Historia Prus

Średniowiecze

Na tej stronie pragniemy pisać o historii Prus. O wpływie plemion tu zamieszkujących na historie Europy, a nade wszystko pragniemy pokazać prawdziwa i zapomniana historie tych ziem. Ludność zamieszkująca te tereny już w starożytności tj. czasach rzymskich była pochodzenia wschodnio germańskiego. Wysoko rozwinięta kultura wielbarska stworzyła podwaliny dla formowania się struktury plemion Gockich, które to z terenów dolnej Wisły rozprzestrzeniały się na cala Europę. To plemiona Gockie pobiły Cesarstwo Rzymskie i doprowadziły do upadku Rzymu. Stworzyły w V w n.e. zaczątki dla nowego porządku w Europie. Wódz Gotów Alaryk w 408 roku oblegał Rzym i za cenę ogromnego okupu (5000 funtów złota, 30000 funtów srebra, 4000 jedwabnych tunik, 3000 farbowanych skór i 3000 funtów cennych przypraw korzennych) odstępuje od oblężenia. Rok później ponownie oblega Rzym, a w 410 gdy nie otrzymał okupu zdobył miasto które przez kilka dni plądrował. W okresie migracji Gotów, na tereny ich praojczyzny zaczęła napływać ludność ugrofińska, asymilująca z potomkami Gotów, w szczególności silnie na terenach wschodnich Prus. Napływ ludności słowiańskiej w VI w nie stanowił zagrożenia dla plemion Pomorskich, osadnictwo Słowiańskie następowało na południu i w centralnej Polsce. Dopiero w X w. zakusy polityczne władców Mieszka I i B. Chrobrego doprowadziły do pierwszych konfliktów. Jednakże zakusy te, oraz książąt Mazowieckich spełzły na niczym, pomimo ogłoszenia i prowadzenia kilku regularnych krucjat krzyżowych na te ziemie przez władców polskich i rycerstwo krzyżowe. Plemiona Pruskie były na tyle silne wówczas, ze stać je było nie tylko na obronę, ale i kontrataki na północną części Kujaw i Wielkopolski. Nie zmieniły tej sytuacji wyprawy zbrojne Sieciecha i Władysława Hermana. Prusowie pomimo utarczek z Polska w owym czasie, panowali także niepodzielnie na Bałtyku i do tego stopnia zdominowali skandynawskich wikingów ze stać ich było w krwawych akcjach zbrojnych na pustoszenie Duńskich wybrzeży. Trzeba nadmienić ze Dania była wówczas potęga wśród morskich rozbójników, a duńscy wikingowie jeszcze nie tak dawno pustoszyli brytyjskie wybrzeże. Niemoc państwa polskiego wobec plemion pruskich, zaowocowała w XIII w. sprowadzeniem krzyżaków na nasze ziemie. Krzyżacy potrzebowali 200 lat aby podbić i pokonać w imię wiary wszystkie plemiona pruskie. Podczas tych 200 lat Prusowie wzniecali kilka powstań przeciwko Krzyżakom, a podczas drugiego powstania praktycznie pokonali krzyżaków wyzwalając cala ziemie pruska. Krzyżacy pozostali tylko w obleganych trzech zamkach Elblągu, Baldze i Królewcu. W 1263 r powstańcy wkroczyli do Ziemi Chełmińskiej, od tej pory walki z zakonem toczyły się na terytorium Polski. Totalna klęska krzyżaków zachęciła do wsparcia Prusów księcia pomorskiego Msciwoja. Prusowie wyzwoliwszy swe ziemie, walczyli dalej na cudzym terenie. Od calkowitej zagłady Krzyżaków uratowali książęta polscy, których to sukcesy Prusów nie cieszyły gdyż zagrażały bezpośrednio Kujawom i Mazowszu. Dzięki ich poparciu dla Krzyżaków i zdradliwie zawartemu pokojowi z Krzyżakami przez Mściwoja, Prusowie nie odnieśli żadnych korzyści z swego powstańczego zrywu. Praktycznie Zakon dopiero w XIV w władał i panował w ziemi pruskiej. Pomimo usilnych starań do schrystianizowania narodu Pruskiego, pozostał on tylko ok. 200 lat wiernym kościołowi rzymskiemu - najkrócej w Europie. Ponieważ już krótko po upadku Państwa Krzyżackiego. Władcy Prus Książęcych popierali kościół protestancki, ewangelicki i augsburski. Pełny powrót narodu Pruskiego do kościoła rzymsko katolickiego nastąpił po wcieleni ponownie Prus do Polski. Pamiętać tez należy ze państwo niemieckie nie istniałoby dziś, gdyby nie zostało zjednoczone pod hegemonia Prus. Być może tez nie doszłoby do I i II wojny światowej, które to rozpętali Niemcy. Być może nikt nie zażądałby korytarza do Prus w 1939. Prusowie i Prusy kształtowały obraz obecnej Europy, mimo ze problematyka ta jest przemilczana. Historia naszych ziem w oczach rzymian była mało znana, i opierała się na wiadomościach opowiadanych przez kupców wędrujących szlakiem bursztynowym. Krzyżacy przedstawiali naród Pruski w krzywym zwierciadle i tendencyjnie aby usprawiedliwić swoje zbrodnie. Sami Prusowie nie znali łaciny i nie spisali swojej historii, a po wojnie gdy Polska uzyskała niepodległość starano się na sile udowodnić polskość tych ziem i ich słowiański charakter co do dziś pokutuje.

Historia Prusów - Średniowiecze

869 Książe morawski Swietopelek zmusza do chrztu Wislan i ich księcia, którego pojmał do niewoli.

Ok.956 prawdopodobnie w Lipicach (na terenie Czech 550 pierwsza wzmianka o Lipicach, 770 pierwsza wzmianka o grodzisku, 850 spłonęło grodzisko w Lipicach, 955-961 odbudowa grodziska) urodził się święty Wojciech, chyba ze względu na zniszczenia grodu Książe Slawnik wysłał swa żonę do innego podległego mu grodu, gdyż teren księcia Slawnika rozciągał się na teren dzisiejszej polski po grodziska w Kudowie Zdrój i Kraków. Natomiast z cala pewnością można stwierdzić ze święty tam się wychował i pobierał pierwsze nauki.

964-965 akcje chrystianizacyjne na terenie Polski.

966 Książe Mieszko I przyjmuje chrzest w obrządku łacińskim

981 św. Wojciech po nauce w szkole katedralnej w Magdeburgu przyjął świecenia kapłańskie.

983 św. Wojciech zostaje mianowany biskupem diecezji praskiej. Przemyslidzi dążąc do zjednoczenia państwa odsunęli ród Slawnikowiców od władzy, na skutek tego powstał konflikt miedzy rodzina panująca a biskupem. św. Wojciech rezygnuje z biskupstwa i wstepuje do klasztoru benedyktynskiego w Rzymie.

992 Św. Wojciech na zyczenie papieza wraca do Pragi i obejmuje biskupstwo po swoim zmarlym nastepcy biskupie Falkoldzie. Po powrocie do Pragi zakłada klasztor Benedyktynów w Brzewniowie na południe od Pragi, stamtąd wysłał misjonarzy na Węgry.

995 Po rzuceniu klątwy w Pradze na tych, którzy nie zachowywali praw religii chrześcijańskiej a korzystają z azylu kościelnego, wyjechał do Rzymu a stamtąd pielgrzymował do miejsc świętych związanych z życiem św. Marcina z Tours, sw. Benedykta z Fleury, oraz św. Dionizego w Saint-Denis kolo Paryza.

996 Syn Mieszka I (963-992) Bolesław Chrobry popiera misje świętego Wojciecha przybyłego do Polski i mającego zgodę cesarza Ottona III do prowadzenia akcji misyjnej wśród pogan. Mając do wyboru nawracanie Lutyków (Luciców), których poznał przebywając w Magdeburgu , czy tez Prusów -wybrał tych drugich za namowa Bolesława Śmiałego, który miął w tym swój interes we umacnianiu swej władzy nad Bałtykiem. Wyposażony przez Chrobrego w okręt oraz trzydziesto osobowy oddział wojska, wyruszył św. Wojciech wiosna, prawdopodobnie z Gniezna nawracac Prusów. W skład kraju Prusów wchodziły następujące ziemie Pomezania na wschód od dolnej Wisły od południa po puszcze nad rzeka Osa, Graniczyła z Pogezania a na południowym wschodzie z ziemia Sasinska , i dzieliła się zależnie od okresu na kilkadziesiąt włości które skupiały ziemie wokół grodów- nazwa Pogezania pochodzi od słowa Pomedian kraj pod lasem, Pogezania okolice Pasłęka, Natangia po dolna Lyne nad Zalewem Wiślanym, Sambia na Półwyspie Sambijskim, ziemie Skalowów nad dolnym Niemnem, Nadrowów, Bartów, Sasinów na obecnych Mazurach, ziemie Galdinów. Żuławy były terenem błotnistym i lesistym mało zaludnionym i nie wchodziły w skład Prus gdyż znajdowały się w strefie wpływów książąt pomorskich. ( VII-IX istniały na Żuławach osady w Lubieszewie i Lichnowach Wlk. a od X-XII dodatkowo w Gnojewie, Laskach, Marynowach, Kominkach, Nowym Stawie i Jeziernikach.)Prusowie słynęli z wojowniczości i gościnności.

997,03,27 św. Wojciech udziela chrztu mieszkańcom Gdańska, gdzie przybywa z Gniezna w pierwszych dniach marca. Do Prus z Gdańska udał się droga wodna , są dwie koncepcje dotyczące miejsca wylądowania tgz.Sambijska i Pomezanska. Druga koncepcja wydaje się być bliższa prawdy, która umieszcza miejsce lądowania i męczeńskiej śmierci na wschód od Nogatu i Dolnej Wisły na terytorium plemiennym Pomezanów. Łódź wioząca św. Wojciecha , jego brata przyrodniego benedyktyna Radzima-Gaudentego, i kaplana Bogusza Benedykta, przybija do niewielkiej wyspy w przyujsciowym odcinku rzeki w poblizu osady portowej. Wiadomo ze wody zalewu w owym czasie były wyższe a ich linia brzegowa wrzynała się głęboko w obecny stały lad, wyznaczając jego brzegi na linii w okolicy następujących osad: Stare Pole, Zulawki Sztumskiej, Świętego Gaju, Druzna. Na wyspie pozostali kilka dni aż wieść o nich dotarła do okolicznych pogan zamieszkujących Truso i okolice. Niestety misjonarze nie nauczyli się języka Prusów, wiec do rozmów nie mogło dojść. Jeden z Prusów uderzył wiosłem przez plecy św. Wojciecha, poniewaz sw. Wojciech zamiast odpowiadać na postawione mu pytania śpiewał psalmy. Jednakże pod wieczór "pan wsi" nawiązał kontakt z grupa misyjna poprzez przyprowadzonego tłumacza. On to zabrał misjonarzy do portu i ugościł w swoim domu. Co się tyczy gościnności Prusów to za przykład niech posłuży następujący cytat Mikołaja z Jaroszyna " a jeżeli przybędą goście , podejmują ich najlepszym czym tylko mogą. A niema w domu ani napoju, ani jedzenia, którego niebawem chętnie i uprzejmie nie udzielali. Im zdaje się ze nie dość uprzejmie przyjęli i o dobro gości nie dbali, jeżeli ich nie upoili aż do wymiotów."Na drugi dzien. zgodnie z zwyczajem plemiennym św. Wojciech stanal przed zgromadzeniem wolnychPrusów którzy decydowali o wszystkich zywotnych sprawach plemienia. " Wtedy to św. Wojciech zapytanykim jest, skad pochodzi, i z jakiego powodu tam przybyl odrzekl ..." Z pochodzenia jestem Słowianinem, nazywam się Albert, z powołania jestem zakonnikiem, niegdyś wyświeconym na biskupa, a obecnie jestem waszym apostołem. Przyczyna naszej podróży jest nasze zbawienie, abyście porzuciwszy głuche i niemebalwany, uznali Stwórcę waszego, który jest jedynym Bogiem i poza którym nie ma innego boga"...Słowa temusialy wywołać oburzenie starszyzny wiecowej, mimo tego wspólnota plemienna potraktowała swietegowyrozumiale nie zabijając go a jedynie nakazując mu opuścić teren Prus , grożąc kara smierciw wypadku nie wypełnienia zaleceń zgromadzenia wolnych Prusów. " Nas i cały ten kraj, na któregokrancach my mieszkamy, obowiązuje wspólne prawo i jeden sposób życia; wy zaś którzy rządzicie sieinnymi i nieznanym prawem, jeśli tej nocy nie pójdziecie precz, jutro zostaniecie ścięci" (dzieło : Żywot sw.Wojciecha).

