, tacy jak on żyli wśród przyrody pracowali i prostym językiem przemawiali do biednych. Żyli w miłości, tworzyli bractwo. Zakon Franciszkański stworzyli później pod naciskiem kościoła, pracą rąk zarabiali na życie. Franciszek był wzorem pracowitości. Wędrował też po wsiach i miastach, nauczał, modlił się, dawał przykład innym. W roku 1224, gdy miał 42 lata, dokonała się tajemnica jego życia. W czasie postu na górze Alverno na jego dłoniach pojawiły się stygmaty. Był już chory, groziła mu ślepota, ale mimo to czuł się szczęśliwy. Na ośle wędrował przez Umbrię oddając się kaznodziejstwu. Wtedy powstał hymn o miłości, pieśń którą ciągle powtarzał i której uczył innych. Śpiewając szedł naprzeciw śmierci, gdy wyzionął ducha (1226) mnóstwo skowronków zleciało się do jego celi by powitać jego duszę. Franciszkanizm to dobrowolne ubóstwo, biedaczyna z Asyżu nie był ascetą, nie umartwiał ciała jak Aleksy, chciał być biedny, aby nie stać się niewolnikiem rzeczy. Żebrał a co wyżebrał dzielił między biedaków. Żebracza prośba uczy pokory i uczciwości. Drugą zasadą franciszkanizmu jest miłość. Zasada ta znana jest z ewangelii. Jezus Chrystus wypowiedział ją w słynnym kazaniu na górze, a potem zaświadczył własnym życiem i śmiercią. Trzecią zasadą jest radość wszelkiego stworzenia, Bóg, kosmos, świat, człowiek, życie - to zjawiska radosne z nich wyrasta pokój i dobro. Franciszkanizm jest nie tyle filozofią co sposobem na życie. Z ósmego rozdziału „Kwiatków świętego Franciszka” wynika definicja radości doskonałej: „Ponad wszystkimi łaski i dary ducha świętego, których Chrystus udziela przyjaciołom swoim jest pokonanie samego siebie i chętnie, dla miłości Chrystusa znoszenie mąk, krzywd, obelg i udręczeń. Święty Franciszek uważał, że radością doskonałą jest przyjmowanie obelg, srogości bez oburzenia i szemrania, znoszenie ich cierpliwie, pogodnie i z miłością. Znoszenie bicia i upokorzeń ze strony innych. „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią” jest najdłuższym polskim wierszem średniowiecznym. W trakcie kolejnych wypowiedzi śmierci, która odpowiadając na liczne pytania Polikarpa, roztacza przed nim obraz swej potęgi i bezwyjątkowego panowania nad wszelkim ziemskim życiem. Śmierć jawi się jako wielka znawczyni człowieka i jego obyczajów charakterystycznych dla każdego zawodu i stanu. Stąd satyryczny i moralizująco-dydaktyczny ton „Rozmowy...” 7
|
Lament świętokrzyski. Lament wypełnia środkową część wiersza , ten typ wiersza w średniowieczu był podstawą poezji pasyjnej. Powtarzające się zwroty, apostrofy oraz patos, miały potęgować napięcie emocjonalne. Utwór ten reprezentuje gatunek wypowiedzi lamentacyjnej tzw. wypowiedzi skargi, żalu. Bolejąca matka stojąca pod krzyżem katowanego syna to motyw upowszechniony w sztuce i literaturze europejskiej. Monolog Marii uwydatnia przede wszystkim ludzki wymiar matczynego cierpienia. Przejmujące parafrazy motywu Stabat Mater Dolorosa ukazują - poza boleścią matki - pasję syna. W późniejszych realizacjach motywu ustępują jakby miejsca scenom cierpienia matki, przedstawianym w lirycznych dziełach malarskich i muzycznych. W „Lamencie świętokrzyskim” zwracają uwagę opozycje czasowe oraz przestrzenne. Współcierpienie