POGLĄDY STOIKÓW
TWÓRCY
Filozofia stoicka powstała w III wieku w Atenach. Od razu w pierwszym okresie, w tzw.”starej szkole stoickiej”, wytworzyła się właściwa doktryna stoików; zainicjował ją Zenon z Kition na Cyprze (około 336-264), zaś usystematyzował Chryzyp.
POGLĄDY STOIKÓW
I. Fizyka. 1. Materializm. Fizyka stoików wyrosła z przekonania, że świat ma budowę jednolitą:: jest cały materialny, a zarazem ożywiony i na miarę boską doskonały. Dzięki temu przekonaniu mogli wytworzyć system monistyczny. Zgodnie z energetycznym pojęciem bytu, wprowadzonym przez Arystotelesa i zachowanym przez stoików, bytem jest jedynie to, co działa i podlega działaniu; działać zaś i podlegać działaniu mogą tylko ciała, one więc tylko są bytem. A zatem dusze, jeśli istnieją, są cielesne. Nie tylko rzeczy, ale własności rzeczy są cielesne; cielesne są cnoty, cieleśni są bogowie. Stoicy zaprzeczali, jakoby istniał byt niematerialny, duchowy czy materialny: to znaczy, byli materialistami. Co jest niematerialne, jest niebytem, np.niebytem jest próżnia, czas, przestrzeń. Te niebyty były dla nich ogólnymi pojęciami, wytworami mowy, które nie mają odpowiedników w rzeczywistości. To stanowisko później nazwano nominalizmem.
2. Dynamizm. Ciała, z których składa się świat, nie są bytem prostym, lecz zawierają dwa pierwiastki: czynny (forma czyli bardziej subtelna od zwykłej materia, zwany pneumą czyli tchnieniem) i bierny (materia zwykła). Ciała są więc materialne. Pneuma przenika całą bierną materię, a przenikając kształtuje ją; stanowi własności rzeczy martwych, naturę roślin, duszę zwierząt,, rozum człowieka. Pneuma jest wszędzie jedna i ta sama: nie ma różnych rodzajów ciał, są tylko różne stopnie natężenia jednej i tej samej pneumy.
3. Racjonalizm. Wszystko jest w ruchu, żaden zaś ruch nie jest możliwy bez przyczyny. Koleje świata są zatem spojone jednym łańcuchem przyczyn i stanowią jednolity proces. Pneuma jest przyczyna działającą celowo. Stoicy byli więc zwolennikami finalizmu. Pneuma jest nadto racjonalna; działa nie tylko celowo, ale w sposób konieczny; jest nie tylko fatum, ale opatrznością. Rozum cechujący pneumę jest siłą kosmiczną; myśl ludzka podlega tym samym prawom, co cała przyroda.
4. Panteizm. Świat tworzy jedną wielką całość, jest ogromnym,organicznym ciałem. Jest żywy, rozumny, celowy, a przy tym jednolity, jednym prawem rządzony, jakby jaka żywa, rozumna istota. Była to organistyczna koncepcja przyrody. Ponadto świat jest wieczny i nieskończony, jest tylko jeden i nic poza nim nie może istnieć. Te właściwości wskazują, że świat jest boskiej natury. Ściśle mówiąc, boska jest pneuma, która jest źródłem życia, jedności świata, a że ona przenika każdą rzecz, więc każda rzecz jest boska. Bóg więc nie jest transcendentalny, na zewnątrz świata, ale jest w nim, a będąc w nim jest nim. Na tym polega panteizm stoików.
5. Teoria wiecznego powrotu. Stoicy pragnęli wyjaśnić powstanie i dzieje wszechświata. Boska pneuma, żywa, ognista materia, była dla nich początkiem świata, z którego, jakby bezwładny osad, powstały trzy pozostałe żywioły. Odróżniali dwa okresy dziejów: 1) okres kształtowania się, w którym materia różnicuje się, 2) okres, gdy różnice te ponownie giną w jedności materii, co nazywali pożarem świata. Potem wszystko rozpoczyna się na nowo.
