Polska. Warunki naturalne
POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE
Skrajnymi punktami Polski są: na pn. przylądek Rozewie (54°50'N), na pd. szczyt Opołonek w Bieszczadach (49°00'N), na zach. koryto Odry k. Cedyni (14°07'E), na wsch. koryto Bugu k. Strzyżowa (24°08'E). Rozciągłość południkowa wynosi 5°50', to jest 649 km, co powoduje różnicę w długości trwania dnia między pn. i pd. częścią Polski; latem na pn. dzień jest dłuższy o ponad godzinę niż na pd., zimą — odwrotnie; w ciągu roku różnica ta wynosi 2 godz. 12 minut. Konsekwencją rozciągłości równoleżnikowej — 10°01' (689 km wzdłuż równoleżnika 52°) jest 40-minutowa różnica czasu słonecznego między zach. i wsch. krańcami kraju. Polska leży w strefie czasu środkowoeur. (czas słoneczny południka 15°E); latem wprowadza się czas wschodnioeur. (południka 30°E).
W pobliżu Warszawy, znajduje się geom. środek Europy, przecinają się tu linie łączące: przylądki Nordkyn (Norwegia) i Matapan (na Peloponezie w Grecji) oraz przylądek Roca (Portugalia) i środk. Ural. Przez Polskę przebiega granica pomiędzy kontynent. blokiem Europy Wsch. a rozczłonkowaną przez morza wewn. Europą Zachodnią. Na obszarze Polski stykają się 3 wielkie jednostki tektoniczne, paleozoiczne góry i platformy środkowoeur., góry systemu alp. oraz prekambryjska platforma wschodnioeur.; odpowiadają im 3 wielkie jednostki fizycznogeogr. zw. podobszarami: Pozaalpejska Europa Środk., Karpaty z Podkarpaciem, Niż Wschodnioeuropejski. Polska jest położona w strefie klimatu umiarkowanego o charakterystycznych cechach przejściowych, od mor. na zach. do kontynent. na wschodzie. Szata roślinna należy gł. do prowincji środkowoeur. (lasy mieszane i liściaste); w miarę wzrostu kontynentalizmu wzrasta udział lasów iglastych; przez Polskę przebiegają granice zasięgu roślin właściwych dla różnych części Europy, m.in. pn.-wsch. granica zasięgu buka. Przejściowy charakter wykazuje również układ gleb strefowych — w pd.-zach. i zach. części kraju wzrasta udział gleb brun., w pn.-wsch. i wsch. — gleb bielicowych.
BUDOWA GEOLOGICZNA
Polska znajduje się na styku wielkich jednostek tektonicznych: 1) platformy prekambryjskiej wsch. Europy (wsch. i pn.-wschodnia Polska); 2) platformy paleozoicznej środk. i zach. Europy (środk. i zachodnia Polska); spod pokrywy osadowej tej platformy wyłaniają się części górotworów kaledońskich i hercyńskich (Sudety Zach. i Sudety Wsch., G. Świętokrzyskie); 3) górotworu Alpidów (Karpaty i zapadliska przedkarpackie).
Platforma prekambryjska jest zbud. z 2 pięter tektonicznych: podłoża krystal. i pokrywy osadowej (platformowej). Podłoże archaiczno-proterozoiczne tworzą granitoidy oraz sfałdowane i zmetamorfizowane skały krystal. (gnejsy, łupki krystal., amfibolity), poprzebijane intruzjami skał głębinowych (gabra, sjenity, granitoidy) i wulk. (bazalty). Na zdenudowanym i różnie ukształtowanym podłożu krystal. leży pokrywa platformowa (osadowa) — gruba na obniżonych, a cienka na dźwigniętych partiach podłoża. Pokrywa ta, wieku górny prekambr-czwartorzęd jest zbud. ze skał górnego prekambru (m.in. bazalty, tufy, arkozy, piaskowce), starszego paleozoiku (iłowce, piaskowce, wapienie, margle), dewonu (gł. piaskowce, wapienie rafowe, dolomity), karbonu (m.in. piaskowce, wapienie, iłowce, pokłady węgla kam.), permu (m.in. iłowce, dolomity, anhydryty, gipsy, sole), triasu (arkozy, wapienie oolitowe, piaskowce, iłowce), jury (m.in. piaskowce, iłowce, wapienie i margle), kredy (m.in. piaskowce glaukonitowe i kreda pisząca), trzeciorzędu (gł. iłowce i piaski) oraz czwartorzędu (m.in. gliny zwałowe, piaski, iły warwowe). W obrębie platformy prekambryjskiej rozróżnia się:
Obniżenie nadbałtyckie (prebałtyckie). Pokrywę platformową wypełniającą obniżenie podłoża tworzą osady starszego paleozoiku, permu, triasu, kredy, jury oraz trzeciorzędu i czwartorzędu; grubość pokrywy dochodzi do 6000 m (w części zach.).
Wyniesienie mazursko-suwalskie. Pokrywę tworzą osady jury, kredy, trzeciorzędu i czwartorzędu, na skłonach wyniesienia — także osady triasu; na dźwigniętych partiach podłoża grubość pokrywy platformowej wynosi ok. 350 m, w miarę zanurzania się podłoża jej grubość wzrasta do 2000 m i więcej.
Obniżenie podlaskie. Pokrywę tworzą skały górnego prekambru, starszego paleozoiku, permu, jury, kredy, trzeciorzędu i czwartorzędu; grubość pokrywy wypełniającej obniżenie podłoża wynosi od 1000 do 4000 m.
