Geografia fizyczna Polski

„Geografia Polski - Środowisko przyrodnicze” - Leszek Stargel - PWN - 1991,1999

„Geografia fizyczna Polski” - Jerzy Kondracki - II poł. lat `80

Skąd się wzięła Polska?

Na początku części Polski były oddalone, jedna na półkuli północnej, a druga na południowej, szarogłazy - powstające w rowach - G. Świętokrzyskie, Sudety.

Położenie polski na tle Europy:

Średnia szerokość geograficzna Polski to 52º - Warszawa, (lecz taka sama jak Jezioro Weenipeg, pd Labrador, Irkuck, pn cz. Nowej Funladnii) - to mówi nam niewiele, ta sama szerokość geograficzna, lecz zupełnie inne warunki przyrodnicze, klimatyczne.

Polska jak wielu mówi położona jest w środku Europy, biorąc linie przylądek Rocka, środkowy Ural, oraz 2 przylądki to te linie przetną się w miejscowości Piątek koło Łodzi.

Położenie na tle budowy geologicznej, stykają się 3 wielkie struktury geologiczne:

• Platforma Wschodnioeuropejska (granitoidy - 3 mld lat)

• Góry paleozoiczne, górotwory środkowo i zachodnio europejskie

• Alpidy - góry alpejskie

Linia oddzielająca te górotwory to LINIA TEYSSEYR'A - TORNQUISTA - brzeg pradawnego kontynentu, brzeg ogromnego oceanu.

Jednostki fizjograficzne, położony na przecięciu 3 jednostek:

• Pozaalpejska Europa zach. - Sudety, Wyż. Śląsko - Małopolska

• Pd - wsch i wsch część Polski, zach. Część platformy ukraińskiej, Karpaty

• Niż środkowopolski i wschodnio europejski (na paleozoicznych utworach i na platformie wschodnioeuropejskiej)

Położenie na tle warunków klimatycznych podział wg Kepena

• Na styku krainy klimatów borealno - śnieżnych i dżdżysto - deszczowych

Położenie na tle warunków klimatycznych podział wg Demartona:

• Przejściowy typ klimatu

Warunki hydrologiczne:

• Opady w Polsce są 2x nizsze niż na zach brzegu Francji. Parowani - straty odbywają w okresie letnim, izotermy równoleżnikowe, tak samo woda paruje we Francji i w Polsce. Bilans wodny jest niekorzystny.

Szata roślinna - podział geobotaniczny:

• Obszar eurosyberyjski, prowincja środkowoeuropejska

• nizinno - wyżynna,

• górska - podprowincja, Karpaty

• pd wsch - stepowo - leśna, pontyjsko - panońska

Gleby

W Polsce pd występują 2 strefy gleb

• brunatnoziemne - pd - zach Polska, - klimat oceaniczny

• bilicoziemne - ku pd - wsch - klimat kontynentalny

Zmienność utworów geologicznych na rozległych szelfach, uskok brzeżny Sudetów brzeg linii TT - 300 km, dziś jest zciśnięte - przestrzeń Polski bardzo się skomplikowała. Niezależnie czy kula ziemska podlegała wahaniom temperatury - skrajne klimaty decydowały o ukształtowaniu od wiecznej zmarzliny po tropikalne, globalne zmiany klimatyczne. Ten zakres zmian jest stosunkowo niewielki, my wiemy to przez wędrówkę w obrębie kontynentów, np. masyw czeski oderwał się od Afryki. Polska miała kiedyś kształt kwadratu, historia wiąże się z układem:

4 regiony w Polsce z różnymi rodzajami skał w budowie

• 2 z nich to elementy w podłożu ze skałami krystalicznymi (Sudety-środkowe, Pl. Wschodnioeuropejska - pochodzi ze starszego proktozoiku - bardziej zdenudowana, blok dolnośląski z środkowego proterozoiku, 2 cokoły lądowe - raz jest ich mniej, raz więcej, zależało to od poziomu oceanu, który się obniżał i podnosił - morza epikontynentalne - wchodziły na platformę wscheur.

