Powtórka ze średniowiecza

Terminem tym określa się epokę historii i kultury europejskiej między czasami starożytnymi a nowożytnymi. Początek średniowiecza wiąże się z 476 r.n.e., tj. upadkiem cesarstwa zachodnio-rzymskiego, schyłek zaś z wydarzeniami historycznymi XV w. (z 1453 r., tj. upadkiem cesarstwa bizantyjskiego oraz 1492 r.
- odkryciem Ameryki). Ówczesna feudalna Europa tworzyła swoistą jedność, wspólnotę spojoną religią chrześcijańską i nadrzędną władzą Kościoła, reprezentującego powszechną, łacińską, ponadczasową kulturę. Wszyscy władcy europejscy, z wyjątkiem cesarzy niemieckich, podporządkowali się papieżowi i uznali hegemonię kościoła. Powszechnie panował światopogląd religijny, który ukształtował myślenie, odczuwanie, postępowanie i twórczość ludzką. Znaczną rolę w formowaniu ówczesnego światopoglądu odegrały poglądy św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu.

O ile w Europie epoka trwała około 1100 lat, to w Polsce tylko 500 (X-XV w.). Przyjęte określenie "średniowiecze" było wyrazem pewnego lekceważenia żywionego dla tej "pośredniej" epoki, okresu jakoby "bezpłodnego, mrocznego i ciemnego".
Zarzucano odejście od ducha wielkiej kultury antyku, jej zniekształcenie, a ponadto sprzeniewierzenie się ideałom pierwotnego chrystianizmu; rewizja ujemnych sądów rozpoczęła się dopiero w XVIII w., kiedy to zauważono wielkość i potęgę jej sztuki, zwłaszcza późnośredniowiecznej. Św. Augustyn (żył 800 lat przed św. Tomaszem) uznał, że człowiek jest istotą filozofującą, która rozważa swą obecność w świecie i czasie, swe dramatyczne, niejasne miejsce na granicy bytów między aniołami a zwierzętami. To umieszczenie człowieka między bytami wyższymi a niższymi powodowało poczucie wewnętrznego rozdarcia, rodziło nieustający konflikt między cielesnością a duchowością, pożądaniem dobra i zła.

Scholastyka to wyjaśnianie i uzasadnianie drogą poszukiwań rozumowych dogmatów, orzeczeń, prawd uznawanych przez Kościół za objawione i niepodległe krytyce; wybitni przedstawiciele scholastyki to Albert Wielki (XII/XIII w.) i jego uczeń św. Tomasz z Akwinu (XIII w.), którego filozofia do dziś przyjmowana jest przez Kościół; złoty okres rozwoju tej nauki przypadł na XIII w.; sytuację człowieka w świecie zakreślonym horyzontem wiary widziano jako dramatyczną (p. augustynizm) albo harmonijną (p. tomizm).
Teocentryzm to pogląd sprowadzający całokształt spraw ludzkich do Boga, jako jedynej, najwyższej wartości, podporządkowujący celom pozaziemskim wszystkie dziedziny życia i działalności człowieka. Św. Tomasz z Akwinu uznał, że przeznaczony człowiekowi szczebel hierarchii jest właściwy, celowo dlań przewidziany i naturalny. Twierdził, że człowiek właściwie pojmujący swe przeznaczenie musi się starać wznieść wyżej, walcząc z pokusami upadku, który prowadzi do wynaturzenia jego istoty i powołania; tomizm kładł nacisk na problemy etyki, która stabilizowała życie ludzkie, normowała je wskazaniami cnoty.
Utwór parenetyczny to utwór mający charakter pouczający, moralizatorski. Przykładem utworu parenetycznego jest "Pieśń o Rolandzie". Ten epicki poemat opisuje wyprawę wojenną Karola Wielkiego, władcy Franków, do Hiszpanii zajętej przez niewiernych - Saracenów. Opisane jest w nim zwycięstwo nad poganami, zdobycie Hiszpanii i tragiczna klęska tylnej straży armii, która w trakcie powrotu do Francji została zdradziecko zaskoczona i po bohaterskiej walce wycięta. Zginął wówczas kwiat rycerstwa, w tym hrabia Roland - bohater poematu, kuzyn władcy. Cechy rycerza Rolanda:
- odważny - podejmuje walkę z silniejszym nieprzyjacielem;
- dba o honor - nie zadął w róg w obawie przed posądzeniem go o tchórzostwo;
- religijny - wierzy w Boga, który zabierze jego towarzyszy do raju;
- przyjaciel;
- patriota - umierając, chce widzieć Francję;
- walczy w imię wiary chrześcijańskiej - nienawidząc pogan, walczy w
sposób okrutny i bezwzględny.
Utwór jest arcydziełem gatunku "pieśni o czynach" powstających już przed XI wiekiem i tworzonych przez tzw. truwerów. Utwór hagiograficzny to opis życia świętego. Typ ten kształtował się już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa na Wschodzie, gdzie w języku greckim spisywano żywoty pustelników; w przekazach dziejów i czynów świętych podkreślano zwłaszcza cnoty praktykowane przez nich w stopniu heroicznym, celowo przy tym wyolbrzymiając działania, postępki oraz umartwienia bohaterów, tworząc w ten sposób wzór osobowy.
Przykładem utworu hagiograficznego jest "Legenda o św. Aleksym". Opisuje ona Aleksego, syna rzymskiego partycjusza, rozdającego majątek biedakom. Odrzuca on szczęście rodzinne, opuszcza dom i ojczyznę, żyje w biedzie, całe dnie poświęcając modlitwie i religijnej kontemplacji. Gdy jego pobożność nabiera rozgłosu, ucieka z miejsca pobytu, aby jak przystało na człowieka prawdziwie oddanego jedynie Bogu, żyć w skromności i zapomnieniu. Po siedemnastu latach wraca do domu ojcowskiego i nie rozpoznany przez nikogo, pędzi życie żebraka. Przed śmiercią spisuje historię swego żywota, a po zgonie znaczonym licznymi cudami zostaje rozpoznany i kanonizowany. Św. Aleksy jest przykładem ascety.