997,04,23 śmierć świętego Wojciecha. Niestety św. Wojciech nie podporzadkowal sie wyrokowi Prusów, którzy to misjonarzy wywiezli lodziami poza granice Prus. Misjonarze na granicy w miejscu pozostawienia ich przez Prusów spędzili piec dni, a następnie wyruszyli ponownie na teren Prus, około południa wyszli na polanę leśną gdzie po odprawieniu mszy św. przez Radzima-Gaudentego wspólnie spozyli posilek. Misjonarze po posiłku i męczącej drodze, odpoczywając usnęli Tak ich zastali Prusowie, złorzecząc im ze tak daleko bezkarnie doszli, zapalczywy kapłan Prus (Sicco- kapłanów Prusowie nazywali zigo lub zigonutas) zadał św. Wojciechowi cios wlócznia, a inni Prusowie odcieli mu glowe a nastepnie umiescili ja na palu skierowana w strone Polski ku przestrodze innych misjonarzy. Pozostałych mnichów puszczono wolnych. Śmierć św. Wojciecha nastapila prawdopodobnie nad rzeka Dzierzgonka rozgraniczajaca Ziemie Prusów od ziem ksiazat pomorskich, w rejonie wsi Swiety Gaj 1.5 km od wsi w IX-X w. istniało grodzisko (zwane Cholin, Cholinum dzisiejsze Pachoły, niemiecka nazwa Pachollen) i strażnicą pruska strzegąca drogi biegnącej po przez pomost (1200 m.), przez rzekę i jej bagna. ("Pasja" św. Wojciecha powstała w XI w lokalizuje Cholinium jako miejsce śmierci św. Wojciecha; w XIII w. dokumencie jest wzmianka o tradycji czczenia grobu św. Wojciecha zapis mówi ze jeden z wladców Pomezanii wskazal misjonarzom- cystersom z Lekna, grób ich poprzednika na pograniczu Pomezanii ; odnaleziony przez niemieckich naukowców opis pt. "Meczenstwo sw. Wojciecha" lokalizuje jego śmierć w miejscowości Holin)

999 papież Sylwester II wyniósł i kanonizował św. Wojciecha.

1000 Stolica Apostolska powołała metropolitę gnieźnieńskiego pod patronem św. Wojciecha.

Przełom X/XI Do końca swych dni Bolesław Chrobry usiłował podporządkować sobie Prusów poprzez wspieranie akcji misyjnych

1008-1009 nieudana próba misyjna na terenie Prus prowadzona przez sw.Brunona z Querfurtu zakończona jego śmiercią 1009.02.19. Którego to papież Sylwester II mianował biskupem.

1138-1148 nie przyniosła rezultatów tez misja benedyktynów z Płocka na terenie Prus.

1141 Bezskuteczna podróż misyjna na tereny Prus biskupa z Ołomuńca Henryka Zdzika i dziekana praskiego Henryka.

1204 wyprawa opata cystersów z Łekna (Wielkopolska) Gotfryda- Boguchwała mająca za cel wykup uwięzionych przez Prusów kilkunastu zakonników którzy udali się do wschodniej Pomezanii, gdzie opat został gościnnie przyjęty, co zdaje się skłoniło go do podjęcia się akcji misyjnej na terenie Prus.

1206.10.23 po podróży opata Gotfryda do Rzymu papież Innocenty III udziela mu zezwolenia na głoszenie ewangelii wśród Prusów, jednocześnie polecił opiece opata książętom i biskupom polskim.

1207-1208 opat Gotfryd i mnich Filip rozpoczynają akcje misyjna w Prusach, nawrócili i ochrzcili księcia Phalca i jego brata króla Sodrecha. Mnisi akcje prowadzili wzdłuż Wisły nie zapuszczając się w głąb kraju, pozostawili ślady swoich osad w Klasztorku Kolo Kwidzyna, oraz we wsi Owczarki (niegdyś nazywana góra Klasztorna- Münsterberg). Do chrystianizacji południowej części Pomezanii Postolina i Komorowa wydatnie przyczynił się właściciel Radzyna Krystyn, który to udzielał poparcia Cystersom i osłaniał granice. Dzięki czemu Cystersi mogli stosunkowo łatwo głosić Ewangelie spokojnej ludności chłopskiej Pomezanii.

1209.09 cysterska kapituła generalna potępiła Gotfryda za to ze udawał biskupa, choć niema dowodów na to ze nie został przez kogoś wyświecony w Polsce. Ta postawa kapituły w Citeaux mogła być wynikiem intryg księcia Laskonogiego z arcybiskupem gnieźnieńskim Henrykiem Kietliczem, który popierał działalność konkurencyjnego mnicha z Oliwy Chrystiana tez cystersa. W wyniku czego wszyscy mnisi Gotfryda wini zaprzestać akcji misyjnej i powrócić do klasztorów do Wielkanocy 1211.04.03, a na czoło zakonu Cysterskiego powołano Chrystiana i mnicha Filipa.

1210.09.04 Papież Innocenty III na prośbę Chrystiana i Filipa powierza opiekę nad misja pruska arcybiskupowi gnieźnieńskiemu Kietliczowi, do czasu utworzenia odrębnego biskupstwa.

Początki XIII w akcje misyjne cystersów z Oliwy pod przywództwem Chrystiana. Chrystian założył na polecenie zakonu cystersów klasztor cysterski w Prusach, aby mnisi mogli dotrzymać zobowiązań wynikających z reguły cystersów. Klasztor ów założono prawdopodobnie w Zantyrze (okolice Węgier Kolo Sztumu w okolicach rozwidlenia Wisły i Nogatu, po prawej stronie, na terenie otrzymanym przez Chrystiana od księcia Pomorza gdańskiego Msciwoja I. Zantyr od 1215 był siedziba pierwszego biskupa Prus, tam tez powołano pierwsza kapitule biskupia (prawdopodobnie oparta na regule cysterskiej) i utworzono katedrę.

1209 powołanie przy udziale cystersów zakon braci dobrzyńskich ????

1212.08.10 W liście do cystersów papież potwierdza udzielenie pełnomocnictw arcybiskupowi Henrykowi Kietliczowi w dniu 1210.09.04

Ok.1213 mnich cysterski Filip zostaje zabity w nieznanych okolicznościach przez Prusów.

1215 Na skutek wizyty w Rzymie Chrystiana i wodzów pruskich Surwabuny i Warpoda papież ustanowił biskupstwo misyjne w Prusach. Biskupem został Chrystian (ur. 1175-1245) wywodzący się z zgromadzenia cystersów.

Przed 1216.02 Pruski naczelnik Surwabuno (plemię Sasinów) przyjął chrzest i przekazał swoje dobra w okolicy Lubawy Chrystianowi, także chrześcijaństwo przyjął i przekazał dobra wódz pruski Warpoda z Lanzanii (Wysoczyzna Elbaska). Razem z Chrystianem udali się do Rzymu gdzie zostali ochrzczeni i poinformowali papieża o skuteczności misji chrześcijańskiej w Prusach. Darowizny wodzów Pruskich zatwierdził papież 1216.01.18.

Ok.1217 pogańscy Prusowie stanęli do walki z chrześcijaństwem ich wypady docierały aż na sąsiednie ziemie polskie.

1217.03.03 Papież Honoriusz III na prośbę biskupa Chrystiana wobec zagrożenia, udziela mu pełnomocnictw do konsekrowania biskupów, ogłaszania krucjat do Prus.

1218 Chrystian otrzymuje od papieża pełnomocnictwa do tworzenia nowych biskupstw na terenie Prus.

1219 pierwsza wyprawa krzyżowa do Prus powołana z inicjatywy biskupa Chrystiana.

1222 druga krucjata na teren Prus z inicjatywy biskupa Chrystiana. W wyprawie tej brał udział arcybiskup gnieźnieński Wincenty Nialek, Książe Leszek Biały, Henryk Brodaty, Konrad Mazowiecki, oraz liczne rycerstwo i biskupi polscy.

1222.08.05 Po umocnieniu swojej pozycji podczas wypraw krzyżowych w Ziemi Chełmińskiej. Konrad Mazowiecki wraz z biskupem płockim Giedko w dniu tym sporządza akt darowizny na rzecz Chrystiana, nadając mu dwadzieścia opustoszałych warowni, oraz około stu innych miejscowości.

1222.12.31 Papież Honoriusz wziął pod specjalna opiekę wszystkich chrześcijan w Prusach deklarując to w wydanej przez siebie bulli.

1223.04.11 Darowizny Konrada z dnia 1222.08.05 zatwierdził papież Honoriusz III.

1223 trzecia wyprawa krzyżowa do ziemi Prusów z inicjatywy biskupa Chrystiana. W tej wyprawie nie uczestniczył tylko arcybiskup, reszta uczestników pozostała bez zmian.

1224-1228 z inicjatywy Chrystiana z uczestników krucjat formuje się Zakon Rycerstwa Chrystusa, na czele którego stanął brat Bruno. Nosili oni białe płaszcze z czerwonym mieczem, nad którym widniała czerwona gwiazda. Za wzór posłużył zakon inflancki Kawalerów Mieczowych tez oparty na regule cysterskiej. Zakon ten później zwano Zakonem Dobrzynców od nazwy ich siedziby, głównym ich celem było wspieranie zbrojne misji chrześcijańskich w Prusach. Kapituła płocka i włocławska nadała posiadłości zakonowi rycerskiemu. Konrad Mazowiecki nadal im gród w Dobrzyń nad Wisłą z przyległym mu ziemiami, a ci obrali go sobie za siedzibę stad nazwa zakonu. Wiadomo ze byli pierwszymi użytkownikami warowni w Zlotori nad Wisła.

1226 Laskonogi rywalizując z Władysławem Odyncem wspieranym przez Świętopełka księcia gdańskiego, poparł Prusów w ich powstaniu. Wówczas to Prusowie dotarli do Gdańska i w Oliwie wymordowali zakonników cysterskich.

1226 ze względu na zagrożenie ze strony Prusów Książe pomorski Swietopelek sprowadza do siebie Zakon Kalatrawensów, których osiedlił w Tymawie nad Wisłą.

1226 w rewanżu za namowa biskupa Chrystiana i zgoda biskupa Płockiego Güntera Konrad sprowadza Zakon Braci Domu Niemieckiego Najświętszej Maryi Panny (Krzyżaków).

1227 Swietopelek sprowadza do Gdańska dominikanów, gdzie funduje im klasztor. Dominikanie rozpoczynają akcje misyjna w Prusach przy poparciu zbrojnym książąt pomorskich.

1228 przybywa na teren Prus do końca 1229 jako legat papieski biskup Wilhelm z Modeny i nawiązuje współprace z dominikanami na zlecenie papieża Honoriusza III włącza się do akcji misyjnej na terenie Sambii. Pierwsza podróż jako wysłannik papieża po terenie Prus odbył w 1224.

1228.10.28 Zatwierdzenie Zakonu Dobrzynców przez Papieża Grzegorza IX.

1228 Konrad Mazowiecki przekazuje Krzyżakom część ziemi chełmińskiej i wieś Orlowo na ziemi kujawskiej. W roku 1230 niewielki oddział Krzyżaków przejął te ziemie w posiadanie.

Pod koniec 1229 Powrót legata Wilhelma do Rzymu. Dzięki wstawiennictwu legata Swietopelek wspierający dominikanów, otrzymuje bulle protekcyjna od papieża popierającego jego działania. Zagrażało to pozycji Chrystiana i jego cystersom, to prawdopodobnie skłoniło w najbliższym czasie Chrystiana na daleko idące ustępstwa wobec krzyżaków.