z synem Marii, czyni z niej również współodkupicielkę; natomiast jej współczucie dla możliwych cierpień innych ziemskich matek pozwala uznać ją za „ Mater Misericordiate” - Matkę miłosierdzia. Uwidoczniona w pieśni opozycja pionu i poziomu, sfer wertykalnej i horyzontalnej, jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech przestrzenno - czasowej struktury wszechświata odzwierciedlanej w sztuce chrześcijańskiej. Legenda ( średniowieczu) utwór epicki hagiograficzny, uprawiany w formie prozaicznej i wierszowanej; rozumiany jako to co należy w danym dniu z okazji imienin świętego odczytać. Legenda dziś oznacza opowieść o treści fantastycznej, nie tylko z życia świętych. Najpopularniejszy zbiór legend średniowiecznych to „Złota legenda” Jakuba de Voragine z XIII w. Ortodoksja - wierność doktrynie , zwłaszcza religijnej. Rygorystyczne przestrzeganie zasad. Opowieść o świętym Aleksym wywodzi się z Syrii. Aleksy reprezentuje wschodni typ świętości. Pustelnicy anachoreci pojawili się w Syrii i Egipcie już we wczesnym średniowieczu , cechą ich życia była asceza. W kulturze zachodniej Europy pojawili się nieco później, ale zyskali uznanie przez wyrzeczenie się dóbr doczesnych. Opowieści o nich czyli legendy, propagowały ten model życia, czyniąc zeń wzór do naśladowania. Legenda o świętym Aleksym w Europie zachodniej pojawiła się w X w., postać Aleksego miała służyć za wzór świętości w duchu chrześcijańskiej ascezy. Ubóstwo, czystość i pogarda dla potrzeb ciała, rezygnacja z życia rodzinnego to cechy które wyrażały bunt, wobec świata bogaczy i instytucji kościoła. W Polsce również istniał kult świętych np. św. Wojciech - biskup Pragi , zamordowany misjonarz, św. Jadwiga - żona księcia Henryka Brodatego, św. Kinga - żona Bolesława Wstydliwego, św. Stanisław ze Szczepanowa, biskup krakowski zabity z woli Bolesława Śmiałego, wiara w cudowne zrośnięcie się jego członków przekonywała o potrzebie zjednoczenia państwa Polskiego. Żywot tego świętego spisał w średniowieczu Wincenty z Kielczyn. Hagiografia stanowi ważną część piśmiennictwa średniowiecznego, najpierw pisano żywoty świętych po łacinie, później pojawiły się polskie wierszowane żywoty św. Doroty i św. Katarzyny. Współczesny poeta Stanisław Grochowiak w wierszu „Święty Szymon słupnik” nawiązuje do modelu życia prezentowanego w legendzie o świętym Aleksym. Szymon zwany słupnikiem, był krańcowym przykładem ascezy. Z utworu wynika, że ofiara Szymona uzasadnia jego dobrowolne cierpienie. Świętość jest powołaniem. Jedni cierpią dobrowolnie i uzyskują sławę i chwałę Bożą, drudzy też cierpią i umierają, jednak nikt o ich cierpieniach nie wie i nie pamięta. Świat jest niedobry, a poeta jest powołany do buntu przeciw niedobremu światu. Poetka 20-lecia międzywojennego Kazimiera Iłłakowiczówna jest autorką, żony św. Aleksego. Wiersz pomyślany jest jako powtórzona historia Aleksego z punktu widzenia jego żony. Opuszczona przez męża, tęskniła, czekała, zachowała wierność. Ale zachowała też kobiece pragnienia i pożądania. Poetka przedstawiła pierwiastkowi świętości kobiecą cielesność. Z utworu wynika, że oddanie się duchowi jest, pogwałceniem ciała, że świętość zdobywa się kosztem swoim i kosztem innych. Wypada więc zastanowić się czy jest to zatem wartość bezwzględna. 6