• 3 element to obszar skał osadowych - skompresowane przy przesunięciu się Masywu Czeskiego i Sudetów (reszta Sudetów pod Wschową koło Wolsztyna), miąższość 8-12 km pod nimi jest podłoże krystaliczne

• 4 strefa - nie liczy się z tym porządkiem - wchodzi od południa, na pd od Olkusza wielki ocean, Karpaty (alpidy). Niektóre elementy na powierzchni ziemi mają złożony przebieg i bardzo długą historię np. kierunek Odry.Kierunek Odry nie jest kierunkiem przypadkowym.

• Najstarszą strukturą geologiczna Polski jest trójkątna kra kursownik - trójkątna kra Gór Sowich, powstała przełomie archaiku i proterzoiku (2,5 mln lat temu)

Okresy geologiczne:

Kambr - 480-550 mln lat temu - I ruchy górotwórcze tzw. faza sartyńska (sandomierska) między Masywem Czeskim a Pl. Wschodnioeur.(15º szer. N)

Paleomagnetyzm - radiopelengacja, minerały ferromagnetyczne, dostają się rzekami do zbiorników morskich, mają wygląd igły, orientują się na pn do bieguna PN Ziemi.

- ląd

- strefa akumulacji

- osady lądowe słonawe

- baseny sedymentacyjne

- strefy szelfowe

- szelfy sedymentacyjno - wapienne

- szelfy wód głębokich - subdukcyjne

- formacje węglanowe

- sedymentacje chemiczne, gips, sól, anhydryt

Eokambr - wczesny kambr (brak informacji o istnieniu Karpat), na Polesiu wulkany.

Kambr - klimat cieplejszy - sedymentacja węglanów - Węglany Wojcieszowskie, początek orogenez - górotwórczości

Ordownik - 430-400 mln lat temu - główna faza orogenezy kaledońskiej, strefa geosynklinalna - faza katońska (łysogórska) - I fałdowanie tych utworów złożone w rowie subdukcyjnym Masywu Czeskiego, Sudetów, G. Kaledońskich - nie widoczne w rzeźbie.

Sylur 430-400 mln lat temu - szarogłazy, łupki, w rejonie ugięcia płyty powstał wulkanizm pomorski, następuje wypiętrzenie Wyżyny Kieleckiej - strefa kielecka - pd - zach część Gór Świętokrzyskich - antyklinoriu Górnego Sanu. Sudety są intensywnie fałdowane - Góry Kaczawskie, Izerskie, Blok Śnieżnika, któremu towarzyszy wulkanizm, bazalty zieleńcowe - serpenitynitowe. Zostały okresowo zalane przez gorące wody silnie zmineralizowa - powstają później rudy, wykrystalizowane rudy niklu, żelaza, miedzi, magnezu. Dziś jest niewidoczna schowana pod Karpatami, w strefach przybrzeżnych ocean - I ślady roślin lądowych z syluru. Koniec syluru - lad olbredowy. Kierunek kaledoński to: G. Świętokrzyskie, Szkocja, J. Lochnes, pd. brzegi Grenlandii.

Dewon - 410 - 360 mln lat temu - pęknięcie, bloki kontynentalne odsuwają się od siebie, powstaje nowa płyta oceaniczna, tworzą się nowe góry: G. Pd-wsch Grenlandii, G. Szkockie, G. Skandynawskie - Sudety poza Europą.

Kontakt ląd - ocean - regresja morza - cofanie się linii, obszar kaledoński Sudetów - część szelfów przyklejona do Sudetów. W czasie dewonu platforma wscheur. Przesuwała się szybko - zwrotnik Koziorożca . Osady te pochodzą z ciepłych mórz oceanu - dewońskie wapienie, węglany, następne strefy subdukcyjne w pobliżu gór - Sudetów. Margle, dolomity (odchyłki w kierunku węglanu, magnezu, wapnia) - więcej węglanu CaCo₃ 50/50% węglany.