Wyniesienie Sławatycz (zrąb tektoniczny). Pokrywa platformowa jest cienka, tworzą ją skały górnego prekambru, jury, kredy, trzeciorzędu i czwartorzędu; grubość pokrywy wynosi od 400 do 1500 m (na skłonach podłoża).
Obniżenie nadbużańskie. Na podłożu, które jest zanurzającym się ku zach. fundamentem krystalicznym tarczy ukr., leży pokrywa platformowa zbud. ze skał górnego prekambru, paleozoiku, jury, kredy, trzeciorzędu i czwartorzędu; grubość pokrywy waha się od 2000 m na wsch. do ponad 5000 m na zachodzie.
Platforma paleozoiczna jest zbud. z 2 pięter tektonicznych: podłoża paleozoicznego i pokrywy platformowej (osadowej). Wykształcenie skał pokrywy platformowej jest takie samo lub b. podobne do wykształcenia pokrywy platformy prekambryjskiej. Podkarpacie, Górny Śląsk, niecka miechowska, Kujawy i Pomorze Zach. mają podłoże staropaleozoiczne, sfałdowane i usztywnione w czasie orogenezy kaledońskiej, a pokrywę platformową rozpoczynającą się osadami dewonu i osiągającą grub. od 1000 do ponad 10 000 m. Wielkopolska i nizinny Dolny Śląsk (Przedgórze Sudeckie) mają podłoże młodopaleozoiczne, sfałdowane i skonsolidowane w czasie orogenezy hercyńskiej oraz pokrywę rozpoczynającą się utworami górnego karbonu lub permu i osiągającą grub. od 500 do ponad 5000 m.
Strefa kontaktu platform prekambryjskiej i paleozoicznej jest zw. strefą tektoniczną Teisseyre'a-Tornqwista, a ostatnio — strefą Gutercha; jest to strefa rozłamów wgłębnych sięgających aż do powierzchni Mohorovičicia. Platforma paleozoiczna podlegała staro- i młodoalp. ruchom tektonicznym, które spowodowały powstanie nieciągłych deformacji tektonicznych (gł. uskoków). Pod wpływem ciśnienia nadkładu na sole permskie utworzyły się wysady i słupy solne (tektonika salinarna). Ruchy na pograniczu kredy i trzeciorzędu uformowały wał środkowopol., niecki: szczec., mogileńsko-łódz., miechowską (nidziańską) i brzeżną oraz monoklinę przedsudecką i śląsko-krakowską.
Kaledonidy odsłaniają się w pd. części G. Świętokrzyskich, które budują utwory prekambru i starszego paleozoiku (gł. łupki ilaste, mułowce, piaskowce, kwarcyty, szarogłazy, margle, wapienie); miejscami występują również niewielkie intruzje diabazów i lamprofirów. Serie skalne są intensywnie sfałdowane w wyniku orogenezy kaledońskiej.
Hercynidy są odsłonięte na Dolnym Śląsku, także w G. Świętokrzyskich. W Sudetach Zach. łańcuch hercyński jest zbud. z metamorficznych i osadowych skał prekambru i paleozoiku (m.in. gnejsy, migmatyty, łupki krystal., amfibonity, wapienie, dolomity). Skały te przeszły kilka faz fałdowań i metamorfizmu. Ostatnie odbyły się między dolnym a górnym karbonem — w fazie sudeckiej orogenezy hercyńskiej. Proces górotwórczy zakończyły górnokarbońsko-dolnopermskie intruzje granitoidów (Karkonosze, Strzegom) oraz wulkanizm dolnopermski (diabazy). Zapadliska śródgórskie (północno- i śródsudeckie) są wypełnione molasowymi utworami górnego węglonośnego karbonu i dolnego permu (mułowce, piaskowce, iłowce, zlepieńce, arkozy). Sudety Wsch. są zbud. z 2 stref. Strefa zach. przylegająca do G. Sowich (masyw śródgórski) jest zbud. ze skał prekambru i paleozoiku (gnejsy, granitognejsy, intruzje diabazów i granitoidów — Strzelin); gł. fałdowanie tej strefy odbyło się między dewonem a karbonem. Szeroka strefa wsch. składa się z fliszowych osadów górnego dewonu i dolnego karbonu (zlepieńce, piaskowce, łupki ilaste), o dużej miąższości; ostateczne sfałdowanie tej strefy odbyło się w górnym karbonie.
Górny Śląsk jest zapadliskiem przedgórskim wypełnionym grubymi (ponad 6000 m) paralicznymi i limnicznymi osadami górnego karbonu (zlepieńce, piaskowce, mułowce, iłowce, z pokładami węgla kam. — tzw. karbon produktywny). Struktury hercyńskie występują na powierzchni na obszarze G. Świętokrzyskich; orogeneza hercyńska działała zarówno w ich części pn. jak i pd., gdzie przebudowała struktury starsze. Ruchy alp. spowodowały wyraźne odmłodzenie morfologiczne G. Świętokrzyskich i Sudetów.