św. Franciszek Asyż - miasto we Włoszech, tu w 1182r urodził się św. Franciszek, jego ojciec był handlarzem sukna. Franciszek nie zdobył gruntownego wykształcenia. Pieniędzy miał dosyć więcej, oddawał się wesołym hulankom w gronie rówieśników. Zaciągnął się do wojska, brał udział w jakiejś bitwie, cały rok spędził w niewoli, a gdy wrócił do domu, żył jak dawniej. Niespodziewanie zachorował i ledwo wyszedł z życiem, kiedy wyzdrowiał „Uczuł pustkę w życiu, a w sercu brak miłości”. Szukając zapomnienia zaciągnął się na wojnę, ale szybko z niej wrócił. Pożyczył łachmany od znajomego żebraka i ruszył do Rzymu. Żebrak cały dzień pod kościołem. Chciał żyć w samotności. Ojciec stosował różne sposoby, aby oderwać go od nowych pragnień, ale Franciszek, przeciwstawił się ojcu i poszedł swoją drogą, był biedny i bezdomny ale wolny. Pielęgnował trędowatych i z żebraczej jałmużny, odbudowywał starą zaniedbaną kaplicę św. Damiana w Asyżu w której potem, spędzał samotne chwile na rozmyślaniach. Chodził po mieście i śpiewał, ludzie szydzili z niego, uważali za wariata, potem, razem z innymi zaczął budować małe chatki pustelnie, tacy jak on żyli wśród przyrody pracowali i prostym językiem przemawiali do biednych. Żyli w miłości, tworzyli bractwo. Zakon Franciszkański stworzyli później pod naciskiem kościoła, pracą rąk zarabiali na życie. Franciszek był wzorem pracowitości. Wędrował też po wsiach i miastach, nauczał, modlił się, dawał przykład innym. W roku 1224, gdy miał 42 lata, dokonała się tajemnica jego życia. W czasie postu na górze Alverno na jego dłoniach pojawiły się stygmaty. Był już chory, groziła mu ślepota, ale mimo to czuł się szczęśliwy. Na ośle wędrował przez Umbrię oddając się kaznodziejstwu. Wtedy powstał hymn o miłości, pieśń którą ciągle powtarzał i której uczył innych. Śpiewając szedł naprzeciw śmierci, gdy wyzionął ducha (1226) mnóstwo skowronków zleciało się do jego celi by powitać jego duszę. Franciszkanizm to dobrowolne ubóstwo, biedaczyna z Asyżu nie był ascetą, nie umartwiał ciała jak Aleksy, chciał być biedny, aby nie stać się niewolnikiem rzeczy. Żebrał a co wyżebrał dzielił między biedaków. Żebracza prośba uczy pokory i uczciwości. Drugą zasadą franciszkanizmu jest miłość. Zasada ta znana jest z ewangelii. Jezus Chrystus wypowiedział ją w słynnym kazaniu na górze, a potem zaświadczył własnym życiem i śmiercią. Trzecią zasadą jest radość wszelkiego stworzenia, Bóg, kosmos, świat, człowiek, życie - to zjawiska radosne z nich wyrasta pokój i dobro. Franciszkanizm jest nie tyle filozofią co sposobem na życie. Z ósmego rozdziału „Kwiatków świętego Franciszka” wynika definicja radości doskonałej: „Ponad wszystkimi łaski i dary ducha świętego, których Chrystus udziela przyjaciołom swoim jest pokonanie samego siebie i chętnie, dla miłości Chrystusa znoszenie mąk, krzywd, obelg i udręczeń. Święty Franciszek uważał, że radością doskonałą jest przyjmowanie obelg, srogości bez oburzenia i szemrania, znoszenie ich cierpliwie, pogodnie i z miłością. Znoszenie bicia i upokorzeń ze strony innych. „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią” jest najdłuższym polskim wierszem średniowiecznym. W trakcie kolejnych wypowiedzi śmierci, która odpowiadając na liczne pytania Polikarpa, roztacza przed nim obraz swej potęgi i bezwyjątkowego panowania nad wszelkim ziemskim życiem. Śmierć jawi się jako wielka znawczyni człowieka i jego obyczajów charakterystycznych dla każdego zawodu i stanu. Stąd satyryczny i moralizująco-dydaktyczny ton „Rozmowy...” 7