Karbon - 360 -290 mln lat temu - zajmuje ważne miejsce w orogenezie (b)waryscyjskiej - kończy się w permie - częściowo przefałdowane G. Kaledońskie, dobudowane nowe obszary fałdowe. Orogeneza ta ma I fazę zwaną BRETOŃSKĄ (sudecką), II fazę - ASTYRYJSKĄ.

W karbonie dochodzi do sklejenia dwóch platform (to, co zostało doklejone do Masywu Czeskiego) - Sudety pod Gorzów Wlkp., Śrem, wypiętrzona część szelfu pn pomiędzy płytkie szelfowe morze, resztki oceanu (Polska znajduje się dokładnie na równiku), wielkie lasy mangronowe - położone przy brzegach obszarów górskich - powstały wtedy późniejsze zagłębie Lubelskie, II zagłębie - Górnośląskie, w tym miejscu owstawały bagna nizinne, węgle jeziorne stojące w wodzie słodkiej. III zagłębie - Wielka Kotlina ( w Sudetach) - dolnośląska - zabagniona - lasy tropikalne, bagna jeziorne powstał tam węgiel kamienny, pod Karpatami znajdują się złoża zagłębne lasów mangronowych - wsch. Karpaty, Wyż. Sandomierska.

W (b)waryscydach następowało pękanie gór, powstawały intruzje węglowe, wlewanie wód w strzeliny; intruzje granitowe - granitów karbinowskich, intruzje kłodzko - złotostowskie, intruzje Strzegomia, Ślęży, Sobótka. Skały porfirowe w rejonie Górnego Sląska, G. Świętokrzyskich dobudowana pn- wsch część Łysogórska, część nasunięta na kaledońskie struktury.

Intruzja granitowa - tam powstały Tatry 800 km - została przetransportowana o 1500 km na pd. - pod nimi są skały młodsze.

Zdefiniowane 3 elementy - fazy - G. Świętokrzyskich:

• Antyklinorium klimontowskie,

• Synkinorium kielecko - łysogórskie,

• Fałd łysogórski.

Podczas stygnięcia skał - kurczą się wytrącając ładunek mineralny: rudy żelaza i miedzi wykrystalizowane. Pod koniec karbonu I ślady nowej geosynkliny na pd. od obszaru Polski. Na obszarze Polski ocean po raz ostatni był w KARBONIE. Polska w dzisiejszych kształtach i rozmiarach.

Perm - 290-230 mln lat temu - górny paleozoik. Wyróżnia się 2 okresy:

• Czerwony spągowiec - dolny okres permu,

• Ceksztyn - górny okres permu.

Klimat sawannowy i półpustynny, średnia temperatura roczna powyżej 16ºC, opady do 1000 mm, roślinność powoduje interakcje z zwietrzeliną i powstaje Al₂O₃, Fe₂O₃ - wymywana jest krzemionka, powstają tlenki glinu, iluwialna gleba laterytowa, boksyt, glinka porcelanowa. Polska przesunęła się na pn. od równika od 12º do 16º N - sawanna. Czerwony spągowiec - ostania twórczość (b)waryscyńska - wulkanizm pod Szczecinem - 300 m popiołów wulkanicznych - tufów.