Asceza - Wyrzekanie się wszelkich przyjemności, umartwianie się; surowy tryb życia mający wg niektórych religii zapewnić doskonałość i zbawienie. "Bogurodzica" jest to najstarsza polska pieśń religijna. Jej najdawniejszy przekaz pochodzi z 1407 r., ale czas powstania jest sporny. Analiza tekstu, budowy stroficznej i języka pozwala stwierdzić, że pochodzi ona z XIII w.
Treścią pierwszej strofy jest modlitwa do Matki Boskiej o wstawiennictwo do Jej Syna. W drugiej natomiast strofie podmiot zbiorowy zwraca się do Chrystusa, aby przez wzgląd na Jana Chrzciciela zapewnił ludziom pobożne (dostatnie) życie na ziemi i zbawienie wieczne po śmierci:

"A na świecie zbożny pobyt
Po żywocie rajski przebyt".

Obok treści, historyka literatury może interesować interpretacja pieśni, poznajemy bowiem światopogląd człowieka średniowiecza, który charakteryzują: postawa teocentryzmu i ascetyzmu.

Interesująca jest również kompozycja pieśni, nacechowana symbolicznie. Główną postacią i adresatką utworu jest Matka Boska - Oblubienica, Pośredniczka. Występują też w tekście inne osoby: Chrystus, Bóg i Jan Chrzciciel. Wszystkie te postacie tworzą symboliczną w średniowieczu liczbę cztery, odnoszącą się do kwadratu cnót: męstwa, sprawiedliwości, umiarkowania i roztropności.
Obie zwrotki kończy pełniący funkcję refrenu zwrot "Kyrie eleison – Kyrie eleison", tzn. Panie, zmiłuj się. To wezwanie jest przyjęte z liturgii łacińskiej (ale pochodzi z greckiego).
"Bogurodzica" zdumiewa kunsztowną budową, wysokim poziomem artystycznym tekstu literackiego i melodii wiersza. W pieśni są stosowane rymy wewnętrzne i końcowe, które cechuje powtarzalność formy gramatycznej, np. "popyt - przebyt". Zastosowano wiersz średniowieczny, nazywany zdaniowo - rymowy, ponieważ w każdym wersie zamyka się zdanie pojedyncze lub jednorodny człon zdaniowy. Każdy wiersz jest wypowiedziany z intonacją wznoszącą się lub opadającą.
"Bogurodzica" jest zabytkiem języka staropolskiego, językoznawców interesują więc archaiczne formy gramatyczne i leksykalne.

Archaizmy leksykalne
"zwolena" - wybrana,
"dziela" - dla,
"jąż" - którą,
"jegoż" - o co,
"zbożny" - dostatni lub pobożny,
"przebyt" - bytowanie, przebywanie.