|
Do zabytków języka polskiego inspirowanych kulturą świecką należy wiersz „Satyra na leniwych chłopów”. Utwór satyryczny ma istotne znaczenie dla rozwoju wiersza polskiego : reprezentuje bowiem w pełni już wykrystalizowaną formę sylabizmu względnego (wersy ośmiozgłoskowe z odstępstwami dziewięciozgłoskowymi). Treścią wiersza, pisanej z pozycji szlacheckiej, staje się satyryczne przedstawienie pozorowania, przez chłopów, pracy pańszczyźnianej. Utwór wykorzystuje poetykę kontrastu: prostota, szczerość, prawość wyglądu chłopskiego kłóci się z obłudnością i fałszywnością jego natury. Charakter satyryczny i dydaktyczny ma również najstarszy zachowany polski wiersz należący do poezji dworskiej. Jest to wiersz słoty : „O zachowaniu się przy stole”. Utwór zawiera pochwałę biesiady przy której zapomina się o troskach oraz podaje zbiór przepisów, jak należy zachować się przy stole, aby nie okazać się prostakiem i żarłokiem. Charakterystyczne partie pochwalne na cześć kobiety. Autor wspomina o potrzebie służenia paniom, dawaniu i pierwszeństwa przy stole. Są to pierwsze w literaturze polskiej wskazówki - jakbyśmy dziś powiedzieli SAVOIR-VIVRE'U. Villon studiował na Uniwersytecie Paryskim. Szczegóły biograficzne przekazane przez autora w utworach dotyczą różnych burzliwych wypadków jego życia, okoliczności losu i upokorzeń kwitowanych wisielczym humorem lub miarkowanych refleksją nad motywami własnego postępowania. Wielki testament, szacowany najwyżej, jest jakby wyznaniem lirycznym, opowieścią o sobie „pamiętnikiem”. Poeta prezentuje na przemian różne stany ducha i różne strony dwoistej natury. W wielkim testamencie powaga miesza się z humorem, tragizm z kpiną, miłość ze śmiercią. W poezji Villona sąsiadują obok siebie : - styl niski, odpowiadający plebejskiemu widzeniu świata, zło makabrę i ohydę łagodzi się żartem - styl wysoki wyrażający głębokie wzruszenia poety, jego wiarę w wyższy sens dramatu świata : przemijanie i śmierć Styl wysoki Styl niski „Day Bóg spoczynek zasłużony „Temu co pługa ani brony światłość y pokóy wiekuisty” nie posiadał ni koszuli czystey „Srogim wyrokiem przepędzony nagi do skóry ogolony” wbrew apelacyi uroczystey” „W sam zadek celnie ugodzony” „Item me ciało grzeszne zdaję „Robactwo się ta niem nie naie Ziemi wielmożney rodzicielce” głód ie wysuszył nazbyt wielce” 8
Język polski na tle języków słowiańskich Język polski należy do rodziny języków, które powstały z rozpadu prajęzyka indoeuropejskiego. Przyczyną tego długotrwałego procesu były wędrówki ludności posługującej się tym językiem. Rozpad praindoeuropejszczyzny nastąpił prawdopodobnie na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. Proces kształtowania się języków słowiańskich był powolny i złożony. Podobieństwo słownikowe i gramatyczne wykazują wieloletnią łączność prasłowiańszczyzny z językiem