Ceksztyn - skrajnie suchy i stepowy klimat, po orogenezie kaledońskiej rozerwały się Ameryka z Europą, Kaledonidy, G. Skandynawskie, Grenlandia, dobudowały się Apallachy w Ameryce, Sudety Waryscyjskie w Polsce. Przed permem najbliższe źródło wilgoci znajdowało się 1600 km od Polski - Atlantyk, a teraz ta odległość powiększyła się do 5000 km Ameryka (Kalifornia, Pacyfik), 6500 km - nie ma opadów, najwyższa bruzda, 4 wylewy - transgresja morza. Morza te wdzierały się na tereny Polski, były to morza płytkie, szybko parowały, dowodem tego są duże pokłady soli kamiennej - Niż Polski, 4 krotne utwory hemogeniczne, pokłady soli potasowej, nie obejmowały Sudetów i Sudetów, Świętokrzyskich, jeden cykl krystalizacji soli kamiennej to CYKLOTEN. Krajobraz pustynny w brzeżnej części Sudetów - krajobraz ostry, erozja Sudetów w czasie ceksztynu - rzeźba alpejska, rozcinane w sylurze pokłady rud miedzi wynoszone rzekami na przedpola, w okresowych morzach - iły zamieniały się na łupki - miedź legnicka, dublińska, głogowska. Kopalnie miedzi - kopalina z wnętrza Sudetów:

• Ogromne kopaliny soli kamiennej w strefie niżowej,

• Złoża łupków miedzionośnych na przedpolu Sudetów (obniżenie śródgórskie, przedsudeckie Sudetów),

• G. Świętokrzyskie - kamienisko żwirowe z lepiszczem krzemieniowym - zlepieńce - marmur zygmuntowski.

Trias - 230-195 mln lat temu - 3 okresy w triasie:

• Pstrpiaskowiec - caleryt - nie ma morza

• Wapień muszlowy - płytkie morza szelfowe, gipsy, anhydryty,

• Kajper - - iły ogniotrwałe

Polska leży 23º - 29º N - w strefie pozazwrotnikowej - klimat suchy, piaski eolicznee, utwory ilaste z domieszką laterytu, tworzą się gipsy, anhydryty, wytrącają się siarczany (salina - parowanie wody ze zbiornika - koncentracja soli).

Najpierw krystalizują się węglany następnie siarczany, potem krystalizuje się sól chlorkowa, w tych zbiornikach powstają iły, cynk, ołów (pod Olkuszem) z czerwonych iłów - łupki ogniotrwałe (wykładanie pieców hutniczych), na krótko powstało morze, w czasie wapienia muszlowego, okres kajpru - złagodzenie powstaje pustynia - iły ogniotrwałe.

Karpaty to początek ewolucji na pd. od geosynkliny Olkusz - Kraków - to brzeg oceanu było to ok. 100-200 km bardziej na pd. od pasa wyżyn Chrzanów, Olkusz, Kraków. W końcu triasu nastąpiło pęknięcie linii Ameryki Pn. z Europą, nie ma skał oceanicznych starszych niż 200 mln. lat, od tego czasu pojawia się roślinność, humus, osady SA szare z domieszką materiału czarnego. Atlantyk - pas transmisyjny

Jura - 195-140 mln lat - na początku jury nastąpiła zmiana klimatu 33º - 39º N - teren dzisiejszego Morza Śródziemnego.

Dolna jura - to zbiorniki sedymentacyjne z szarymi piaskowcami.

Środkowa jura - to transgresja morza wapiennej części Sudetów, piaskowce żelaziste, Krakowsko - Częstochowskie syberyty żelaziste tzw. żeleźniaki.

Górna jura - G. Świętokrzyskie, Sudety, elewacja gleby, sedymentacja wapienna, węglanowa, (Karpaty centralne - Tatry, Pieniny, na pd. od Polski, rów sedymentacyjny - utwory fliszowe(osady geosynklinalne) - szarogłazy, piaski 9piaskowce) na pd. od Pienin.

Karpaty zewnętrzne są młodsze, zaczyna się kształtowanie wału kujawsko - pomorskiego na pn - zach od G. Świętokrzyskich, antyklinalne wybrzuszenie. Wał kujawsko - pomorski nigdy nie wyszedł na powierzchnię ziemi.

Model płyt - historia Tatr i Pienin

Początek orogenezy alpejskiej - ruchy młodokimeryjskie (- zarys - ugięcie).