Archaizmy fleksyjne
"Bogurodzica Dziewica Maryja" - forma mianownika l.p. w funkcji wołacza, który współcześnie brzmi: Bogurodzico Dziewico Maryjo! "Bogurodzica" dziś Bogarodzica - w staropolskim języku celownik zamiast dzisiejszego dopełniacza.
"Bożyc" - wołacz od wyrazu Bożyc - syn Boga.
"Bożycze" - forma wołacza, Bożycu.
"Zyszczy, spuści "- 2 osoba l.p. trybu rozkazującego z końcówką -y, -i.
Te formy rozkaźnika zaniknęły w XIII w. Obok nich występują dzisiejsze, nowsze formy zakończone na spółgłoskę, np. usłysz.
"Bogiem sławiena" - przez Boga sławiona. Staropolska struktura gramatyczna bezspójnikowa - "sławiena" kim? Bogiem, dzisiejsza forma spójnikowa - wsławiona przez kogo?
"Gospodzina" - biernik od gospodzin, jest to forma nowsza.

Archaizmy fonetyczne
"Krzciciela" - dzisiejsze Chrzciciela, a więc "K" przeszło w "Ch". Ta
oboczność spółgłoskowa zachowała się w gwarze góralskiej do naszych
czasów.
"Sławiena" - dzisiejsze sławiona. W wyrazie tym obserwujemy brak przegłosu (oboczności "e" - "o"). Niektórzy językoznawcy widzą tu wpływ języka czeskiego

Archaizmy słowotwórcze
W wyrazie "bożycze" wyróżnić można wyraz zasadniczy - podstawowy Bóg i
cząstkę słowotwórczą -ycz, -ic, a więc "bożyc" - syn Boga. Cząstkę tę dodawano w języku ruskim do imienia ojca na określenie syna, tzw. otczestwo.
Wyraz "Gospodzina" mówi również o wpływach Rusi na język staropolski, pochodzi on bowiem od słowa "gospod" - pan.

Archaizm składniowy
"Twego dziela" - dla Twego. "Dziela", podobnie jak znany dzisiaj przyimek "dla", w języku staropolskim stało zawsze po wyrazie rządzonym.
"Bogurodzica" jest nie tylko najstarszą polską pieśnią religijną, ale także pierwszą pieśnią Maryjną. W dawnych wiekach była pieśnią bojową i hymnem narodowym. Jan Długosz mówi, że jako pieśń bojowa rozbrzmiewała na polach Grunwaldu przed bitwą. Śpiewało ją także rycerstwo polskie przed bitwą pod Warną.
"Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią" (XV wiek) to jeden z wierszy o śmierci, związany z kręgiem kultury kościelnej. Utwór ten został napisany w typowym dla średniowiecza gatunku - dialogu. W utworze uwidacznia się proces przechodzenia od wiersza asylabicznego, nie liczącego się z rachunkiem sylab w wersie, do sylabizmu względnego, który wprowadza zdecydowaną przewagę określonego rozmiaru zgłoskowego wersów. Rytmika zostaje wzbogacona poprzez wprowadzenie nie tylko rymów parzystych (AA, BB), lecz także ogarniających szereg sąsiadujących wersów.
Literacką wartość "Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią" pogłębia naturalistyczne przedstawienie Śmierci oraz realistyczno-satyryczne obrazki z życia różnych stanów i zawodów: duchowieństwa, zakonników, sędziów, kupców.Dialog - w literaturze staropolskiej gatunek stanowiący rozmowę dwóchlub więcej osób, przeznaczony dla teatru.
Do zabytków języka polskiego inspirowanych kulturą świecką należy wiersz "Satyra na leniwych chłopów" (II połowa XV w.). Utwór satyryczny ma istotne znaczenie dla rozwoju wiersza polskiego: reprezentuje bowiem w pełni już wykrystalizowaną formę sylabizmu względnego (wersy ośmiozgłoskowe z odstępstwami dziewięciozgłoskowymi).
Treścią "Satyry na leniwych chłopów", pisanej z pozycji szlacheckiej, staje się satyryczne przedstawienie pozorowania przez chłopów pracy pańszczyźnianej. Utwór wykorzystuje poetykę kontrastu: prostota, szczerość, prawość wyglądu chłopskiego kłóci się z obłudnością i fałszywością

---