Przed 1231 chrześcijaństwo bez udziału krzyżaków objęło swym zasięgiem cały obszar Prus aż po rzekę Pasleke. Chrześcijaństwo istniało na terenie doliny Wisły i Żuław, w okolicach Elbląga i Lubawy, na Ziemi Chełmińskiej i Dobrzyńskiej. W związku z czym Grzegorz IX w roku 1231.07.09 wydal specjalne orędzie do chrześcijan w Pomezanii i ziemi Pasłęckiej zachęcając ich do wytrwania w wierze Chrystusowej.

1231 roku (w pierwszym kwartale przed 21 marca) idąc w ślady Konrada, w Rubenich (Austria) biskup Chrystian zrezygnował z wszystkich posiadłości w ziemi chełmińskiej na rzecz Zakonu Krzyżackiego z wyłączeniem jurysdykcji biskupiej, oraz jednej trzeciej ziem Prus. Natomiast cesarz Fryderyk II nadal im wszystkie ziemie przez nich zdobyte. Nadania te stworzyły podwaliny dla szybkiego rozwoju zakonu. Dekret Fryderyka II spowodował , ze zakon rozpoczął podbój terenów Prus już schrystianizowanych. W czasie gdy misja chrystianizacji rozszerzała się w Sambii i dalej na północ. Krzyżacy sprzeniewierzyli się swojej misji i przystąpili do nawracania ludności ziemi chełmińskiej już od dawna wyznającej naukę Chrystusa działając na szkodę biskupa Chrystiana. Dopiero 1233 założyli prowizoryczny gród w okolicach Kwidzyna z dala od osad Pruskich.

1233 biskup Chrystian został uwięziony na terenie Sambii.

1233 Dyplomacja krzyżacka wykorzystując okazje, przedstawiła papieżowi "swoje osiągnięcia" na polu ewangelizacji Prus, przypisując sobie wszystko to co dokonał biskup Chrystian na rzecz nawrócenia Prusów dla Kościoła. Na podstawie fałszywych oświadczeń dyplomatów krzyżackich, papież Grzegorz IX wystosował wezwanie do krzyżowców, aby podporządkowali się rycerzom zakonnym.

1233 wkroczenie krzyżaków do Prus.

Od zimy 1233/34 krzyżacy przy współudziale rycerzy krzyżowych rozpoczęli systematyczny podój Prus. Wspierali ich zbrojnie książęta polscy i pomorscy: Konrad Mazowiecki, Władysław Odoniec, Henryk Brodaty, Swietopelek gdański i jego brata Sambor stoczyli bitwę nad rzeka Dzierzgonka po której opanowali południową cześć Pomezanii. Resztę Pomezanii zajęli krzyżowcy podczas zbrojnego ataku na dobra biskupa Chrystiana i siedzibę cystersów Zantyr (wykorzystując fakt uwiezienia w Sambii biskupa Chrystiana ), oraz krucjaty margrabiego Miśni Henryka Wspaniałego w 1235 lub 1236 roku. Po grabieży przez krzyżaków ziem Chrystiana naruszono strefę wpływów Świętopełka co doprowadziło do konfliktu o cło na Wiśle miedzy nim a krzyżakami na skutek tego Swietopelek zawarł porozumienie z Prusami Sambami , Warmii i Natangii przeciw Zakonowi.

1234.08.03 Papież Grzegorz IX nadal dzięki poparciu Wilhelma z Modemy, nadal zakonowi krzyżackiemu Prusy, pod warunkiem właściwego uposażenia biskupstw.

W pierwszej fazie podboju Prus. Nastąpiło wykorzystywanie podbitych grodów pruskich, budowa obozów warownych a później grodzisk drewnianych często w miejscu podbitych grodów pruskich. Najczęściej wznoszono dwa obok siebie częstokoły z pni, a przestrzeń miedzy nimi wypełniali glina i kamieniami. Na tak uformowanych wałach stawiali drewniane wieże, całość otaczano fosa, sucha lub wypełniona woda. Większość tych grodów nie oparła się najazdom pruskim.

1235 cześć braci dobrzyńskich łączy się z zakonem.

1236.05.30 Legat papieski Wilhelm otrzymał polecenie od Grzegorza IX, utworzenia trzech diecezji na terenie Prus i obsadzenie ich dominikanami, zamysły te pokrzyżował fakt uwolnienia biskupa Chrystiana, i jego oskarżenie przeciwko zakonowi krzyżackiemu.

1237 przyłączenie Zakonu Kawalerów Mieczowych przez krzyżaków.

1238.06.11 Po uwolnieniu biskupa Chrystiana z niewoli w Sambii, Swietopelek został zmuszony przez Zakon do zawarcia ugody z Krzyżakami, gwarantem ugody został biskup Chrystian.

1240 Gród Warmów Brusebergue (Braniewo) opanowali krzyżacy, i na miejscu grodu zbudowali drewniany zamek.

Do około 1240 przystąpienie do budowy pierwszych zamków murowanych w Toruniu, Bierzglowie, Starogrodzie, charakteryzują się dużą ilością kamienia polnego i nie regularnym planem zabudowy.

1240.04.11 Na skutek oskarżenia Krzyżaków przez Chrystiana przed papieżem o zagarniecie posiadłości biskupstwa Pruskiego wraz z Zantyrem i przeszkadzaniu w nawracaniu pogan. Grzegorz IX polecił 11 kwietnia 1240 r biskupowi i dwom prepozytom miśnieńskim rozstrzygniecie sporu. Skargę Chrystiana poparła cysterska kapituła generalna. Na skutek czego Krzyżacy nieco ustąpili przekazując pewne posiadłości w ziemi chełmińskiej a być może i w części Prus które to w 1242.09 przekazał jako fundacje opactwa.

Ok. 1241 r istnieje drewniana krzyżacka strażnica w Reszlu, prawdopodobnie powstała na miejscu dawnego grodziska pruskiego.

1241 Lidzbark Warmiński (na miejscu grodu staropruskiego Lecbarg) wzmiankowany jako gród krzyżacki.

Pod koniec 1242-48 dochodzi do wojny Świętopełka z Krzyżakami, oraz wybuchu pierwszego powstania Pruskiego wspieranego przez Biskupa Chrystiana. Powstanie ma wyraźny charakter antykrzyzacki a nie antyreligijny, dowodem na to niech będzie zamyśl Chrystiana mający na celu budowę klasztoru na terenie objętym powstaniem. Powstańcy zmusili Krzyżaków do opuszczenia większych twierdz na terenie Pomezanii takich jak Kwidzyn i Dziezgon. Papież Innocenty IV potępił Świętopełka za walkę z Zakonem i sojusz z Prusami i Litwinami, a w 1244.09 wżywał do krucjaty na rzecz Krzyżaków. Miesiąc później zmienił zdanie Prusów już nie nazywał poganami, a neofitami (nowo nawróconymi) i polecił zawarcie z nimi układu. Podczas wojny z Świętopełkiem Krzyżacy wtargnęli na teren pomorski i założyli gród Przemysław nad Przemyslawia (odnoga ujścia Wisły).

1242 zniszczenie przez Prusów Lidzbarka Warmińskiego.

1242 odbicie i zniszczenie przez Prusów zamku w Braniewie.

1243 Biskup Anzelm otrzymuje od krzyżaków cześć terytorium plemiennego Warmów a Braniewo obiera na stolice nowej diecezji warmińskiej.

1243.07.29 Papież Innocenty IV zlikwidował powołane wcześniej biskupstwo pruskie. W zamian utworzył cztery diecezje: chełmińską, pomezanska, warmińską, sambijska. Na podstawie decyzji Wilhelma z Modemy i akceptacji ze strony papieża z dwie trzecie ziem w diecezjach należało do krzyżaków a jedna trzecia przypadnie biskupom. Biskupi na terenach im przydzielonym posiadali władzę świecką, a jurysdykcje kościelną nad całością. Biskupi pomezanscy władali pasem ziemi na zachodzie od Wisły po jez. Druzno i części rz. Pasłęki, a zamknięta od południa rz.Osa, po zatem w skład diecezji wchodzily wyspy kwidzynska i santyrska na Zulawach w granicach diecezji znalazl sie Zantyr siedziba pruskiego biskupa Chrystiana i Kwidzyn, Ziemie diecezji Pomezanskiej na pólnoc od Osy po Zulawe kwidzynska wlaczono na podstawie obietnicy Konrada, który to obiecal zakonowi " Inne ziemie miedzy jego dzielnica a Prusami, (o czym przypominal Fryderyk II w 1226), w sklad tych ziem wchodzila 1/3 dóbr Bernarda z Kamienca. Oraz ziemie sporne pomiedzy diecezja chelminska o które upominal sie biskup chelminski w 1250, nastepnie w 1319r protest biskupów chelminskich w sprawie przylaczenia jego 14 diecezji przez diecezje pomezanska, 1324 biskup Chelminski Mikolaj Otto podejmuje kolejna próbe odzyskania utraconych ziem. Nalezy podkreslic ze przyczyna tego stanu rzeczy bylo nie uwzglednienie ziemi Sasinów podczas podzialu Prus na diecezje. (Zrobic mape str.96) biskupstwo chelminskie bylo rozproszone zajmowalo miedzy innymi ziemie na pólnoc i poludnie od Lubawy oraz cala Ziemie Chelminska miedzy Wisla, Drweca i Osa, warminskie od Baltyku, po rz. Pergole (Lipza), ziemie litewskie (Jacwierz) i na poludniu po rz. Waska (Passaluc) nad która lezy Paslek. (na wschodzie po Reszel terytorium Warmów, Pogezanów, Bartów.) Diecezje warminska podzielono na dziesiec komornictw z osrodkami w Braniewie, Fromborku, Ornecie, Pienieznie, Jezioranach, Reszlu, Lidzbarku Warminskim, Dobrym Miescie, Olsztynie. W tym komornictw w Fromborku, Pienieznie i Olsztynie wydzielono na utrzymanie kanoników katedralnych i staly sie one wlasnoscia kapituly-samodzielnego kolegium przy katedrze które to wybieralo biskupów i sprawowalo funkcje administracyjne. Biskupstwo Sambijskie utworzono na terenach jeszcze nie zdobytych na terenie pólwyspu sambijskiego miedzy rz. Pregola i Niemnem (Memel) az do granic Litwy. Diecezje Pruskie nalezaly do metropolii Ryskiej, zaleznosc biskupów trwala do polowy XVI w, kiedy to arcybiskupstwo ryskie przesiakniete duchem protestantyzmu przestalo istniec. W praktyce metropolia ryska nie miala wplywu na biskupów pruskich, zapewnili je sobie krzyzacy inkorporujac do zakonu kapituly: chelminska, pomezanska, sambijska. Inkorporacji oparla sie jedynie kapitula warminska, ale i tu zakon wplywal na jej polityke poprzez swoich popleczników. Tylko pierwszy biskup warminski Alzelm byl duchownym krzyzackim. Po upadku metropolii ryskiej diecezja warminska podlegala bezposrednio Stolicy Apostolskiej.

1244 -Przejecie przez krzyzaków reguly zakonnej dominikanów, majacych okreslone przepisy budowlane. Zaowocowalo nowa forma architektoniczna zamków budowanych przede wszystkim na planie czworokata, a nie jak dotychczas na planie walów grodów pierwotnych. Zamki komturskie posiadaly cztery skrzydla i zwano je komturskimi lub konwentualnymi, Zamki jedno, dwu, lub trzy skrzydlowe nalezaly do wójtów, prokuratorów i urzedników nizszego szczebla, reszte ich dziedzinca zamykal mur. Wlasne zamki wznosili tez biskupi i kapituly byly one podobne do krzyzackich, lecz posiadaly wieksza swobode ukladu pomieszczen, na dziedzincach murowane kruzganki i wiecej dekoracji architektonicznych. Na uwage zasluguje zamek kapituly pomezanskiej w Szymbarku, nie majacy swego odpowiednika w pruskiej architekturze obronnej. Zamki Biskupie (kapitulne) byly budowane zazwyczaj poza strefom zabudowy miejskiej w przeciwienstwie do zamków krzyzackich. Dopiero w XIV w zamki krzyzackie lokalizowano poza strefom miast. Odstep miedzy zamkami wynosil od 15-30 km, tak aby pokonywanie odleglosci miedzy nimi nie przekraczalo jednego dnia.