Alpidy obejmują w Polsce Tatry, nieckę podhalańską, Pieniny i Karpaty fliszowe oraz zapadlisko przedkarpackie. Tatry są zbud. z trzonu krystal. (łupki krystal. przebite intruzją granitoidową) oraz ze skał sfałdowanych i nasuniętych na trzon w kredzie górnej płaszczowin: wierchowych i reglowych; płaszczowiny te składają się ze skał osadowych triasu i kredy dolnej (kwarcyty, piaskowce, łupki ilaste, wapienie, dolomity, margle, rogowce, radiolaryty). Niecka podhalańska jest zbud. gł. ze skał fliszowych wieku paleogeńskiego. Tatry i niecka podhalańska należą do Karpat Wewn., które od Karpat Zewn. oddziela Pas Skałkowy Pienin zbud. ze skał jury, kredy i starszego trzeciorzędu (m.in. łupki ilaste, piaskowce, margle, wapienie, radiolaryty, zlepieńce). Pieniny były kilkakrotnie fałdowane od kredy górnej do miocenu; ruchy te potrzaskały i podzieliły Pas Skałkowy Pienin na bloki i odkorzeniły je od ich podłoża. Karpaty Zewn. (fliszowe) są zbud. z naprzemianległych warstw łupków ilastych i piaskowców oraz zlepieńców kredy i paleogenu. Flisz karpacki został sfałdowany z początkiem neogenu. Karpaty Zach. charakteryzuje tektonika płaszczowinowo-fałdowa, a Karpaty Wsch. — tektonika płaszczowinowo-fałdowo-skibowa. Magmatyzm w Karpatach Zewn. reprezentują cieszynity i andezyty, w Pieninach — andezyty i bazalty. Na przedpolu Karpat powstało w neogenie zapadlisko przedgórskie wypełnione osadami molasowymi, zawierającymi utwory roponośne, gazonośne, solonośne i siarkonośne.
ZLODOWACENIA
W plejstocenie obszar Polski był wielokrotnie zajęty przez lądolód, który okresowo ulegał topnieniu, toteż większość powierzchni Polski pokrywają plejstoceńskie osady lodowcowe i wodnolodowcowe.
Za najstarsze zlodowacenie uważa się zlodowacenie Narwi; czoło lądolodu sięgało po pn. przedpole Wyż. Lubelskiej, rejon ujścia Pilicy i rejon Płocka, skąd wyginało się ku pn. w kierunku Doliny Dolnej Wisły; śladem tego zlodowacenia jest glina zwałowa występująca w rejonie Gałachów k. Modlina. W czasie interglacjału podlaskiego rzeki wymodelowały głębokie doliny wypełnione osadami aluwialnymi, gł. piaszczysto-żwirowymi, niekiedy mułami ze szczątkami flory.
Podczas zlodowacenia Nidy lądolód oparł się o pn. zbocza G. Świętokrzyskich, obejmując swym zasięgiem Wzniesienia Łódzkie i Wyż. Lubelską; śladem tego zlodowacenia jest najstarszy poziom gliny zwałowej, zachowany szczególnie dobrze w zach. i pn. części G. Świętokrzyskich, w rejonie rowu Kleszczowa k. Bełchatowa oraz w głębokich dolinach na Wyż. Lubelskiej; z okresem zlodowacenia Nidy jest związana także akumulacja najstarszych w Polsce lessów oraz mułów i iłów warwowych. Osady interglacjału małopolskiego (przasnyskiego) zachowały się tylko w niewielu miejscach. Są to osady rzeczne, jeziorne i bagienne ze szczątkami fauny i flory, występujące na Wzniesieniach Łódzkich, Niz. Mazowieckiej i Wyż. Lubelskiej.
Podczas zlodowacenia Sanu I lądolód przekroczył pas wyżyn środkowopol. docierając do przedpola Sudetów i Doliny Dolnego Sanu. Śladem tego zlodowacenia jest poziom gliny zwałowej o grub. od 5 do 30 m. Podczas interglacjału ferdynandowskiego lądolód ustąpił całkowicie z obszaru Polski, nastąpił okres erozji; tworzyły się piaski, żwiry i bruki rezydualne, a w jeziorach także mułki, ziemia okrzemkowa, kreda jeziorna, gytia i torfy.
W czasie zlodowacenia Sanu II zasięg lądolodu przebiegał wzdłuż pn. zboczy Roztocza i Karpat, skąd dalej jego granica biegła wzdłuż Sudetów; do osadów powstałych w tym czasie należą gliny zwałowe, a także piaski i żwiry wodnolodowcowe, o łącznej miąższośći dochodzącej do kilkunastu metrów; doliny rzek spływających z Karpat zostały wówczas zasypane do wysokości sięgającej 90 m powyżej poziomu ich koryt współczesnych. W interglacjale zw. wielkim, który jest wyraźnie dwudzielny, powstawały rzeczne osady okruchowe, a także osady jeziorne — muły, iły, kreda jeziorna, ziemia okrzemkowa, torfy; osady te są znane z wielu miejsc, zarówno na Niżu Polskim, jak i na wyżynach przedpola Karpat i Sudetów.
W czasie zlodowacenia Liwca lądolód objął swym zasięgiem pn.-wschodnią Polskę, jego czoło zaś sięgało w dorzeczu rz. Liwiec po równoleżnik Warszawy; osady tego zlodowacenia reprezentowane są przez gliny zwałowe, muły i iły warwowe powstałe w jeziorach zastoiskowych utworzonych przed czołem lądolodu; podczas tego zlodowacenia powstały najstarsze lessy w południowej Polsce. W interglacjale Zbójna dominowały procesy erozyjne (erozja osadów starszych zlodowaceń); w wielu miejscach zachowały się osady aluwialne i limniczne tego interglacjału.
Podczas zlodowacenia Odry lądolód oparł się o Sudety, wkroczył nieznacznie w Bramę Morawską, a następnie jego czoło biegło ku pn.-wsch., omijając G. Świętokrzyskie w kierunku wsch. i opierając się o pn. skraj Roztocza; maksymalny zasięg tego zlodowacenia wyznaczają pasy moren czołowych, a także gliny zwałowe, pola sandrowe, wzgórza kemowe i ozy na Wzniesieniach Łódzkich, Niz. Mazowieckiej, Podlasiu, a także na Wyż. Śląskiej, Wyż. Małopolskiej i na przedgórzu Sudetów. Na Wyż. Małopolskiej i Wyż. Lubelskiej nastąpiła sedymentacja lessów. W interglacjale lubawskim tworzyły się osady organogeniczne, rzeczne i limniczne; w lessach Polski południowej występują gleby kopalne z tego interglacjału.