Kreda - 140 - 65 mln lat

Dolna kreda - cofnięcie się od morza, transgresja, regresja morza, - najbardziej morski okres na Ziemi. Płyty oceaniczne rozchodzą się nierówno, związane było to z wychodzeniem G. Świętokrzyskich, Sudetów, Sudetów wsch (zatoka O. Tetydy)

Górna kreda - ogromy zalew morski, najbardziej mórz epikontynentalnych powstało w okresie 80% kontynentu amerykańskiego, wypełniony wodą (morzmi kredowymi) - G. Świętokrzyskie, Sudety, Pieniny, Tatry.

G. Stołowe - pseudogóry - powstałe w brzeżnej części zatok morskich - piaski i żwiry pozostałych piaskowców zasypywane, rzeki płynące po powierzchni zaczęły się wcinać w stolina i w taki sposób powstały G. Stołowe.

W niecce śródsudeckiej z okresu górnokredowego powstały wapnienie, piaskowce, 2 rodzaje skał:

• Opoka - elewacja - wyniesienia, wapń bogaty w krzemionkę pochodzenia organicznego (np. sinice)są bardzo odporne na procesy niszczenia

• Geza - obniżenia - skała porowata, zbliżona do pumeksu, zbudowana z drobnych odruchów węglanowych, łatwo się kruszy i poddaje się erozji rzecznej - kreda pisząca, piaski szklarskie.

Geosynklina Karpacka - dalsze fałdowanie Tatr i Pienin; na pn. od Pienin pogłębiająca się geosynklina (grubość dziś 5 km), to strefa subdukcyjna w pobliżu kontynentu Europejskiego, jest aktywna bo tworzyły się zjawiska wulkaniczne - tufy w Wadowicach.

Era dinozaurów: koniec ery mezozoicznej początek kenozoicznej

Trzeciorzęd - 63-62,5 mln lat temu

Czwartorzęd - ostatnie 2,5 mln lat

Trzeciorzęd dzieli się na :

• Paleogen - 65 mln lat

• Paleogen - 55 mln lat

• Eocen - 35 mln lat

• Oligocen - 25-24 mln lat

• Neogen - 24 mln lat

• Miocen - 8 mln lat

• Pliocen - 2 mln lat

Polska w paleogenie znajdowała się pomiedzy 44º a 45º N (pn. Włochy, pd. skraj Polski): ruchy młodokimeryjskie, faza laracyjska w końcu kredy, zmieniła ukształtowanie obszaru Polski.

Wybrzusznie to wał metakarpacki: Sudety - część Śląska, G. Świetokszyskie, Wyż. Lubelska z Roztoczem, część Wyż. Śląsko - Krakowskiej. W jurze oś wału została lekko sfałdowana, synklinorium Niecki Nidy, pękniecie w paleogenie. Przez cały trzeciorzęd - obniżanie rzeki niosły dużo materiału w oceanie Tetydy faza dźwigania struktur pienińskich, w fazie wału nastąpiło ugniecie Niecki, wypiętrzenia Sudetów, wyniesienie monokliny śląsko - krakowskiej, wyniesienie Prawyżyny lubelskiej. Od tego czasu obszar ten został 2x zalewany morzem (w eocenie) na obszarze Niżu Polskiego. W oligocenie na Pomorzu zostawił piaski fluoro - glino - krzemianowe - zielone piaski; doszła do granicy pd. - wsch.

Tektonika Oceanu Tetydy - kończy się w paleogenie, Karpaty centralne i Pieniny - lad sterczący w oceania, łupki, piaski - jura, kreda, tworzą się utwory fliszowe w paleogenie. Morze zaczęło się kończyć w eocenie, dużo odsłonięć kamieniołomów - koniec sedymentacji, co dało Nieckę Podhalańską i Karpaty wewnętrzne.