1245.02.06 po podziale diecezji Pruskiej bedacej we wladaniu Chrystiana przez papieza Innocenta IV, papiez upomina bulla Chrystiana aby wybral sobie jedna z trzech diecezji na swoja siedzibe, czym posrednio zatwierdzilby ustanowiony przez papieza podzial Prus tak krzywdzacy dla biskupa. Chrystian przed podzialem byl biskupem calych Prus, a obecnie papiez ofiarowal mu jedna trzecia ziem bedacych dawniej w jego jurysdykcji . Krzywdzaca decyzja papieza i trwajaca wojna Swietopelka z Krzyzakami (1242-1248) powstrzymuje nadal Chrystiana od przejecia jednej z diecezji, co uniemozliwialo obsadzenie pozostalych.

1245 Na soborze Lyonskim kuria papieska doszla prawdopodobnie (podczas soboru Chrystian zmarl) do porozumienia z Chrystianem w sprawie obsadzenia i podzialu Prus na diecezje. Podczas soboru postanowiono utworzyc arcybiskupstwo dla Prus, Inflant i Estonii i powolano w grudniu 1245 na metropolite Alberta Suerbeera.

1245.12.04 Zmarl biskup Chrystian podczas swego pobytu na soborze w Lyonie, tam tez zapewne zostal pochowany.

przed 1246.01.09 Albert Suerbeer metropolita Armagh i prymas Irlandi zostal ogloszony w Prusach metropolita .

1246.01. Po smierci biskupa Chrystiana, Zulawy podczas wojny 1242-1248 powrócil do Swietopelka, ale ze wchodzil w sklad diecezji Pomezanskiej i byly siedziba biskupa Prus, papiez nakazal zwrot Zulaw nastepcy Chrystiana arcybiskupowi Albertowi.

1246.01 neofici sambijscy zajmuja Królewiec (Preghore), którym to papiez Innocenty IV nakazal oddac w rece metropolicie Albertowi.

1246.03. Sambijczycy nie zdazyli przekazac Królewca Albertowi, poniewaz Krzyzacy nadali ten gród lubeczanom z zamiarem utworzenia tam koloni zaleznej od zakonu. Arcybiskup Albert, popadl w konflikt z Zakonem, majac dwa grody do wyboru na siedzibe arcybiskupa Zantyr oraz Królewiec (Preghore). Nie mógl dokonac wyboru mimo sugestii papieza wyboru diecezji pomezanskiej na siedzibe arcybiskupa Prus (pismem z dnia 1246.11.06). Zantyr odstraszal metropolite bliskim sasiedztwem Krzyzaków, choc znajdowal sie w owym czasie w rekach Swietopelka, natomiast Królewiec zostal nadany lubeczanom przez krzyzaków, którzy to w krótkim czasie opanowali Sambie, której administratorem byl arcybiskup Albert Suerbeer.

1246 akt papieski przyznaje ziemie chelminska biskupom chelminskim.

Przed 1247.11.29 Krzyzacy podczas wojny z Swietopelkiem wypedzaja arcybiskupa Prus Alberta z jego siedziby w Zantyze i osadzili pózniej na jego miejscu biskupa Pomezanii Ernesta. Po przepedzeniu Alberta krzyzacy zajeli równiez jego posiadlosci w Pomezanii, i przekazali je jurysdykcji swego biskupa Ernesta. Natomiast Albert na swa prosbe otrzymal beneficjum od papieza w niemieckiej diecezji Chiemsee, a nastepnie dozywotnio w Lubece, która stala sie siedziba arcybiskupa Prus i Inflant.

1248 Pokój krzyzacko- pomorski, zawarty po szesciu latach walk.

1248 ksiaze Swietopelek zostaje zmuszony przez krzyzaków do odstapienia im Lanzanii, ziem w okolicach Elblaga, a ksiaze Sambor II pod presja zakonu zrzekl sie gród Zantyr, który zostal na przelomie roku 1249/1250 siedziba komtura krzyzackiego. Pózniej na mocy tajnych ukladów z krzyzakami w latach 1254, 1283, 1285, 1309 cale Zulawy przeszly w rece krzyzackie.

przed 1249.01.10 dominikanin Ernest z Torgau w Saksonii objal rzady jako biskup Pomezanii.

1249.02.07 opublikowano bulle nominacyjna biskupa Pomezanii Ernesta.

1249.02.07 Po zawarciu pokoju Krzyzacko-pomorskiego doszlo w Dziezgoniu do zawarcia ugody Krzyzaków z nawróconymi Pomezanami dzieki posrednictwu wyslannika papieskiego Jakuba z Liege. (tak zwany Traktat Dziezgonski) Prusowie w trakcie sporzadzania traktatu prawo polskie. Prusowie uzyskali gwarancje nabywania dóbr i ich dziedziczenia, prawo do posiadania majatku, a takze prawo wolnego zawierania zwiazków malzenskich. Prawo staropruskie zabranialo dziedziczenia przez córki. Neofici zobowiazali sie do rezygnacji z wielozenstwa i zlozyli obietnice zawierania malzenstw w kosciele wobec jego przedstawiciela. Traktat zabranial Prusom sprzedazy córek oraz kupowania zon, zabijania dzieci, a takze traktowania innej zony ojca jako wlasnej. Ponadto zobowiazano Prusów do nie odprawiania nabozenstw w lasach, ale w kosciolach, nie palenia zwlok a grzebania ich na cmentarzach i wyrzeczenia sie kaplanów (tuliszów - ligaszów). Zmuszal ich do spowiedzi z okazji Wielkanocy u wlasnego proboszcza nie dajac im prawa wyboru spowiednika zgodnie z kanonem Soboru Lateranskiego IV. Po podpisaniu traktatu Prusowie którzy zawierali uklad weszli w sklad drobnego rycerstwa schrystianizowanych ziem.

1249 traktat pokojowy z Prusami wymienia po raz pierwszy w zródlach Braniewo.

1250.03.19 Mistrz krajowy Ludwik de Queden goszczac u komtura Henryka Stango w Dzierzgoniu podzielil diecezje pomezanska na trzy czesci. Okreslajac teren nalezny biskupowi od Kwidzyna do ujscia Nogatu, dalej od zamku w Tychnowach, po Prabuty (Resja), j. Kamieniec wzdluz rz. Liwy do wsi Siemiany (Protest) az do Szymbarku, stamtad cala ziemie Prezle (byc moze chodzi o Preslawek- Prenzlau) lezace ponizej wsi Trumieje, ponadto do ziem biskupa nalezaly wsie Szynwald, Szembruk, Wlk.Welcz, Baldram Maly i Duzy.

ok. 1250 Wznoszenie pierwszych zamków zgodnie z regula dominikanów na planie czworokata, Papowo Biskupie, Kowalewo, Grudziadz (na terenie kepy fortecznej), Pokrzywmo.

1250 papiez Innocenty cofa wladze legata papieskiego i prawo ustanawiania biskupów arcybiskupowi Albertowi, stalo sie to za sprawa sukcesów dyplomacji krzyzackiej w stolicy Apostolskiej. Mistrz krajowy Detrich von Grüningen zostal mezem zaufania i wykonawca planów papieza Innocentego IV, zaowocowalo to calkowitym poparciem dla dzialalnosci krzyzaków w Prusach.

1251-1253 Swietopelek II i Sambor II przegrywaja spór z Krzyzakami o Zulawy Wielkie, lezace w widlach Nogatu i Leniwki. Niedlugo potem krzyzacy przekazali ten teren pod wladze biskupa Pomezanii, aby uniemozliwic jego odzyskanie Swietopelkowi, wkrótce potem przystapiono do budowy na wyludnionym i zniszczonym dzialaniami terenie katedry, która ulokowano w Kwidzynie.

1251.03.03. zapada wyrok w Lyonie dotyczacy sporu miedzy krzyzakami a Albertem. Na mocy którego Ryge wyznaczono na siedzibe metropolii, arcybiskup otrzymal prawo zalozenia tam swojej siedziby bez prawa objecia jej w posiadanie, gdyz byla zarzadzana w owym czasie przez biskupa ryskiego Mikolaja, aby powiekszyc obszar arcybiskupstwa zlikwidowano diecezje semigalska.

Na porzadku 1254 arcybiskup Albert przenosi sie do Rygi po smierci biskupa Mikolaja.

1254 biskup Anzelm nadal prawa miejskie Braniewu.

1254.12. zakonczyl sie zatarg Alberta z Zakonem w Sens we Francji, Krzyzacy uznali zwierzchnosc Alberta.

1255.01.20 papiez Aleksander IV zatwierdzil siedzibe metropolity w Rydze.

1255.03.31 papiez bulla wzial metropolie ryska pod specjalna opieke i okreslil jej granice w które wchodzily nastepujace diecezje: Ozylii, Dorpatu, Kuronii, Chelmna, Warmii, Sambii, Pomezanii, Wironii, Rusi, Varsoviensi. Z czasem wplywy metropolii ryskiej w Prusach slably i byly tylko symboliczne, dzieki rosnacym wplywom krzyzaków

Na poczatku 1259 biskupem Pomezanii zostaje Albert

W polowie XIII wieku rozpoczeto budowe zamków z cegiel i kamieni, Pierwsze zamki tego okresu mialy tylko mury murowane z cegly i kamienia, a zabudowe wewnetrzna drewniana, która w okresie pózniejszym wymieniono na murowana. Pierwsze zamki murowane powstaly na ziemi chelminskiej.

1260 obsadzenie przy katedrze w Braniewie kapituly warminskiej.

1260 biskup Anzelm wydaje w odbudowanym Lidzbarku Warminskim dekret erekcji kapituly warminskiej.

1260-1273 na skutek nie dotrzymywania przez zakon warunków Traktatu z Dzierzgonia doszlo do drugiego powstania pruskiego. Postanowienia Dzierzgonskie zostaly dotrzymane w zasadzie tylko w Pomezanii, a cofnieto je wobec innych Prusów. Do powstania nie przylaczyla sie Pomezania . W pierwszej fazie powstancy majac przewage dewastowali i burzyli koscioly, miasta i warownie Krzyzackie. Po otrzymaniu przez Krzyzaków wsparcia dzieki wojskom krzyzowym z Niemiec powstanie zostalo krwawo stlumione. Prusowie którzy stali u boku Krzyzaków awansowalo do rangi feudalów i wolnych rycerzy, natomiast pozostali Prusowie weszli jako niewolne chlopstwo do majatków feudalnych. Sposród wiernych Zakonowi do grupy feudalów wszedl miedzy innymi Samilen ojciec Tusima oraz Jona syn Sargina wlasciciel grodu nad Osa.

1260 biskup Albert podczas powstania Pruskiego przyjal legacje papieska w Meklemburgii i przebywal w Demin i Rostoku. 1261 pelnil funkcje legata diecezji w Kamieniu Pomorskim. Pozostali biskupi takze zbiegli z Prus.

1260 Wzmianka o drewnianym zameczku w Lubawie nalezacym do biskupów chelminskich.

W latach szescdziesiatych XIII w zbudowano w Nidzicy zamek strazniczy, lezacy na wyludnionej ziemni sasinskiej , juz przed rokiem 1332 siedziba prokuratora krzyzackiego podlegajacego komturowi z Dziezgonia.

1260 Odbicie z rak krzyzackich Braniewa i zniszczenie doszczetne zamku i miasta wraz z katedra.

1263.01.27 zatwierdzono kapitule katedralna Warminska, biskupem warminskim byl w owym czasie Anzelm, biskup Albert byl obecny podczas zatwierdzania tego dokumentu.

Przed 1263 spór biskupa pomezanii Alberta z biskupem kujawskim o Mierzeje Wislana. Sprawe ta rozstrzygnal prepozyt kapituly plockiej na wniosek biskupa warminskiego Anzelma, przydzielajac mierzeje biskupom pomezanskim.