W zlodowaceniu Warty rozróżnia się 3 stadiały; w czasie maksymalnego stadiału — stadiału Pilicy, lądolód dotarł aż do Doliny Dolnej Pilicy, przekraczając ją nieznacznie na wsch. od Warki; na wsch. od Wisły jego zasięg wyznacza dział wodny między dorzeczami Wieprza i Krzny oraz Bugu. Na zach. od Wisły czoło lądolodu utworzyło potężny lob w rejonie Łodzi, a następnie biegło ku zach.; każdy stadiał pozostawił po sobie, oprócz glin zwałowych oddzielonych od siebie piaszczysto-żwirowymi osadami wodnolodowcowymi lub mułami i iłami zastoiskowymi, pasy moren czołowych oraz pola sandrowe.
W interglacjale eemskim w rejon dolnej Wisły wlały się wody morza, zaś na pozostałym obszarze pn. i środkowej Polsce tworzyły się osady rzeczne i jeziorne.
Zlodowacenie Wisły jest dzielone na 3 stadiały: stadiał Torunia, Świecia i stadiał główny. W czasie stadiału Torunia lądolód dwukrotnie wkroczył na obszar Doliny Dolnej Wisły, uprzednio zajętej przez zatokę morską. Podczas stadiału Świecia lądolód ponownie wkroczył do Doliny Dolnej Wisły, a być może i na obszar Warmii i pn. części Pojezierza Mazurskiego. W czasie stadiału gł. rozróżnia się 2 fazy: leszcz. i pomor.; maks. zasięg lądolód osiągnął w czasie fazy leszcz.; czoło jego biegło od Zielonej Góry przez Leszno, Wrześnię, Konin, Płock, Niedzicę i dalej w kierunku wschodnim. Przed czołem lądolodu powstała Pradolina Głogowska, którą wraz z Pradoliną Bzury-Neru oraz Pradoliną Warszawsko-Berlińską płynęły ku zach. wody z topniejącego lądolodu. W fazie pomor. lądolód objął swym zasięgiem jedynie północną Polskę, wkraczając nieco dalej na pd. dolinami dolnej Wisły i Odry. Zbierające się przed czołem lądolodu wody kierowały się ku zach. Pradoliną Toruńsko-Eberswaldzką.
Podczas zlodowacenia Wisły i recesji lądolodu z obszaru Polski powstały wzgórza moren czołowych, liczne ozy, kemy, pola sandrowe, a także jeziora rynnowe, zaporowe i wytopiskowe obszarów pojezierzy. W południowej Polsce doszło do sedymentacji lessów.
W czasie zlodowaceń plejstoceńskich wielokrotnie powstawały lodowce górskie w Tatrach i, w mniejszym stopniu, w Karkonoszach. Pozostałością po nich są liczne jeziora cyrkowe, żłoby lodowcowe, wały moren bocznych, rysy i wygłady lodowcowe.
UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI
Polska jest krajem nizinnym; obszary poniżej 300 m n.p.m. stanowią 91,3% pow. (w tym depresje 0,2%); średnia wys. 173 m (Europa — 330 m). Najwyższym punktem są Rysy w Tatrach Wysokich — 2499 m, najniższym — punkt na zach. od wsi Raczki Elbląskie — 1,8 m p.p.m.; powierzchnia Polski jest nachylona z pd. na pn.-zachód. Na obszarze Polski występują 4 podstawowe, gł. strefy morfogenetyczne: młode góry Karpaty z kotlinami podgórskimi (Podkarpacie Pn.), stare góry Sudety z wyżynami: Śląsko-Krakowską, Małopolską (z G. Świętokrzyskimi), Lubelsko-Lwowską (z Roztoczem), staroglacjalne obszary Niz. Środkowopolskich i Sasko-Łużyckich (z Wysoczyznami Podlasko-Białoruskimi i Polesiem) oraz młodoglacjalne obszary pobrzeży i pojezierzy Południowobałtyckich i Wschodniobałtyckich.
Najwyższe i najbardziej urozmaicone pod względem rzeźby są Karpaty, ciągnące się gł. wzdłuż granicy ze Słowacją, a zwł. Centralne Karpaty Zach. z wysokogórskim masywem Tatr i tektonicznym obniżeniem Podhala; na pn. od nich rozciągają się fliszowe Karpaty Zewn. rozdzielone Przełęczą Łupkowską na Karpaty Zach. (Beskidy i Pogórze Beskidzkie) i Wsch. (gł. Bieszczady). Beskidy (m.in. Beskid Śląski, Żywiecki, Mały, Sądecki, Niski, Gorce) to góry niskie i średnie (wys. do 1725 m, Babia Góra) o łagodnych liniach grzbietowych, rozcięte dolinami licznych rzek i kotlinami śródgórskimi (kotliny: Żywiecka, Sądecka); rozszerzający się z zach. na wsch. pas pogórzy (m.in. Śląskie, Wielickie, Strzyżowskie) stanowi falistą równinę o wys. od ok. 300 do ponad 570 m z deniwelacjami 50-250 m; pas pogórzy tworzą wyżynne garby rozdzielone kotlinami oraz dolinami górnej Wisły i jej dopływów; miejscami występują twardzielcowe pasma wzgórz (pogórza Ciężkowickie — wys. 561 m, Dynowskie — 592 m). Bieszczady Zach., ciągnące się po granicę z Ukrainą, buduje kilka przebiegających równoleżnikowo, podłużnych pasm górskich (wys. do 1348 m, Tarnica), rozciętych przełomowymi dolinami Sanu i jego dopływów.