plemion bałtyckich : litewskich i łotewskich. Badacze nie są zgodni w swych opiniach gdzie umiejscowili się przodkowie dzisiejszych Słowian. Za najbardziej prawdopodobną przyjmuje się tezą, że praojczyzną Słowian były tereny wschodnie oraz obszar dzisiejszej Polski centralnej i zachodniej. Około VI w. n.e. nastąpił podział na trzy grupy języków słowiańskich : wschodnią, zachodnią i południową. Początek IX w. przyjmujemy za okres samodzielnego rozwoju poszczególnych języków słowiańskich. Języki zachodniosłowiańskie to : polski, czeski, słowacki. Języki południowosłowiańskie to : serbsko - chorwacki, słoweński, macedoński i bułgarski. Języki wschodniosłowiańskie : ukraiński, rosyjski, białoruski. Język polski należy do grupy zachodniosłowiańskiej i wykazuje podobieństwo z językami : rosyjskim i bułgarskim (w wymowie) oraz językiem czeskim i słowackim (w brzmieniu i na piśmie). Najważniejsze cechy wyróżniające nasz język z pośród innych języków słowiańskich: - zachowanie samogłosek nosowych „ą” i „ę” dziedziczonych z prasłowiańszczyzny - występowanie oboczności e:o np. wiozę oraz e:a np. miara. Zjawisko to nosi nazwę przegłosu polskiego. - stały akcent wyrazowy padający na przedostatnią sylabą (poza wyjątkami, w język czeski ma akcent na 1 sylabie, w rosyjskim akcent jest ruchomy) - jednowyrazowy czas przeszły charakteryzujący się ruchomymi końcówkami np. robiłeś - tyś robił - brak iloczasu (czyli jednakowy czas wymawiania samogłosek), który istnieje np. w języku czeskim - zanik tzw. liczby podwójnej, która zachowała się np. w językach łużyckich, w naszym języku są pozostałości tej formy deklinacyjnej w wyrazach : oczu, uszu, rękoma, oczyma (obok form oczami, rękami) W języku polskim używamy alfabetu łacińskiego. Słowianie wschodni posługują się tzw. grażdanką (unowocześnioną cyrylicą), a Bułgarzy, Serbowie i Macedończycy - cyrylicą, alfabetem opracowanym w IX w. n.e. przez misjonarza Cyryla i opartym na majuskule (czyli wielkiej literze greckiej). Boska komedia Dantego Kultura włoska jest dziedzictwem antycznej kultury rzymskiej. Jednak literatura włoska wykształciła się stosunkowo później (XIII w.). W pierwszej połowie XIII w. powstało, największe dzieło literatury włoskiej „Boska komedia”. Poemat składa się z 3 części: - Piekło - Czyściec - Raj W formie wędrówki przez krainy za światów, Dante tworzy wizję świata ludzkiego w którym doczesne życie ziemskie jest dopełnione życiem wiecznym. Te dwa światy oddziela brama na której napis głosi : „Porzućcie dalszą nadzieję”. Pozostawiając swą wędrówkę po zaświatach, Dante ukazywał wszystkie zdarzenia i sprawy tak, aby były one doskonale czytelne w swym planie dosłownym, a równocześnie i w głębokim, alegorycznym. Wszystko w dziele Dantego jest ścisłe, uporządkowane i artystycznie przemyślane. 9
|