1263.12.29 zapada wyrok w sprawie Zulaw Wielkich pomiedzy biskupem pomezanii Albertem, a biskupem wloclawskim Wolmirem. przed urzedem legackim biskupa warminskiego Anzelma, który wyznaczyl do zbadani sprawy archidiakona plockiego. Ostatecznie zapadl wyrok nie korzystny dla biskupa wloclawskiego i diecezja ta utracila Zulawy Wielkie.

1267 podczas nieobecnosci Alberta zostal ponownie zniszczony Kwidzyn. Powstancy pruscy z Dziezgonia wystawili do walki niewielki odzial zaczepny, Krzyzacy myslac ze to wszyscy wojownicy dali sie wciagnac do walki w otwartym polu, wówczas to uderzyl glówny odzial wojsk pruskich, który zdobyl i zniszczyl miasto, wzial licznych mieszkanców do niewoli. Po odbudowaniu nastapil drugi atak na miasto, który zniweczyl caly wysilek budowlany Kwidzynian.

1273 zakon przekazuje Reszel w posiadanie biskupów warminskich.

1277 trzecie powstanie Prusów w którym braly udzial wszystkie plemiona pruskie poza Pomezanami, ale tylko Pogezanie wystapili otwarcie przeciw Zakonowi. Po ostrych walkach w okolicach Grudziadza, Kwidzyna, Zantyra i Dzierzgonia powstanie upadlo prawdopodopnie okolo 1282 roku. Walczac po stronie zakonu polegl pomezanin Matho. Za zaslugi w walkach z prusami biskup Albert nadal mu wies Gonty kolo Prabut. Podczas powstania biskup Pomezanii Albert przebywa w Bawarii jako zastepca biskupa z Bazyleii.

1277 próba opanowania Kwidzynia przez powstanców.

1280 prawdopodobnie wzniesiono drewniwniana straznice w Moragu, bedaca siedziba prokuratora krzyzackiego.

od 1281 Chelmza stolica biskupstwa chelminskiego, lecz biskupi rezyduja praktycznie od polowy XIII w Lubawie. (przyczyna tego stanu rzeczy bylo zapewnie spalenie zamku drewnianego w Chelmzy podczas drugiego powstania pruskiego, natomiast drewniany zameczek w Lubawie ocalal dzieki postawie plemiona pruskiego Sasinów )

1284.02.28 biskup pomezanii Albert wydaje dekret, poza granicami Prus w Ulmie o powolaniu Kapituly Katedralnej w Kwidzynie, byla to jedyna kapitula na terenie diecezji wciagu wieków. (nie utworzono w Pomezanii nawet kapituly kolegiackiej). W sprawie obsadzenia kapituly zwrócil sie do mistrza krajowego Konrada z Tyrberga. Na wniosek Alberta wszyscy czlonkowie kapituly wini byc czlonkami Zakonu i akceptowani przez wielkiego mistrza. Byla to trzecia kapitula uznajaca zwierzchnosc krzyzacka.

1283 r krzyzacy podbili caly kraj plemiona Warmów, Sambów, Skalowów, Nadrowów, Sudawów.

1284 Nastepca biskupa warminskiego Anzelma, biskup Henryk Fleming stara sie odbudowac Braniewo i dokonuje jego nowej lokalizacji lokalizujac je nieco w góre Pasleki. W tym ze roku rozpoczyna budowe zamku murowanego w Braniewie która trwa do konca XIII w.

1284 Podzial ziemi na komturstwa, samodzielne okregi o wladzy administracyjnej, wojskowej, sadowniczej w kazdym komturstwie rezydowal konwent czyli wlasciwy klasztor krzyzacki , skladajacy sie przynajmniej z 12 rycerzy i 6 ksiezy. Komtur stal na czele konwentu zarzadzajacy calym okregiem. Komturstwo dzielilo sie administracyjnie na mniejsze jednostki: wójtostwa, prokuratorie, urzedy rybackie i lesne. Niektóre wujostwa i prokuratorie od XIV w podlegaly bezposrednio wladzy centralnej. Dynamiczny rozwój kolonizacji Prus przez ludnosc polska z mazowsza i ziemi chelminskiej oraz pomorza zachodniego.

okolo 1285 Krzyzacy przystapili do kolonizacji podbitego terenu, na tereny podbite naplywala ludnosc niemiecka i polska glównie z Pomorza i Ziemi Chelminskiej. Akcje kolonizacyjna trwala do polowy XIV w.

1285.09.27 Zatwierdzenie Kapituly Katedralnej w kwidzyniu i ogloszenie nominacji po powrocie biskupa do diecezji. Struktura kapituly wygladala nastepujaco: prepozyt kierowal sprawami kapituly i stal na jej czele, dziekan troszczyl sie o poziom kultu Bozego, kustosz opiekowal sie skarbem, dochodami i sluzba liturgiczna, kantor kierowal spiewem, scholastyk kierownik szkoly katedralnej, oficjal tzw. Sedzia duchowy.

1286.01.09 Akt fundacyjny biskupa Alberta przekazal na 1/3 ziem biskupich diecezji pomezanskiej zarzad i sadownictwo Kapitule Katedralnej w Kwidzyniu. Zatwierdzenie fundacji przez metropolite ryskiego Jana z Rygi nastapilo 1286.12.31.

lato 1286 (pomiedzy 06.13 a 09.26) Zmarl biskup Albert pochowany prawdopodobnie w krypcie grobowej dla biskupów w katedrze w Kwidzynie. ( Wedlug niektórych zmarl poza granicami diecezji w 1302 )

1286 rozpoczyna rzady trzeci biskup Pomezanii Henryk, przybyl do Prus jako doktor dekretalów wraz z odzialem krzyzowców nad którymi sprawowal opieke. Prusy staly sie jego druga ojczyzna. Byl jedynym biskupem przybylym z zewnatrz w historii diecezji. Zostal wybrany z grona nowo utworzonej kapituly katedralnej. Zatwierdzony przez metropolite Ryskiego arcybiskupa Janna II w 1286.12.31, w pismie tym takze arcybiskup potwierdzil erekcje pomezanskiej kapituly katedralnej.

1287 biskup pomezanski Henryk wydal dokument zgodnie z decyzja papieza Innocentego IV z roku 1250, zabraniajacy pozywania cystersów z Oliwy przed sad w odleglosci wiekszej niz dwa dni drogi.

1288.09.02 podzial ziem pomiedzy warminska kapitula katedralna, a biskupem warminskim Henrykiem, jednym z swiadków podzialu biskup pomezanski Henryk.

1294 biskup pomezanski Henryk doprowadzil do wytyczenia nowych dranic pomiedzy czescia biskupia a zakonna. Do pomezanskiej kapituly katedralnej nalezaly nastepujace miejscowosci: Susz, Szymbark (siedziba wójta Kapitulnego), Olbrachtowo, Baloszyce, Trupel, Lubnowy, Baldram (k.Kwidzynia), Ulnowo, Januszewo, Waltersdorf (?), Rusinowo i Kaniczki na nizinie Kwidzynskiej. Mlyn nad Stremenz (?), Górki (Wojslawice), Galdowo, Starkenau (?), Babiety Wlk., Mareza, Piotrkowo, Jedrychowo, Redaki, Kamieniec, Steinersdorf (?), Bronowo, Róznowo, Zabrowo, Ogrodzieniec. Podczas nowego wytyczania granic umocnila sie wladza biskupów pomezanskich pomiedzy Biskupcem (nad Osa), a Nowym Miastem Lubawskim (nad Drweca), terenem na którym dotychczas sprawowali wladze biskupi chelminscy ( najdalej wysunietym grodem Ziemi Chelminskiej byl Plowez). Diecezje polozone na tym terenie wchodzily w sklad komturstwa dziezgonskiego, ale ze wzgledu na duza odleglosc zarzad nad tymi ziemiami powierzono komturowi z Nowego Miasta Lubawskiego.

1294.06.30. korekta ziem nalezacych do biskupstwa Pomezanskiego. Obecna granica przebiegala poczawszy od zamku w Tychnowach, dalej na Brokowo, Szadowo kolo j. Sasin, przez las Soweten (który zajmowal przestrzen pomiedzy Trzcianem i Dakowem), nastepnie przebiegal przez wsie Barutin (Dabrówka Pruska) i Kolin (wsie te dzis nie istnieja), z Dakowa granica biegla pólnocna czescia j. Dzierzgonskiego, az do miejscowosci Pachutki i j. Badzkiego. Stamtad przez Siemiany (Protest- olnik) az do zródel Osy. Nastepnie Osa kolo Szymbarka do miejscowosci Mednyce, dalej do jeziora kolo wsi Goryn (Kanten - Kantowo) i w linii prostej do Wisly na wysokosci wsi Welcz. Wisla stanowila zachodnia granice az do wyzyny tychnowskiej.

1297 Najstarsza wzmianka o drewnianym zamku krzyzackim Pozlak (Paslek), powstal na pruskim grodzisku i osadzie.

1300 Ostróda od tegoz roku wzniesiona drewniana straznica na miejscu pruskiego grodziska, zostaje siedziba wójta komturii dzierzgonskiej.

1301 po spaleniu zamku w Lubawie podczas drugiego powstania pruskiego, przystapiono do wznoszenia nowego murowanego przy pomocy murarzy cysterskich. Budowe nadzorowal biskup Herman (1303-1311).

1303.04.16 umiera biskup pomezanski Henryk. Wladze biskupia przejmuje prepozyt kapituly katedralnej (prepozyt od roku 1288) Chrystian, okreslany od maja tegoz roku w dokumentach jako " elektus".

1303.05.16 umowa pomiedzy krzyzackim mistrzem krajowym, a biskupem chelminskim na mocy której Olsztynek i Nidzica przechodza w rece krzyzackie.

1303.10.18 zgromadzenie Zakonu podczas kapituly generalnej w Elblagu. Na zgromadzeniu obecny elekt Chrystian.

W latach 1303-1338 ziemia sasinska lezaca u zródel Drwecy, Wkry, Lyny, Pasleki zostala przylaczona do diecezji pomezanskiej.

1304.03.21 mianowanie nowego metropolity ryskiego Fryderyka (franciszkanin) doprowadzilo do uprawomocnienia sie prawa Chrystiana do tytulu biskupa.

1306 do metropoli ryskiej zaliczano nastepujace diecezje: ozylska, dorpacka, kuronska, chelminska, pomezanska, sambijska i warminska.

1306.07.22 biskup Chrystian i komtur Gniewa Henryk v. Jsenberg. Wydaja wyrok mnichowi cysterskiemu wysokosci 20 szylingów, za zabicie syna Prusa Sadeli.

1306 pierwotna budowa zamku w Dzialdowie. Teren Dzialdowa nalezal do ksiazat mazowieckich i zostal sprzedany biskupowi chelminskiemu który to ziemie ta przekazal pod koniec XIII w. Zakonowi krzyzackiemu. Zamek byl siedziba prokuratora i wchodzil w sklad komturstwa ostródzkiego.

1306 Krzyzacy stawiaja pierwsze umocnienia w zamku Przezmarku, na miejscu grodziska pruskiego. Tereny te byly juz od drugiej polowy XIII w. w rekach zakonu.

1308 Zagarniecie Pomorza gdanskiego.

1308 Osada przy zamku Lidzbarskim (Warminski) otrzymuje przywilej lokacyjny.

1309 Wielki Mistrz wybierany dozywotnio podczas kapituly generalnej przeniósl sie z Wenecji do Malborka, przejmujac wladze administracyjna od mistrza krajowego. Wraz z Wielkim Mistrzem do Prus sciagneli, wielki komtur, wielki marszalek, wielki szpitalnik, i podskarbi. Czlonkowie zakonu dzielili sie na braci rycerzy, ksiezy, braci sluzebnych którzy spelniali funkcje podoficerskie i zajmowali sie zarzadzaniem folwarkami, szpitalami, stajniami, kuzniami, nosili szare plaszcze z krzyzem bez jednego ramienia. Pólbracia to dobroczyncy zakonu tacy jak Konrad Mazowiecki.

prawdopodobnie 14 lub 15 listopada umiera biskup pomezanski Chrystian.