Karpaty oddziela od położonych na pn. i zach. starych gór i wyżyn, trzeciorzędowe zapadlisko tektoniczne z kotlinami Sandomierską i Oświęcimską oraz leżącą tylko częściowo w granicach Polski Kotliną Ostrawską; w kotlinach rozciągają się równiny stożków napływowych rzek karpackich, terasy rzeczne oraz równiny denudacyjne.
W obrębie strefy kaledońsko-hercyńskiej znajdują się drugie pod względem wysokości góry w Polsce — Sudety wraz z Pogórzem Sudeckim, ciągnące się wzdłuż granicy z Czechami; są to stare, pocięte uskokami i zdyslokowane w orogenezie alp. pasma górskie o szerokich, płaskich grzbietach, z pozostałościami powierzchni zrównań, ponad którymi wznoszą się twardzielcowe szczyty (Śnieżka — 1602 m, Wielki Szyszak, Śnieżnik); rozdzielają je doliny rzeczne, kotliny (Turoszowska, Jeleniogórska) i obniżenia śródgórskie (Obniżenie Noworudzkie); przedgórze jest falistą równiną wys. 200-300 m, urozmaiconą twardzielcowymi wzgórzami (Masyw Ślęży — 718 m, wzgórza Strzelińskie, Strzegomskie) i tektonicznymi obniżeniami (Podsudeckie, Otmuchowskie, Żytawsko-Zgorzeleckie).
Na pn. od kotlin podkarpackich znajduje się, zróżnicowany pod względem budowy i rzeźby, pas wyżyn: w pd.-zach. jego części leży Wyż. Śląska (wys. do 400 m, Góra Św. Anny w garbie Chełmu), przechodząca ku wsch. w Wyż. Krakowsko-Częstochowską (wys. do 512 m, pod Jerzmanowicami na zach. od doliny Prądnika) i Woźnicko-Wieluńską (wys. do 380 m); pomiędzy nimi a leżącą na pn.-wsch. Wyż. Kielecką, rozciąga się Niecka Nidziańska (416 m, Biała Góra) i jej geol. przedłużenie ku pn. — Wyż. Przedborska (351 m, Pasmo Przedborsko-Małogoskie); wsch. część pasa wyżyn zajmuje Wyż. Lubelska (wys. do 311 m, Działy Grabowieckie) i Roztocze (390 m, Wielki Dział). Najwyższym regionem tej części kraju są leżące w obrębie Wyż. Kieleckiej stare, zbud. gł. ze skał paleozoicznych (kambr, dewon), G. Świętokrzyskie (612 m, Łysica), z charakterystycznymi podłużnymi pasmami górskimi, rozciętymi antecedentnymi przełomami (np. Lubrzanki); na wyższych pasmach (Łysogóry) leżą gołoborza — rumowiska głazów kwarcytowych. Krajobraz wyżyn jest urozmaicony antropogeniczny, silnie przekształcony przez człowieka (duże skupisko miast, górn. hałdy i wyrobiska) na Wyż. Śląskiej (Wyż. Katowicka i Płaskowyż Rybnicki z bogatymi pokładami węgla kam.); krasowy (ostańce, jary, jaskinie, wywierzyska) na skałach węglanowych (margle, wapienie, gipsy, dolomity), m.in. na Wyż. Częstochowskiej, na obrzeżach G. Świętokrzyskich, miejscami w Niecce Nidziańskiej (niecki Solecka, Połaniecka) i na Wyż. Przedborskiej (Wzgórza Opoczyńskie — kras zakryty); lessowy (płaskowyże, garby rozcięte głębokimi wąwozami) na znacznym obszarze Wyż. Lubelskiej, Roztoczu Zach., częściowo na Wyż. Kieleckiej (Wyż. Sandomierska) i w Niecce Nidziańskiej (Płaskowyż Proszowicki, Garb Wodzisławski). Skały mezozoiczne w pn. części pasa wyżyn pokrywa niezbyt gruba warstwa osadów czwartorzędowych, gł. zlodowacenia środkowopol. (Odry).