II. ETYKA. 1. NIEZALEŻNOŚĆ OD NATURY I ZGODNOŚĆ Z NATURĄ. Stoicy byli zwolennikami poglądu pochodzącego od Sokratesa o łączności szczęścia i cnoty. Szczęścia nie można być pewnym, póki jest zależne od zewnętrznych okoliczności. Są tylko dwie drogi, by je sobie zapewnić: albo zewnętrzne okoliczności opanować, a to wydaje się niepodobna, albo się od nich uniezależnić. Stoicy poszli tą właśnie drogą. Skoro nie można zapanować nad światem trzeba zapanować nad sobą. Dlatego aby wszystko mieć, trzeba wszystkiego się wyrzec. Ten jest mędrcem, kto tego dokona. Mędrzec ten winien zabiegać o dobra wewnetrzne, bo te od niego zależą. Takim dobrem wewnętrznym jest cnota, a ta daje szczęście. Cnota polega na życiu zgodnie z naturą w ogóle, naturą rozumną, boską i harmonijną.
2. DOBRO, ZŁO I RZECZY OBOJĘTNE. Ideałem stoików był mędrzec, to znaczy człowiek rozumny i cnotliwy, który przez to jest szczęśliwy, wolny, bogaty, bo posiada to, co prawdziwie cenne. Przeciwieństwem jego jest szaleniec, zarazem zły i nieszczęśliwy, niewolnik i nędzarz. Cnota jest usposobiem, które nie ulega stopniowaniu. Dlatego są ludzie dobrzy i źli. Cnota jest dobrem, które cechuje samowystarczalność. Do szczęścia i doskonałości nic poza cnotą nie potrzeba. Poza cnotą i jej przeciwieństwem, złem, wszystko jest obojętne, a więc bogactwo, siła, uroda, zaszczyty, nawet zdrowie i życie. Wszystkie te nietrwałe, znikome rzeczy nie są potrzebne do szczęścia i brak ich nie może powodować nieszczęścia. Stoicy pragnęli nakłonić ludzi, by stały się dla nich obojętne jeszcze w tym znaczeniu, aby nie wzbudzały ani pożądania, ani wstrętu, co przejęli od cyników. Mędrzec ignoruje je i przez to jest prawdziwie niezależny. Jednakże rzeczy obojetne są materiałem naszych czynów; można z nich zrobić dobry albo zły użytek. Stoicy podzielili rzeczy na: a)duchowe - talenty, pamięć, bystrość myślenia, postępy w wiedzy, b)cielesne - sprawność narządów zmysłowych, nawet samo życie, c)zewnętrzne - posiadanie dzieci, rodziców, miłość ludzka, uznanie, dobre pochodzenie, umiarkowana majętność.
3. AFEKTY. Złem jest życie wbrew cnocie, naturze i rozumowi.. Źródłem zła są afekty czyli namiętności. Afekty to poruszenia bezromne i przez to przeciwne ludzkiej naturze. Są cztery zasadnicze afekty: z nich dwa, zawiść i pożądliwość, zabiegają o rzekome dobra, a dwa inne, smutek i obawa, stronią od rzekomego zła. Żaden afekt nie jest naturalny i żaden dobru nie służy: należy się ich wyzbyć i osiągnąć stan beznamiętności, stan apatii lub inaczej - ataraksji. To wymaganie, aby opanować afekty i zobojętnieć dla wszelkich dóbr życiowych, połączone z radykalnym potępieniem, jako złych, co nie są doskonali, wytworzyło stoicki rygoryzm i surowość, które znamionowało ich teorie i życie.
Stoicy zrozumieli znaczenie moralne intencji. Czyn jest dobry, jeśli posiada dobrą intencję. Jeśli zaś ją posiada, to choćby powszechnie uchodził za haniebny, jest dobry. Rozróżniali też czyny mające zewnętrzne cechy moralności i takie, ktorych wewnętrzną intencją jest czynienie dobrze; pierwsze są „słuszne”(recta), drugie zaś są „zacne” (honesta).
4. ETYKA SPOŁECZNA. Etyka stoików była natury społecznej; ich obojetność dla dóbr nie była obojętnośią dla ludzi. Stoicy traktowali społeczeństwo również jako organiczny zespół. W stworzeniu takiego zespołu widzieli zadanie państwa. Każdy człowiek należy do różnych grup i ma wobec nich obowiązki. Te obowiązki opasują go niby koła koncentryczne coraz szersze, których on jest ośrodkiem. Te koła to własne ciało, krewni, towarzysze, naród. Ostatnie, najszersze koło obejmuje całą ludzkość. Ideałem dla człowieka jest sprowadzić obwody tych kół do środka, osiągnąć tę sama bliskość względem ludzkości, jaką ma względem samego siebie. Dążyli do usunięcia granic między państwami narodowymi, do zerwania z tradycyjnym przeciwstawieniem pełnoprawnych Hellenów i barbarzyńców. Imperium Romanum realizowało idee stoików.