1309 po smierci biskupa Chrystiana kapitula wybrala jego nastepce kanonika Ludeko. Jednakze metropolita ryski Fryderyk odmówil konfirmacji, najprawdopodobniej ze wzgledu na narastajace napiecie stosunków z Zakonem, którego Ludeko byl czlonkiem. Biskup elekt skierowal swa sprawe do Stolicy Apostolskiej a biskupstwem rzadzila kapitula. Jednakze Papiez Klemens V i kardynal Jan z Colonna, któremu powierzono zbadanie sprawy zmarli. W roku 1319 Ludeko zrezygnowal z praw przyslugujacych mu jako elektowi. W odpowiedzi na to nowy Papiez Jan XXII prekonizowal go na biskupstwo pomezanskie, i zlecil udzielenie sakry biskupiej kardynalowi Mikolajowi z Ostii. Za panowania Ludeko biskupi obrali za swa siedzibe Prabuty chociaz w XIV rzadko tam przebywali (siedziba kapituly byl Kwidzyn).

1312 osada Pieniezno powstala na miejscu pruskiego grodziska Melcekuke (Dolina Czarta) otrzymala przywilej lokacyjny. Pieniezno wchodzilo w sklad biskupstwa warminskiego. Zamek wzniesiono w pierwszej polowie XIV w.

1313 okreslenie granic pomiedzy czescia kapitulna pomezanii a Ditricheun Stango, czyli o granice biegnaca pomiedzy dobrami szpitalnymi kapituly (Baldram) a dobrami Tychnowskimi. Posiadlosci nalezace do kapituly skoncentrowane byly w zachodniej czesci biskupstwa i obejmowaly miejscowosci Prabuty, Susz, Szymbark, Kisielice, ponadto kapitula posiadala wsie w okolicy Kwidzynia Rusinowo, Kaniczki, Mareze, weszla w posiadanie ziem w rejonie Baldramu i Kamionki.

1316 do 1331 zakon wznosi w Przezmarku wieloskrzydlowy zamek murowany, zamek byl siedziba prokuratora (zarzadcy).

1316 papiez Jan XXII polecil prepozytowi chelminskiemu aby wszystkie rozdane majatki biskupie zostaly zwrócone kosciolowi mimo zawartych umów.

1319 komtur dzierzgonski Luter Braunchweig wybudowal maly zamek w Dabrównie sluzacy za miejsce wypadowe przeciw Polsce, zamek byl siedziba wójta.

1320, 1339 Procesy polsko krzyzackie przed sadem papieskim, Wyrok sedziów papieskich nakazywal krzyzakom zwrot zagarnietych ziem, jednak do tego nie doszlo.

1320 biskup chelminski Mikolaj zarzuca biskupowi pomezanskiemu Ludeko ze za namowa dostojników krzyzackich przejal we wladanie okolice Lasina, Biskupca Pomorskiego, Nowego Miasta Lubawskiego.

1320-1330 drugi etap rozbudowy zamku w Braniewie.

1320 Drewniany zameczek w Pasleku zastapiono murowana twierdza.

1321.08.28 Umiera biskup Pomezanii Ludeko. Po jego smierci wladze przejmuje prepozyt kapituly katedralnej Rudolf. Niestety nie uzyskal on odraz akceptacji od arcybiskupa ryskiego, gdyz ten przebywal na dworze papieskim w Avinionie. Rudolf udal sie w slad za arcybiskupem do Wloch, tam o calej sprawie dowiedzial sie papiez i nakazal ponowne przebadanie sprawy, wówczas to elekt Rudolf zrzekl sie biskupstwa. Wówczas to papiez wydal zgode na piastowanie stanowiska biskupa Pomezanii przez Rudolfa.

1322.03.05 papiez Jan XXII wydal bulle prowizyjna dla Rudolfa na biskupstwo pomezanskie.

ok. 1322 biskup Rudolf wykupil dobra gardejskie od opactwa cystersów z Pelplina.

1324.02.29 komtur krzyzacki z Dziezgonia rozstrzygnal spór pomiedzy zakonem a biskupem pomezanskim Rudolfem o ziemie w okolicach wsi Zabrowa, na korzysc biskupa.

1325 biskup Rudolf zaklada miasto Biskupiec Pomorski.

ok. 1325-1351 pierwszy etap budowy wschodniego skrzydla zamku w Barcianach.

1327-1333 Wojna polsko krzyzacka po której to Polacy musieli zrzec sie Pomorza i Ziemi Chelminskiej i michalowskiej.

1329 powolano komisje majaca rozstrzygnac spór dotyczacy placenia swietopietrza przez diecezje chelminska i Pomorze, w sklad komisji wszedl biskup Pomezanii Rudolf.

ok.1329 w miejscu starej pruskiej osady Rast (obecnie Ketrzyn) krzyzacy wzniesli drewniana straznice. Zastepujac ja w latach 1360-70 murowanym trzyskrzydlowym zamkiem siedziba prokuratora. Zamek powstal w tym samym czasie co mury miejskie.

1330.05.30 biskup Rudolf uposaza miasto siedzibe biskupia Prabuty w 80 lanów ziemi, i nadaje miastu prawo do wolnego polowu ryb. Sadownictwo w miescie pozostalo w rekach biskupa, które sprawowal w jego imieniu soltys.

1330.07.24 biskup chelminski Otto i biskup pomezanski Rudolf doprowadzili do zawarcia porozumienia pomiedzy Zakonem a biskupem kujawskim, dotyczacym placenia dziesiecin z Pomorza.

1330 zniszczenie zamku w Lubawie przez ksiecia Litewskiego Witolda.

1330.11 zamordowanie skrytobójcze w Malborku wielkiego mistrza krzyzackiego Wernera z Orseln.

1330.11.12 zlozenie zwlok wielkiego mistrza w katedrze kwidzynskiej w obecnosci wszystkich biskupów pruskich: Rudolfa pomezanskiego, Otto chelminskiego, Henryka warminskiego, Jana sambijskiego. Biskupi ci w owym dniu zlozyli dokument w którym stwierdzili fakt zamordowania wielkiego mistrza.

od 1331 do 1354 na zamku w Pasleku rezyduja prokuratorzy komturii elblaskiej

1331.01.06 biskup Rudolf wraz z kapitula nadal przywilej fundacyjny Biskupcowi Pomorskiemu, i tu tak jak w Prabutach zastrzegl sobie sadownictwo.

1331 budowa zamku murowanego w Moragu i podniesienie go do rangi wójtostwa.

1331 najazd wojsk litewskich na Kurzetnik ("terra Kurnig"), Kuzetnik odbudowano kapitula chelminska postawila tu zamek który gotowy byl na pewno przed 1361 r. Zamek byl siedziba wójta kapituly.

1331.06.16 umiera biskup pomezanski Rudolf. Prepozyt Bertold (od 1330 byl prepozytem, a kanonikiem kapituly od 1321) zajmuje miejsce zmarlego.

1333.02.12 biskup ozylski poleca biskupowi chelminskiemu Otto, aby wybranego prepozyta Bertolda zatwierdzil i wykoneksowal w swoim miescie. Czynnosci te nalezaly zawsze do obowiazków metropolity ryskiego w owym czasie arcybiskupa Fryderyka, który przebywal na dworze papieskim. W zwiazku z czym papiez Jan XXII zlecil zalatwienie owej sprawy biskupowi ozylskiemu.

1335 po podbiciu ziem Galindów krzyzacy wzniesli drewniany zamek w Wegorzewie.

1336 biskup Pomezanii Bertold ustanowil granice na nizinie Kwidzynskiej pomiedzy swoimi , a kapituly dobrami, dotychczas ziemie te uzytkowano wspólnie. Kapitula otrzymala 1/3 czesc wspólnych pastwisk, pomiedzy Baldramem, a miastem. Teren kapituly obejmowal pas ziemi nad Wisla od granicy z Zakonem (okolice wsi Mokre) az do wsi Tychnowy. Na uzyskanym terenie kapitula zalozyla wiele nowych miejscowosci.

Ok.1336 ukonczono budowe zamku Kapitulnego w Kwidzynie, który od tej chwili stal sie siedziba Kapituly Katedralnej, rezydowal tam tez komtur domowy kapituly. Do tego czasu czlonkowie zamieszkiwali najprawdopodobniej w zamku biskupa pomezanskiego w stolicy biskupstwa.

1337 Reszel otrzymuje prawa miejskie.

1338.02.05 nadanie Jezioranom praw miejskich, osada zostala zalozona kolo dawnego grodu Pruskiego nad rzekom Symsarnom. Dostepu do osady bronily dwa nie istniejace juz jeziora j. krakowskie i j. lawki. Jeziorany nalezaly do biskupów warminskich. Jednoskrzydlowy zamek w Jezioranach zbudowano w latach 1350-1400. Budowe rozpoczal biskup Jan z Misni. Siedziba wójtów warminskich, glównodowodzacych wojskami biskupa.

1340 z komturstwa dzierzgonskiego, wydzielono komturstwo ostródzkie.

1340 w Elblagu wielki mistrz wymógl na biskupach pruskich (poza warminskim który nie byl czlonkiem zakonu), zeby zwrócili sie z prosba do papieza aby Stolica Apostolska nie wzywala go przed swój trybunal w zwiazku z skarga Polski na Zakon. Gdyz zagrozone jest jego panstwo krzyzackie najazdem przez Tatarów w zwiazku z czym musi pozostac na strazy Prus.

1340 zamek w Dabrównie, Nidzicy przechodzi pod kuratele komtura z Ostródy.

1340 pierwsza wzmianka o zamku w Gizycku, byl siedziba prokuratora i nalezal do komturstwa pokarminskiego.

1341 wójtostwo w Ostródzie zostalo przeksztalcone w samodzielna komturie.

1343 Zawarcie w Kaliszu pokoju pomiedzy Zakonem i Polakami, oraz spotkanie wielkiego mistrza Rudolfa Königem a królem polskim Kazimierzem.

1343.07.23 podpisano uklad pokojowy z krzyzakami na wniosek biskupów Warmii i Pomezanii papiez Klemens VI potwierdzil uklad.

1343.12.27 przekazanie przez biskupa Bertolda, kapitule pomezanskiej wsi Waltersdorf aby mogla zdobyc fundusze na przebudowe katedry w Kwidzynie.

1346 wzniesienie przez kapitule warminska zamku w Olsztynie. W zamku rezydowal administrator któremu podlegaly kapitulne olsztynskie i melzackie (z zamkiem w Pienieznie).

1346.11.28 Smierc biskupa Pomezanii Bertolda. Spowiednik wielkiego mistrza, scholastyk kapituly a pózniej kantor Arnold, zostaje nastepca biskupa Bertolda. Papiez Klemens IV bez zastrzezen poparl elekta Arnolda i zlecil jego wykonsekrowanie w Rzymie kardynalowi Gancelino z Albano. Biskup Arnold utrwalil swa wladze na Mierzei Wislanej i oparl zachodnie granice biskupstwa na korycie Martwej Wisly, Leniwce i Wisle az do ujscia Osy.

1349 spór biskupa pomezanii Arnolda z kapitula. Konflikt dotyczyl sprawowania sadownictwa duchowego, patronatu nad kosciolem w Jedrychowie (Heinrichau), oraz prawa wyboru kanoników kapituly. Biskup sprawowal wladze despotycznie i nie dopuszczal do rzadów czlonków kapituly pomezanskiej. Spór rozstrzygnela specjalna komisja rozjemcza powolana z posród biskupów, cystersów i braci krzyzackich uznajac racje kapituly.

1349 Ostróda w poblizu drewnianej straznicy rozpoczeto budowe nowego murowanego zamku krzyzackiego.

W polowie XIV w wzniesiono zamek w Szczytnie, na miejscu drewnianej straznicy, takze przystapiono do budowy drewnianego zameczku w Szestnie na miejscu pruskiego grodziska w którym rezydowal prokurator podlegly komturowi balgijskiemu. Prawdopodobnie rozpoczeto budowe zamku w Szymbarku i budowy zamku murowanego w Wegorzewie, w którym rezydowal prokurator podlegly komturowi z Królewca.