Między stare góry i wyżyny sięgają klinami nizinne obszary staroglacjalne, ciągnące się na pn. do skrajnych moren czołowych fazy leszcz. zlodowacenia bałtyckiego (Wisły); pn. granica tej strefy morfogenicznej przebiega od Zielonej Góry przez Leszno, Konin, Gostynin, Płock, Nidzicę, Grajewo po Augustów; na pd. od tej granicy przeważają formy przeobrażone przez procesy peryglacjalne — szerokie doliny o łagodnych zboczach, wzniesienia wzgórz morenowych, ozów i kemów gł. o charakterze ostańców denudacyjnych, zasypane dawne misy jeziorne, wyrównane powierzchnie wysoczyzn; formy pierwotnej rzeźby polodowcowej, zwł. formy wypukłe zlodowacenia środkowopol. są wyraźne, szczególnie w części środk. i pn.-wsch.; na krańcach pd. zaznaczają się formy związane ze starszym podłożem (Polesie Zach. — jeziora krasowe, równiny Chojnowska — stożki bazaltowe, Opolska — wychodne skał kredowych). Charakterystyczną cechą obszarów staroglacjalnych jest pasowy (przebiegający w przybliżeniu z pd.-zach. na pn.-wsch.) układ: równin denudacyjnych i równin zasypania rzeczno-lodowcowego (Niz. Śląska, równiny Rychwalska, Kutnowska, Łowicko-Błońska, Warszawska), bezjeziornych wysoczyzn z kemami (Wysoczyzna Białostocka), ciągami wzgórz moren czołowych, wyznaczających zasięgi kolejnych stadiałów, zwł. Warty (Wał Trzebnicki — 284 m, Wzniesienia Łódzkie, wysoczyzny Rawska, Siedlecka, Drohiczyńska) i stadiału mławskiego (Wzniesienia Mławskie, Wysoczyzna Kolneńska, Wzgórza Sokólskie). Równiny i wysoczyzny są poprzecinane licznymi, szerokimi dolinami rzecznymi, które w okresie zlodowacenia środkowopol. były pradolinami (Równina Szprotawska, Pradolina Wrocławska, Pradolina Wieprza) lub dolinami marginalnymi i misami końcowymi lodowca, przekształconymi w pradoliny w okresie zlodowacenia bałt. (Obniżenie Milicko-Głogowskie, Dolina Konińska, Dolina Dolnego Bugu, Kotlina Warszawska, Kotlina Biebrzańska); w szerokich dnach dolin bagna i torfowiska (Kotlina Biebrzańska) oraz tarasy często pokryte wydmami.
Na pn. od linii maks. zasięgu ostatniego zlodowacenia aż po wybrzeże M. Bałtyckiego rozciągają się (od 300 km na zach. do 50-70 km na wsch.) obszary młodoglacjalne; występuje charakterystyczny pasowy układ rzeźby, związany z sukcesywną recesją lądolodu. Przeważającą część tego obszaru zajmują wysoczyzny jeziorne, sięgające na pn. po linię maks. zasięgu fazy pomorskiej. W pd. części tworzą je równoleżnikowe, niewysokie ciągi moren czołowych fazy leszcz. (Wał Zielonogórski — wys. do 221 m, Pojezierze Sławskie, Wał Żerkowski) i pozn. (pojezierza — Łagowskie, wys. do 225 m, Poznańskie, Gnieźnieńskie), urozmaicone licznymi, gł. rynnowymi jeziorami, ponadto płaskie lub faliste równiny moreny dennej (pojezierza Kujawskie, Chodzieskie) z zatorfionymi rynnami jeziornymi (Równina Kościańska) oraz niewielkie pola sandrowe (Równina Wrzesińska). W pn. części wysoczyzn jeziornych (bezpośrednie przedpole moren czołowych fazy pomor.) występują rozległe równiny sandrowe (m.in. Drawska, Charzykowska, Urszulewska, Augustowska, Bory Tucholskie), rozdzielone wysoczyznami morenowymi (pojezierza Dobiegniewskie, Szczecineckie, Krajeńskie, Brodnickie, Chełmskie); na sandrach wydmy i jeziora wytopiskowe (Wdzydze, Wielimie), na wysoczyznach ozy, kemy, jeziora, nieliczne zespoły drumlinów (największe w Polsce — w okolicach Zbójna na Pojezierzu Dobrzyńskim).
Wysoczyzny jeziorne są rozcięte szerokimi do 120 km, przebiegającymi równoleżnikowo pradolinami (Toruńsko-Eberswaldzka, Warciańsko-Odrzańska), które łączą się poprzez południkowe, głębokie doliny przełomowe rzek — dawne rynny lodowcowe (Lubuski Przełom Odry, Poznański Przełom Warty, Bruzda Zbąszyńska, rynna goplańska); miejscami strome zbocza pradolin są rozczłonkowane przez wąwozy, sięgające kilku km w głąb wysoczyzn.
Wzniesiony pas pojezierny (pojezierza: — Zachodniopomorskie, Wschodniopomorskie, Mazurskie, Litewskie) tworzą nieregularne pagóry i wyraźne ciągi moren czołowych fazy pomor. (wys. do 329 m, Wieżyca na Pojezierzu Kaszubskim); obszar ten charakteryzuje się dużymi wysokościami względnymi (100-160 m, Pojezierze Kaszubskie, Wzgórza Szeskie), licznymi, zwł. na Pojezierzu Mazurskim, jeziorami, m.in. Śniardwy (największe w Polsce) oraz zagłębieniami bezodpływowymi; występują tu także kemy, terasy kemowe, ozy. Pas pojezierny jest rozerwany późnoglacjalną przełomową Doliną Dolnej Wisły.
Na pn. od moren czołowych fazy pomor. rozciągają się niziny nadmor. (pobrzeża: Szczecińskie, Koszalińskie, Gdańskie, Niz. Staropruska) a w ich obrębie 2 wielkie obniżenia (dawne misy końcowe lodowca): dolnej Odry (równina zastoiskowa) i dolnej Wisły (równina deltowa Żuław Wiślanych częściowo w depresji); między obniżeniami wąski pas nizin, obejmujący płaskie lub faliste wysoczyzny (równiny — Białogardzka, Słupska, Wysoczyzna Damnicka, Pobrzeże Kaszubskie), rozdzielone dolinami rzek bałtyckich Parsęta, Słupia, Łeba); na nizinach nadmor. miejscami występują ostańce moren czołowych; do najwyższych należą: łuk morenowy nad jez. Gardno z kulminacją Rowokół (115 m), pasmo wzgórz na wsch. od Koszalina — G. Chełmska (133 m) oraz G. Maślana (wys. 197 m) na Wysoczyźnie Elbląskiej.