Na ladzie:

Wał metakarpacki - klimat półsuchy, gorący, początek trzeciorzędu, jeden cykl niszczenia górotworu (denudacyjne) trwa ok. 120 mln lat, do tej pory minęły 2 takie cykle po orogenezie warysjskiej, krajobraz był nudny, największa różnica terenu to 50 m!( 2 strefy tropikalne gendejska - grenlandzka - 55º N, 35º N - Azja - subtropikalny, na biegunie umiarkowany - 5ºC) w ostatnim 1 mld lat bieguny nie były zlodowacone, był klimat chłodny, umiarkowany, teraz są czasze lodowe. Na obszarze wału metakarpackiego zachodzi zjawisko równoległego cofania się stoku. Zrównywanie gór w szerokich Sudetach, Jura Krakowsko - Częstochowska, G. Świętokrzyskie - powierzchni wklęsła.

Krasowienie wapieni, dolomitów - w tych miejscach tworzyły się jaskinie, na powierzchni w Sudetach - kambryjskie, dewońskie, Jura Krakowsko - Częstochowska - tworzenie się glin kaolinowych( - lateryty - czerwone ziemie), resztki cienkich zwietrzelin, lateryty terrarossa - aluminium.

Lateryzacja - to proces wietrzenia efektywny - do grubości ponad 100 m, zachowują się tylko kaoliny, kieszeniowe postępowanie wietrzenia.

W Sudetach w paleogenie 3 miejsca kieszeni:

• Obszar Kotliny Jeleniogórskiej,

• Obszar Kotliny Starokamienieckiej,

• Obszar Kotliny Mirskiej.

Powierzchnia subaeralna, powstała sieć wodna krótkich rzek na Ślasku - Dolina Prądnika, Szczeniawy, PraWatry, PraKrosny, PraWieprzy. Udokumentowany wiek Prądnika pod Koninem i Turkiem - węgiel brunatny. Schyłek paleogenu zaczyna się początek formowania się Karpat zewnętrznych.

Pliocen	BALACHAJSKA
		ATTYCKA
	Miocen	SARMAT	MOŁDAWSKA	Górny miocen
		BADEN
		TORTON			STRYJSKA	Środkowy miocen
		OTTANG
		EGGENBURG	SAWSKA	Dolny miocen

W I etapie w fazie sawskiej przepełzło do linii Wisła

W II etapie w fazie sawskiej przepełzło do linii Kraków

W III etapie w fazie sawskiej przepełzło do linii Kraków, Tarnów, Rzeszów

Te płaszczowiny pełzły, padał na nie deszcz, tworzyły się gleby, rosły rośliny (2-3 cm na rok) - Europa przesuwa się na pn. ( w ostatnim tsunami 2 cm na pn). Jest 5 płaszczowizn: mazurska - Beskid Wysoki. N a płaszczowinie zachodzą procesy erozyjne, spłaszczone powierzchnie wodne bardzo dobrze zachowane w Tatrach - upłazy. Utwory podnoszą się przez wietrzenie, gdyż SA coraz lżejsze, co sprzyja pogłębianiu dolin.

Sudety - to blok porozcinanych gór sięgają po Zielona Górę, Wolsztyn, Gorzów Wlkp.(blok poddany naprężeniu zaczął się rozprężać); tektoniczne rozbicie uskokowe Sudetów: 28-3 mln lat temu - uskok brzeżny NW - SE.

Bardzo często ożywia się wulkanizm i wylewy bazaltowe oraz stratowulkany (stożek, popioły pokrywają lawę i tak powstaje przekładaniec) np. Graczy, Niemodlina, G. Św. Anny 2 mln lat), pas wyżyn środkowopolskich rozwinął się bardzo podobnie - uskok brzeżny: Złotoryja, Jawor, na pn - wsch od Kłodzka.

Wykład I 25.01.2005 r.

7

SW

Masyw Czeski

NE

G.Świętokrzyskie

Pl. WschEur PEE

---