1350-1355 Jan I z Misni rozpoczal budowe murowanego zamku w Reszlu, która kontynuowal od 1355-1373 Jan II Stryprocka, zakonczyl biskup Henryk III Sorboma w 1401 r..

1350 biskupi warminscy obrali Lidzbark Warminski za swa siedzibe w tym ze roku biskup Jan z Misni rozpoczal budowe czteroskrzydlowego zespolu zamkowego. Budowa trwala do polowy XV w, przerywana oblezeniami i pozarami. Rozpoczete dzielo kontynuowali biskup Jan II Stryprock, Henryk III Sorbom, i ich nastepcy. Byla to trzecia po Braniewie i Ornecie siedziba biskupów warminskich.

1351 Pierwsza wzmianka o budowie zamku w Olsztynku. Który prawdopodobnie stanal w miejsce pierwotnej drewnianej straznicy krzyzackiej. W zamku rezyduje komornik krzyzacki.

1353 Olsztyn otrzymuje prawa lokacyjne.

1359 Olsztynek otrzymuje prawa miejskie.

1359 Zamek w Przezmarku zostaje siedziba wójta do 1410r.

1360.01.29 umiera w Kwidzynie biskup Pomezanii Arnold, biskupstwo po nim przejmuje wybrany przez kapitule scholastyk Mikolaj I. Jednakze papiez Innocenty IV uniewaznil wybory potepiajac niesubordynacje kapituly, mianowicie juz za rzadów biskupa Arnolda zastrzegl sobie prowizje na stolice biskupia w Kwidzynie, dopiero 1360.04.20 zatwierdzil wybór Mikolaja I. Biskup Pomezanii Mikolaj I ofiarowal kapitule duzo wartosciowych ksiazek dotyczacych prawodawstwa koscielnego jaki swieckiego.

1361 zamek w Gizycku pala wojska Litewskie pod wodza Kiejstuta.

1365 zamek w Wegorzewie zdobyty i spalony przez Litwinów.

1363 rozbudowa zamku w Lubawie przez biskupa Wikbolda (1363-1385).

1371 drewniana straznica w Szestnie spalona przez wojska litewskie.

1373 na zamku w Lidzbarku Warminskim wzniesiono kruzganki i zbudowano przedzamcze rozbudowa trwala do 1401 r.

1376-1405 oficjalem diecezji pomezanskiej zostaje Jan z Zulawki autor Kroniki Ziemi Pruskiej z lat 1360-1419, poprzednio byl ksiedzem w Ilawie (1372), pózniej w Lubieszewie.

1376 zamek w Dzialdowa zniszczony podczas najazdu Kiejstuta.

1376.11.27 zmarl biskup Pomezanii Mikolaj I, wladze przejmuje mlodszy kanonik kapituly Jan I " Mönch" pochodzacy z Elblaga. Stolica Apostolska zatwierdzila jego wybór w 1377. Wczesniejsze starania o konfirmacje udaremnial kanonik warminski Damerau. Biskup Jan I wchodzi w sklad rady wielkiego mistrza Winrycha von Kniprode.

1377 rozpoczeto budowe zamku w Rynie, w celu odpierania najazdów Litewskich. Zamek nalezal do komturstwa balgijskiego, oraz ok. 1377 na zlecenie wielkiego mistrza Winrycha von Kniprodego przystapiono do drugi etap rozbudowy zamku w Barcianach.

1378.07.01 biskup Pomezanii Jan I zwoluje zjazd do Prabut na którym pragnie wyswietlic kwestie niesplaconego podatku przez jego lenników i wasali. Niestety biskup zostal zmuszony do uchylenia podatku za rok 1377 i 1378. Biskup Jan I Mönch opublikowal pierwsze normy prawne dotyczace zycia kleru w celu zapobiezenia dalszemu upadkowi obyczajów. Kanoników i pozostale duchowienstwo zobowiazal do sluzby Bozej w ciagu dnia i nocy, duchowienstwo katedralne upomniano aby spozywano posilki w bez klótni i wrzasku nie grymaszono na podane posilki i przypomnial im o obowiazku modlitwy dziekczynnej. Biskup zastrzegl sobie prawo wydawania pozwolen na wyjazd poza diecezje, zabronil oddalania sie z parafii na dluzszy czas. Nikomu z czlonków zakonu nie wolno bylo posiadac majatku, tylko za zgoda przelozonego wolno bylo sprawowac opieke nad pieniedzmi powierzonymi przez przyjaciól lub z racji innego moralnego obowiazku. Ponadto upominal braci aby powstrzymywali sie od obejmowania, calowania z innymi kobietami i dlatego wprowadzono nakaz uzyskiwania pozwolen na wyjscie do miasta. W wypadku lamania ustanowionego prawa przewidywano nastepujace kary upomnienia, zakaz wstepu do kosciola przez okres do trzech dni, w wypadku braku poprawy w okresie 8 dni przewidywano usuniecie kleryka od wszelkich spraw kapituly katedralnej. Jezeli te kary nie przyniosly oczekiwanego skutku przewidywano za zgoda wielkiego mistrza banicje " jako parszywa owce " Litwe lub do innych niebezpiecznych miejsc az do czasu poprawy.

1376 biskup Pomezanii Jan I, konsekruje w Królewcu biskupa sambijskiego Teodoryka Tylo, który objal rzady po zmarlym biskupie Bartlomieju.

1380 wielki mistrz Winrych von Kniprode zarzadza nowy lokiec jako miare ziemi.

1381 przystapiono do odbudowy zamku w Ostródzie, ukonczono ja prawdopodobnie w 1397 jako zamek czteroskrzydlowy.

1381 prawa miejskie dla Nidzicy, w której zbudowano zamek murowanego przed 1381, pierwsza wzmianka o zamku z 1359. W 1407 zbudowano u stóp wzgórza zamkowego mlyn z domem mlynskim.

1383 po odbudowie, podniesieni murów zamek w Dzialdowie zostal podniesiony do rangi siedziby wójta. W okresie tym wzniesiono dodatkowo dwa skrzydla wschodnie i zachodnie.

Po 1385 przebudowano czesc pólnocna skrzydla wschodniego, oraz podwyzszono calosc o kondygnacje obronna w zamku w Barcianach, prawdopodobnie pierwotnie byla to siedziba Komtura i konwentu. Zamek tez sluzyl jako miejsce wypadowe na Litwe, spelnial funkcje koszar i magazynowano w nim zywnosc zwlaszcza zboze.

1386 rozpoczeto drugi etap budowy zamku w Szymbarku, zainicjowany przez prepozyta Henryka ze Skarlina.

1389 biskup pomezanski Jan I Mönch rozstrzyga spór pomiedzy Warminska Kapitula Katedralna a wsia Dabrowa kolo Pieniezna (Schön Damerau), zwalniajac tych ostatnich z szarawarku na rzecz kapituly, a takze na zlecenie papieza Aleksandra IV bada sprawe uprowadzenia przez szlachte pomorska ksiecia Wilhelma von Geldern, który to przez tereny ksiazat pomorskich podazal do Zakonu. Dzieki zabiegom biskupa ksiaze zostal uwolniony z wiezienia po siedmiu miesiacach.

1390 odbudowa zamku w Gizycku po najezdzie Litwinów w 1361. Zamek byl zamkiem jednoskrzydlowym posiadal : piwnice, browar, zbrojownie, pietro obronne i folwark (dane ze spisu w 1420 r).

1394 wielki mistrz Konrad Wallenrode w Rynie utworzyl komturstwo dla swego brata Fryderyka.

1398 zawarto pokój z Litwa.

1401 po odbudowaniu w cegle straznicy w Szestnie powstaje przy niej wies czynszowa.

1400 Oddzialy litewskie pustosza okolice Nidzicy.

1401 Nidzice opanowuja wojska polskie.

1402.10.29 konfirmacja biskupa chelminskiego Arnolda Stapila (1402-1416) przez biskupa Jana I Möncha.

1402 po wyprawie na Litwe do Bezlawek powraca komtur krzyzacki Wilhelm von Helfenstein. Zamek w Bezlawkach spelnial role straznicy i byl miejscem wypadów na Litwe, musial juz istniec przed 1400 rokiem.

1402 biskup Arnold Stapil dokonuje dalszej rozbudowy zamku w Lubawie (1402-1416).

1409-1411 konflikt polsko krzyzacki i litewsko krzyzacki doprowadzil do wielkiej wojny z zakonem.

1409 przelom IX-X Jagiello zdobyl zamek w Bydgoszczy i zawarl rozejm z wielkim mistrzem.

1410.07.03 polaczone pod Czerwinskiem wojska polsko litewskie ruszyly w kierunku granic zakonu, z zamiarem uderzenia na Malbork, stolice panstwa Krzyzackiego. Jednakze zgrupowanie wojsk krzyzackich po drugiej stronie Drwecy pod Kurzetnikiem, zmusilo Jagielle do zmiany planu marszu, ruszyl na Dzialdowo, które opanowal bez walki.

1410.07.13 Dabrówno miasto i zamek zdobyte szturmem przez wojska sprzymierzone (zamek spalono kiedy na jego miejscu postawiono nowy dokladnie nie wiadomo ale musialo to miec miejsce w drugiej polowie XV w.) W tym czasie wojska krzyzackie z Lubawy podeszly w okolice Frygnowa, Stebarka, Grunwaldu.

1410.07.15 Bitwa pod Grunwaldem.

1410.07.17 Jagiello ruszyl dalej na Malbork.

1410.07.17 Jagiello zajmuje Olsztynek, gdzie poslaniec biskupa warminskiego, oznajmil ze biskup pragnie przejsc pod wladze króla polskiego.

1410.07.18 Poddaly sie Olsztyn i Ostróda która zostala przekazana ksieciu mazowieckiemu Januszowi wraz ze Szczytnem.

1410.07.18 Poddal sie Morag.

1410.07.21 poddal sie Dzierzgon. W okresie tym podaly sie tez zamki w Nidzicy, Lubawie, Nowym Miescie, Bratian i Przezmark.

1410.07.25 sprzymierzeni dotarli do Malborka, gdzie zamek zdazyl przygotowac do obrony komtur Swiecia Henryk von Plauen, nie bioracy udzialu w bitwie pod Grunwaldem. Oblezenie Malborka zakonczylo sie nie powodzeniem, po wycofaniu sie wojsk z panstwa krzyzackiego zamki i miasta które uprzednio poddaly sie Jagielle odzyskali krzyzacy. Przechodzac do kontrofensywy krzyzacy zostali pokonani pod Koronowem, a takze w starciach pod Golubiem i Tuchola.

1411 Zakonczenie wojny pokojem w Toruniu. Nidzica wraca

1414 Zamek w Przezmarku zostaje siedziba komtura i konwentu dzierzgonskiegi.

1414 wybuch nowej wojny (wojna glodowa)

1414.08.06 Jagiello i ksiaze litewski Witold po kilkudniowym oblezeniu zdobyl Nidzice. W kilka nastepnych dni zajal bez walki Olsztynek, Olsztyn i Dobre Miasto. Zdobyto na krótko Morag. Czesciowo spalil Pieniezno. Rozbudowano w pierwszej polowie XV w. dostawiajac cztery skrzydla.

1414.08.15 rozpoczecie oblezenia Lidzbarka Warminskiego bronionego przez zaloge krzyzacka. Wkrótce Jagiello odstapil od oblezenia i rozpoczal pustoszenie kraju docierajac az w poblize Królewca. Przeciw uderzenie wojsk krzyzackich na tereny polskie zmusilo Jagielle do odwrotu, zajmujac po drodze Milakowo, Mlynary, Frombork. Dalej maszerujac na poludnie przez Dziezgon, Prabuty i Biskupiec Pomorski

1414 polowa 09 wojska Jagielly docieraja i rozpoczynaja oblezenie Brodnicy. Glód i choroby nekajace jedna jak i druga strone doprowadzily do zawarcia dwuletniego rozejmu, a kwestie sporne mial rozstrzygnac sobór w Konstancji, tak sie jednak nie stalo.

1420-1468 Zamek w Rynie stal sie siedziba prokuratora.