Wybrzeże M. Bałtyckiego jest wyrównane, przeważnie niskie z elementami rzeźby młodoglacjalnej, przemodelowanej przez morze i wiatr; występują charakterystyczne, zwł. na Wybrzeżu Słowińskim, jeziora przybrzeżne: Łebsko, Gardno, Jamno; są to dawne zatoki, obecnie zapiaszczone i odcięte przez mierzeje, na których uformowały się wydmy (wys. do 56 m w okolicach Łeby); wysokie wybrzeża wysoczyzn (Wybrzeże Trzebiatowskie, Pobrzeże Kaszubskie) są cofającymi się brzegami klifowymi; miejscami rozcinają je pradoliny, tworząc kępy, np. Swarzewską, Pucką, Oksywską, Redłowską. Największe wygięcie linii brzegowej stanowią Zat. Pomorska z Zalewem Szczecińskim oraz Zat. Gdańska z Zalewem Wiślanym.
BOGACTWA MINERALNE
Polska jest krajem zasobnym w surowce miner.; wydobywa się ponad 70 różnych kopalin, w tym 40 ważnych dla gospodarki; łącznie wydobywa się ok. 400 mln t surowców, w tym 40% stanowi węgiel kam., 35% — piasek i żwir, po 8% — węgiel brun. i skały wapienne.
Z surowców energ. największe znaczenie ma węgiel kam.; udokumentowane zasoby (do głęb. 1000 m) wynoszą 64,9 mld t; wydobywany jest w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym, Dolnośląskim Zagłębiu Węglowym (trwa proces likwidacji kopalń), Lubelskim Zagłębiu Węglowym (zaprzestano rozbudowy ze względu na bardzo trudne warunki wydobycia — działa 1 kopalnia w Bogdance); większość zasobów stanowi węgiel płomienny i gazowo-płomienny, tylko 25% — węgiel koksujący. Dla energetyki ważny jest również węgiel brun.; jego zasoby ocenia się na 42 mld t, udokumentowane — na 14,3 mld t; występuje w zach. i środkowej Polsce; eksploatacja metodą odkrywkową w Turoszowskim Zagłębiu Węgla Brunatnego, Bełchatowskim Zagłębiu Węgla Brunatnego, Konińskim Zagłębiu Węgla Brunatnego; ponadto złoża znajdują się w okolicach Gubina (woj. lubuskie), Ścinawy i Legnicy (dolnośląskie), Rogóźna (łódz.), Mosiny (wielkopol.). Obecnie rozpoznane zasoby ropy naft. (4,9 mln t) nie mają dużego znaczenia w gospodarce; do największych należy złoże w dnie M. Bałtyckiego (ok. 70 km na pn. od Rozewia); ponadto eksploatuje się niewielkie złoża w Krośnieńsko-Jasielskim Zagłębiu Naftowym, na Pobrzeżu Szczecińskim (Kamień Pomorski, Wysoka Kamieńska) i Koszalińskim (Karlino), w zach. części Wielkopolski; trwają intensywne poszukiwania nowych złóż (szczególnie na M. Bałtyckim) prowadzone również przy udziale firm zagranicznych. Gaz ziemny (zasoby 155 km3) występuje w okolicach Przemyśla, Lubaczowa, Mielca, w Wielkopolsce (Ostrów Wielkopolski, Nowa Sól, Rawicz, między Zbąszyniem a Jarocinem), na Pobrzeżu Szczecińskim, w Jasielsko-Krośnieńskim Zagłębiu Naft. oraz na M. Bałtyckim; złożom węgla kam. na Górnym Śląsku towarzyszy metan (zasoby ok. 50 km3).
Spośród surowców chem. podstawową rolę odgrywają siarka (zasoby 756 mln t) i sól kam. (88 mld t); złoża siarki występują wokół Tarnobrzega (Piaseczno, Machów, Jeziórko), na pd. od Szydłowca (Grzybów, Osiek) oraz koło Lubaczowa (Horyniec, Basznia); sól kam. występuje na Podkarpaciu (Bochnia, Wieliczka, Łężkowice, Siedlec) i w postaci słupów solnych w pn.-wsch. Wielkopolsce oraz na Kujawach (Inowrocław, Góra, Kłodawa, Izbica, Rogóźno, Mogilno); nad Zat. Gdańską występują złoża soli potasowej (polihalitu).
Wśród surowców metalicznych do najzasobniejszych w Polsce należą złoża rud miedzi (3,4 mld t — 10% odkrytych zasobów świat.) oraz cynku i ołowiu (216 mln t); miedzionośne margle i łupki zalegają w niecce bolesławiecko-złotoryjskiej oraz między Lubinem a Głogowem (Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy); złoża zawierają ok. 1,6% miedzi oraz domieszki srebra, kobaltu, wanadu, cyny, niklu; rudy cynku i ołowiu występują w okolicach Olkusza, Bolesławia, Chrzanowa i Zawiercia. Rudy żelaza, gł. niskoprocentowe syderyty ilaste, znajdują się w Zagłębiu Staropolskim (nie eksploatowane), w okolicach Częstochowy oraz w Łęczycy; 1962 w woj. podlaskim (okolice Suwałk) odkryto bardzo zasobne (szacowane na 1 mld t) złoża magnetytu tytano- i wanadonośnego (nie ekspolatowane); ponadto w Polsce są złoża rud niklu (Ząbkowice Śląskie) oraz barytu (okolice Wałbrzycha). Duże znaczenie gosp. mają różnorodne surowce skalne; szczególnie bogate złoża zalegają w Sudetach i na Przedgórzu Sudeckim (granity, sjenity, gabra, porfiry, melafiry, diabazy, bazalty, łupki kwarcowe, marmury, piaskowce), na obrzeżu G. Świętokrzyskich (piaskowce, wapienie, zlepieńce), na Wyż. Lubelskiej i w okolicach Chełma (margle i wapienie kredowe), w Niecce Nidziańskiej (gipsy), na Kujawach i Wyż. Krakowsko-Częstochowskiej (wapienie); na obszarze prawie całego kraju występują piaski, gliny, żwiry i iły.