Do zabytków języka polskiego inspirowanych kulturą świecką należy wiersz „Satyra na leniwych chłopów”. Utwór satyryczny ma istotne znaczenie dla rozwoju wiersza polskiego : reprezentuje bowiem w pełni już wykrystalizowaną formę sylabizmu względnego (wersy ośmiozgłoskowe z odstępstwami dziewięciozgłoskowymi). Treścią wiersza, pisanej z pozycji szlacheckiej, staje się satyryczne przedstawienie pozorowania, przez chłopów, pracy pańszczyźnianej. Utwór wykorzystuje poetykę kontrastu: prostota, szczerość, prawość wyglądu chłopskiego kłóci się z obłudnością i fałszywnością jego natury. Charakter satyryczny i dydaktyczny ma również najstarszy zachowany polski wiersz należący do poezji dworskiej. Jest to wiersz słoty : „O zachowaniu się przy stole”. Utwór zawiera pochwałę biesiady przy której zapomina się o troskach oraz podaje zbiór przepisów, jak należy zachować się przy stole, aby nie okazać się prostakiem i żarłokiem. Charakterystyczne partie pochwalne na cześć kobiety. Autor wspomina o potrzebie służenia paniom, dawaniu i pierwszeństwa przy stole. Są to pierwsze w literaturze polskiej wskazówki - jakbyśmy dziś powiedzieli SAVOIR-VIVRE'U. Villon studiował na Uniwersytecie Paryskim. Szczegóły biograficzne przekazane przez autora w utworach dotyczą różnych burzliwych wypadków jego życia, okoliczności losu i upokorzeń kwitowanych wisielczym humorem lub miarkowanych refleksją nad motywami własnego postępowania. Wielki testament, szacowany najwyżej, jest jakby wyznaniem lirycznym, opowieścią o sobie „pamiętnikiem”. Poeta prezentuje na przemian różne stany ducha i różne strony dwoistej natury. W wielkim testamencie powaga miesza się z humorem, tragizm z kpiną, miłość ze śmiercią. W poezji Villona sąsiadują obok siebie : - styl niski, odpowiadający plebejskiemu widzeniu świata, zło makabrę i ohydę łagodzi się żartem - styl wysoki wyrażający głębokie wzruszenia poety, jego wiarę w wyższy sens dramatu świata : przemijanie i śmierć Styl wysoki Styl niski „Day Bóg spoczynek zasłużony „Temu co pługa ani brony światłość y pokóy wiekuisty” nie posiadał ni koszuli czystey „Srogim wyrokiem przepędzony nagi do skóry ogolony” wbrew apelacyi uroczystey” „W sam zadek celnie ugodzony” „Item me ciało grzeszne zdaję „Robactwo się ta niem nie naie Ziemi wielmożney rodzicielce” głód ie wysuszył nazbyt wielce” 8
Język polski na tle języków słowiańskich Język polski należy do rodziny języków, które powstały z rozpadu prajęzyka indoeuropejskiego. Przyczyną tego długotrwałego procesu były wędrówki ludności posługującej się tym językiem. Rozpad praindoeuropejszczyzny nastąpił prawdopodobnie na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. Proces kształtowania się języków słowiańskich był powolny i złożony. Podobieństwo słownikowe i gramatyczne wykazują wieloletnią łączność prasłowiańszczyzny z językiem plemion bałtyckich : litewskich i łotewskich. Badacze nie są zgodni w swych opiniach gdzie umiejscowili się przodkowie dzisiejszych Słowian. Za najbardziej prawdopodobną przyjmuje się tezą, że praojczyzną Słowian były tereny wschodnie oraz obszar dzisiejszej Polski centralnej i zachodniej. Około VI w. n.e. nastąpił podział na trzy grupy języków słowiańskich : wschodnią, zachodnią i południową. Początek IX w. przyjmujemy za okres samodzielnego rozwoju poszczególnych języków słowiańskich. Języki zachodniosłowiańskie to : polski, czeski, słowacki. Języki południowosłowiańskie to : serbsko - chorwacki, słoweński, macedoński i bułgarski. Języki wschodniosłowiańskie : ukraiński, rosyjski, białoruski. Język polski należy do grupy zachodniosłowiańskiej i wykazuje podobieństwo z językami : rosyjskim i bułgarskim (w wymowie) oraz językiem czeskim i słowackim (w brzmieniu i na piśmie). Najważniejsze cechy wyróżniające nasz język z pośród innych języków słowiańskich: - zachowanie samogłosek nosowych „ą” i „ę” dziedziczonych z prasłowiańszczyzny - występowanie oboczności e:o np. wiozę oraz e:a np. miara. Zjawisko to nosi nazwę przegłosu polskiego. - stały akcent wyrazowy padający na przedostatnią sylabą (poza wyjątkami, w język czeski ma akcent na 1 sylabie, w rosyjskim akcent jest ruchomy) - jednowyrazowy czas przeszły charakteryzujący się ruchomymi końcówkami np. robiłeś - tyś robił - brak iloczasu (czyli jednakowy czas wymawiania samogłosek), który istnieje np. w języku czeskim - zanik tzw. liczby podwójnej, która zachowała się np. w językach łużyckich, w naszym języku są pozostałości tej formy deklinacyjnej w wyrazach : oczu, uszu, rękoma, oczyma (obok form oczami, rękami) W języku polskim używamy alfabetu łacińskiego. Słowianie wschodni posługują się tzw. grażdanką (unowocześnioną cyrylicą), a Bułgarzy, Serbowie i Macedończycy - cyrylicą, alfabetem opracowanym w IX w. n.e. przez misjonarza Cyryla i opartym na majuskule (czyli wielkiej literze greckiej). Boska komedia Dantego Kultura włoska jest dziedzictwem antycznej kultury rzymskiej. Jednak literatura włoska wykształciła się stosunkowo później (XIII w.). W pierwszej połowie XIII w. powstało, największe dzieło literatury włoskiej „Boska komedia”. Poemat składa się z 3 części: - Piekło - Czyściec - Raj W formie wędrówki przez krainy za światów, Dante tworzy wizję świata ludzkiego w którym doczesne życie ziemskie jest dopełnione życiem wiecznym. Te dwa światy oddziela brama na której napis głosi : „Porzućcie dalszą nadzieję”. Pozostawiając swą wędrówkę po zaświatach, Dante ukazywał wszystkie zdarzenia i sprawy tak, aby były one doskonale czytelne w swym planie dosłownym, a równocześnie i w głębokim, alegorycznym. Wszystko w dziele Dantego jest ścisłe, uporządkowane i artystycznie przemyślane. 9
|
1.Epoka spod znaku krzyża i miecza, Teocentryzm, Cechy literatury średniowiecznej, Augustynizm, Tomizm 2.Franciszkanizm, „Pieśń o Rolandzie” 3.Cechy Rolanda, Tristian i Izolda, Historiografia 4.Kronika Gala Anonima, Księga Henrykowska, Kronika Jana Długosza Wincenty Kadłubek 5.Kronika Wielkopolska, Jan z Czarnkowa, Bogurodzica, Archaizmy 6.Lament Świętokrzyski, Legenda, Ortodoksja, Opowieść o świętym Aleksym 7.św.Franciszek, Rozmowa mistrza Polikarpa za Śmiercią 8.„Satyra na leniwych chłopów”, „O zachowaniu się przy stole”, Villon 9.Język polski na tle języków słowiańskich, Boska komedia Dantego
|
1.Epoka spod znaku krzyża i miecza, Teocentryzm, Cechy literatury średniowiecznej, Augustynizm, Tomizm 2.Franciszkanizm, „Pieśń o Rolandzie” 3.Cechy Rolanda, Tristian i Izolda, Historiografia 4.Kronika Gala Anonima, Księga Henrykowska, Kronika Jana Długosza Wincenty Kadłubek 5.Kronika Wielkopolska, Jan z Czarnkowa, Bogurodzica, Archaizmy 6.Lament Świętokrzyski, Legenda, Ortodoksja, Opowieść o świętym Aleksym 7.św.Franciszek, Rozmowa mistrza Polikarpa za Śmiercią 8.„Satyra na leniwych chłopów”, „O zachowaniu się przy stole”, Villon 9.Język polski na tle języków słowiańskich, Boska komedia Dantego
|