1422 krzyzacy wypowiedzieli wojne Polsce. Nie mieli jednak dosc sil aby stanac do walki w otwartym polu. Zmusi to Jagielle do zdobywania kolejnych miast. Po utracie Bratianu i Golubia Krzyzacy poprosili o pokój, który zostal zawarty nad jeziorem Melnenskim i trwal 9 lat.

1431 po smierci Witolda na litewskim tronie ksiazecym zasiadl Swidrygiello mlodszy brat Jagielly, chcac zerwac unie z Polska, zwiazal sie z krzyzakami i w tym ze roku wtargneli wraz z husytami czeskimi na Pomorze Gdanskie.

1433 po pierwszych niepowodzeniach w kampanii 1431 wielki mistrz poprosil o rozejm.

1435 pomoc krzyzacka dla Swidrygiella i jego kleska w bitwie pod Wilkomierzem.

1435 pokój w Brzesciu Kujawskim konczacy cykl wojen polsko-krzyzackich rozpoczety w 1409 r

1440 rosnacy ucisk fiskalny poddanych zakonu doprowadzil do zawiazania Zwiazku Pruskiego- konfederacji ziem i miast. Czyli szlachty i mieszczanstwa do których pózniej dolaczyla czesc duchowienstwa.

1445 Splonelo przedzamcze w Lidzbarku Warminskim.

1454 zbrojne powstanie zwiazku stanów pruskich przeciw zakonowi. Szybko ziemie, miasta, i zamki zrzucaly zwierzchnictwo zakonu. Do zwiazku przystapili biskupi chelminski i pomezanski, nie chcial tego zrobic biskup warminski Franciszek Kuhschmalz pragnac zachowac neutralnosc dominium biskupiego

1454.02.17 kapitulacja Pasleka przed powstancami, bronionego przez wielkiego szpitalnika Henryka Reuss von Plauen. Kilka dni pózniej zdobyto Morag i Ostróde. Po zdobyciu zamku w Braniewie, pozostale zamki biskupie przeszly na strone antykrzyzacka. W tej sytuacji kapitula warminska zglosila akces do zwiazku.

1454.03.06 Kazimierz Jagiellonczyk wydal akt inkorporacyjny i wypowiedzial wojne zakonowi, stalo to sie za sprawa poselstwa Zwiazku Pruskiego które udalo sie do Krakowa na poczatku lutego z prosba o wcielenie Prus do Korony.

1454.03 wybuch wojny polsko krzyzackiej która trwala 13 lat. Podczas wojny trzynastoletniej splonal zamek w Braniewie, Gizycku które to zostal odbudowany dopiero pod koniec XV w..

1454.08 juz tylko Malbork i Chojnice pozostaly w rekach zakonu, ale jego sily nie byly do konca rozbite, i regenerowaly swoje sily otrzymywana pomoca z Inflant. Sily te nie spodziewanie pokonaly wojska Jagiellonczyka.

1454 jesien nieudana wyprawa wojsk polskich pragnacych odbic zamki: Przezmark, Ostróde, Olsztynek, Dzialdowo i na krótko Dabrówno które ponownie przeszly w rece krzyzackie.

1455 równiez nie udana wyprawa wojsk polskich majaca odbic zamki z rak krzyzackich Do polowy tego roku krzyzacy zdobyli Nowe Miasto, Braniewo, Pieniezno, Barciany, Knipawe (jedno z trzech miast Królewca), zdobyli Olsztyn, Reszel, Szestno, oraz zamki w Gizycku, Elku, Piszu. Koszty zwiazane z wojna i zoldem dla wojsk doprowadzily zakon do klopotów finansowych. Wielki Mistrz zalegajac z zaplata zoldu dla wojsk zacieznych zastawil u nich kilka zamków w tym tez Malbork.

1457.06 Kazimierz Jagiellonczyk wkracza do Malborka który wykupil od wojsk zacieznych.

1457.09 Krzyzacy odzyskali Malbork.

1460.08 po dlugim oblezeniu Malbork ponownie przechodzi w rece polskie.

1461 inicjatywa nalezy do zakonu w rekach polskich pozostaly juz tylko Morag, Sepopol, Ketryn, Braniewo, i Frombork.

1462 Krzyzacy bezskutecznie oblegaja Frombork.

1462 Kazimierz Jagiellonczyk zwieksza ilosc wojsk zacieznych. Dowództwo nad nimi powierzyl Piotrowi Duninowi. Ten przystapil do oblezenia Braniewa, ale wkrótce je przerwal i pomaszerowal na Pomorze.

1462.09.17 zwyciestwo wojsk polskich pod Swieciem i przejecie inicjatywy przez wojska polskie.

1463 lato rozpoczyna sie oblezenie Gniewu.

1464.01.01 Gniew poddaje sie na wiesc o klesce i rozbiciu wojsk wielkiego mistrza w bitwie na Zalewie Wislanym. Wojska wielkiego mistrza mialy przyjsc z pomoca obronca Gniewu.

1464 stany pruskie zawarly pokój z biskupem warminskim Pawlem Legendorfem, który mimo staran o zachowanie swej neutralnosci wspieral zakon np. podczas oblezenia Fromborka. Biskup zobowiazal sie przyjac wojska polskie w miastach warminskich. Szymbark przez okres wojny 1454-66 opanowany przez Zwiazek Pruski.

1464.05 ratyfikowanie ukladu przez Kazimierza Jagiellonczyka z biskupem warminskim.

1466.10.19 po zdobyciu ostatnich punktów oporu krzyzackiego, podpisano traktat pokojowy w Toruniu, na którego mocy Polska odzyskala Pomorze Gdanskie, ziemie chelminska i michalowska.. Ponadto traktat przyznal Polsce Powisle wraz z Malborkiem oraz Warmie. Mimo to panstwo krzyzackie nie zostalo zlikwidowane. Ziemie nie wlaczone bezposrednio do korony zostaly oddane zakonowi w lenno i tworzyly tak zwane Prusy Zakonne lub Krzyzackie. Ziemie wcielone do Polski okreslano mianem Prus Królewskich lub koronnych. Diecezja chelminska powrócila do archidiecezji Gnieznienskiej. Diecezja pomezanska natomiast pozostala nadal we wladaniu Krzyzaków (po smierci biskupa Kielbasy na jego miejsce miano wybrac kogos z czlonków zakonu. Biskupi Warmii nadal zachowali duza samodzielnosc. Królowie polscy potwierdzili wszystkie posiadane przez nich przywileje. Chcieli jednak miec wplyw na obsadzanie stolicy biskupstwa. Zamek w Dabrównie, Reszlu, pozostal w granicach Prus Królewskich. Zamek w Szczytnie i pozostal w gestii Prus Ksiazecych i podlegal komturom pasleckim.

1466 w Pasleku powstaje osobne komturstwo, jednoczesnie rozbudowano zamek dodajac skrzydlo wschodnie i zachodnie.

1467 po smierci biskupa warminskiego Pawla Legendorfa, jego nastepca Mikolaj Tungen nie majacy akceptacji ze strony króla polskiego, zgodnie z traktatem pokoju torunskiego. Zawiera przymierze z wielkim mistrzem.

1470-1479 biskup warminski Mikolaj Tungen i wielki mistrz zbrojnie wystapili przeciwko Polsce, tak zwana wojna ksieza Biskup opanowal Braniewo, Frombork, Dobre Miasto, Lidzbark Warminski. Zakon natomiast zdobyl Brodnice i Chelmno.

1472 Tungen przybyl pod Jeziorany ale polska zaloga broni sie az do wiosny 1474 podczas oblezenia polacy spalili podgrodzie.

1478 kontr atak wojsk polskich zmusil przeciwników do kapitulacji.

1479.07.15 na sejmie w Piotrkowie Tungen potwierdzil przynaleznosc Warmii do Polski a kapitula miala od tej pory wybierac osoby mile królowi.

1505 Polacy wzniesli wokól zamku w Reszlu mury obronne.

1508-1516 przebudowa i rozbudowa zamku w Dabrównie.

1511 nowy wielki mistrz ksiaze Albrecht Hohenzollern, odmówil zlozenia holdu lennego i zaczal przygotowania do wojny.

1513 przebudowa zamku w Bezlawkach na kosciól.

1520 z poczatkiem roku wielki mistrz Albrecht Hohenzollern przystapil do wojny z korona i zajal Braniewo.

1520 wojska polskie dowodzone przez Mikolaja Firleja zajeli wiele miast i zamków: Susz, Ilawe, Szymbark, Dabrówno, Olsztynek, Morag, po bezskutecznym oblezeniu Pasleka zajeli jeszcze kilka kolejnych miast miedzy innymi Pieniezno i dotarli az po Królewiec. Tymczasem inna grupa wojsk polskich zdobyla Gizycko, Elk, Pisz.

1520 elblazanie i gdanszczanie zdobywaja Paslek.

1520 w polowie roku krzyzacy otrzymali posilki i przystapili do kontr ofensywy . Firlej cofnal sie na Warmie i przystapil do oblezenia Braniewa. Albrecht natomiast przystapil do oblezenia Lidzbarka Warminskiego, zdobywajac w tym czasie Pieniezno.

1520 na pomoc Albrechtowi przybyly wojska zaciezne z Brandenburgii, ale przeciwdzialanie wojsk polskich zmusilo je do wycofania sie na pomorze zachodnie.

1521 poczatek roku wielki mistrz po otrzymaniu nowych posilków próbuje przejac inicjatywe, zdobywa Ornete, oblega Olsztyn skutecznie broniony przez Mikolaja Kopernika bedacego w tym czasie administratorem dóbr kapituly warminskiej.

1521.04.07. Albrecht naciskany przez stany Prus Zakonnych podpisuje w kwietniu czteroletni rozejm. W trakcie rozejmu w Prusach jak i w Polsce zaczela dojrzewac mysl o likwidacji zakonu.

1525.04.08 na mocy traktatu krakowskiego Zakon Krzyzacki w Prusach zostaje zlikwidowany, i powolano Ksiestwo Pruskie (Prusy Ksiazece) jako lenno polskie. Sekularyzacji ulegly dobra biskupów pomezanskich

Albrecht otrzymal tytul ksiecia w Prusach. Olsztynek zostal przylaczony do Prus Ksiazecych

1525 zamek w Dzialdowie po czesciowych zniszczeniach podczas ostatniej wojny podczas oblegania go przez Polaków, traci na znaczeniu i staje sie siedziba starosty ksiazecego.

1525.04.10 Ksiaze Albercht sklada hold Zygmuntowi Staremu na rynku w Krakowie.

1525 Zamek w Rynie siedziba starostwa.

1525- 1625 Po upadku panstwa krzyzackiego okres stabilizacji i rozwoju Prus

1625-1629 podczas wojny polsko szwedzkiej Szwedzi wkroczyli do Prus Ksiazecych, a potem na Warmie. Kontrofensywa wojsk polskich doprowadzila do zajecia Ornety. Szwedzi umocnili sie na zamkach Warmii skad wyparli zalogi polskie. Ustapili z nich calkowicie dopiero w 1635 r.

1655-1660 w czasie drugiej wojny szwedzkiej ksiaze pruski Fryderyk Wilhelm (elektor brandenburski, przedstawiciel rodu Hohenzollernów po bezpotomnej smierci Albrechta Fryderyka Hohenzollerna) wystapil zbrojnie przeciwko Karolowi Gustawowi.

1656 Fryderyk Wilhelm zrywa zwiazki z korona i przechodzi na strone Karola Gustawa, w zamian otrzymuje zajeta wczesniej przez Szwedów Warmie.

1657 Fryderyk Wilhelm przechodzi ponownie na strone Jana Kazimierza za cene swej suwerennosci w Prusach na mocy traktatów welawsko-bydgowskich. Jan Kazimierz uznal niezaleznosc Prus Ksiazeckich. Warmia powrócila do polski. Braniewo i Frombork w rekach elektora do 1663 r.

1701 Po umocnieniu sie linii Hohenzollernów Fryderyk III oglosil sie królem w Prusach jako Fryderyk I.

1700-1721 spustoszenie Warmii podczas wojny pólnocnej przez wojska szwedzkie, pózniej saskie i rosyjskie.

1756-1763 wojna siedmioletnia

1772 podczas pierwszego rozbioru Polski, Prusy zagarniaja Warmie.

---