Polska ma bogate zasoby wód geotermalnych; największe znajdują się między Koninem a Łodzią, Poznaniem a Piłą, w okolicach Szczecina i na Podhalu; w Pyrzycach (woj.zachodniopomor.) działa pierwsza w Polsce ciepłownia geotermiczna (uruchomiona 1996). Liczne są źródła leczn. wód miner., m.in. wody chlorkowe, wodorowęglanowe, siarkowe (gł. w Sudetach i Beskidach).
GLEBY
Zgodnie z klasyfikacją i nomenklaturą Pol. Tow. Gleboznawczego rozróżnia się następujące klasy genet. gleb w Polsce: gleby inicjalne oraz gleby słabo wykształcone — występują gł. na terenach górskich oraz m.in. na sztucznych nasypach i w wykopach, zajmują ok. 2,5% pow. kraju i nie mają większego znaczenia gosp.; gleby wapniowcowe (rędziny i pararędziny) — występują m.in. na Wyż. Lubelskiej, w G. Świętokrzyskich, na Wyż. Śląskiej i Wyż. Krakowsko-Częstochowskiej, zajmują ok. 1% pow. kraju, są żyzne lecz trudne do uprawy; gleby czarnoziemne (czarnoziemy i szare gleby leśne) — występują m.in. na terenach lessowych części Wyż. Lubelskiej i Wyż. Małopolskiej, zajmują ok. 1% pow. kraju, są b. urodzajne; gleby brunatnoziemne (brun. i płowe) — występują m.in. na glinach zwałowych pojezierzy: Mazurskiego i Pomorskiego oraz na lessach Wyż. Lubelskiej, Wyż. Małopolskiej i Pogórza Karpackiego, zajmują ok. 37% pow. kraju, są stosunkowo żyzne; gleby bielicoziemne (bielice, bielicowe i rdzawe) — wystepują gł. na Niżu Polskim i w Kotlinie Sandomierskiej, zajmują ok. 26% pow. kraju, wymagają nawożenia org. i wapnowania, są typowymi glebami żytnio-ziemniaczanymi; gleby zabagniane (gruntowo-glejowe i opadowo-glejowe) — występują gł. na Niżu Polskim i Pogórzu Karpackim, zajmują ok. 16% pow. kraju, są wykorzystywane zwykle na użytki zielone, rzadziej pod uprawę; gleby bagienne (mułowe i torfowe) — występują gł. w dolinach dopływów Narwi i rzek pobrzeża M. Bałtyckiego oraz na Polesiu Lubelskim, zajmują 9% pow. kraju, są typowymi glebami użytków zielonych; gleby pobagienne (murszowe i czarne ziemie) — murszowe zwykle w kompleksie z glebami bagiennymi, są typowymi glebami użytków zielonych; czarne ziemie gł. na Kujawach, w rejonie Błonia, Sochaczewa, Pyrzyc, Kętrzyna i Wrocławia, jedne z najurodzajniejszych gleb, w sumie zajmują ok. 3% pow. kraju; gleby napływowe (mady, marsze, gleby deluwialne) — występują w dolinach rzek, np. mady u ujścia Wisły (Żuławy Wiślane) i u podnóży zboczy (deluwialne gleby), często b. urodzajne; marsze (powstałe z osadów morskich) mniej urodzajne, w Polsce rzadkie, w sumie zajmują ok. 5% pow. kraju; niewielką powierzchnię zajmują ponadto kulturoziemy oraz industrioziemy. Większość gleb Polski należy do gleb lekkich, niezbyt urodzajnych, które wymagają obfitego nawożenia org. i miner. oraz różnych innych skomplikowanych zabiegów agrotechnicznych.
KLIMAT
Klimat Polski odznacza się dużą zmiennością pogody i znacznymi wahaniami przebiegu pór roku w następujących po sobie latach; przez Polskę przebiega granica między klimatem umiarkowanym ciepłym i dżdżystym a klimatem borealnym, śnieżno-leśnym (wg klasyfikacji Köppena-Geigera); przechodzą również izoamplitudy roczne 20° i 23°C, wyznaczające umowne granice między klimatem oceanicznym a kontynentalnym.
Położenie fizycznogeogr. kraju sprawia, że nad jego obszarem ścierają się różnorodne masy powietrza wpływające na kształtowanie się stanów pogody, a w rezultacie na klimat Polski. Najczęściej są to masy powietrza: polarno-mor. znad pn. części O. Atlantyckiego, polarno-kontynent. znad Europy Wsch. i Azji, ark. znad M. Arktycznego, podzwrotnikowo-mor. z akwenów wokół Azorów i podzwrotnikowo-kontynent. znad Afryki. Wilgotne powietrze znad O. Atlantyckiego powoduje wzrost zachmurzenia i opady, zimą — odwilże, latem — ochłodzenia; stosunkowo suche powietrze polarno-kontynent. przynosi pogodę słoneczną, zimą — mróz, latem — upały; cyrkulacja południkowa sprzyja napływowi powietrza ark. z pn. (pogoda zmienna, znaczne ochłodzenia, m.in. przymrozki w maju) lub rzadziej zwrotnikowego z pd. (ocieplenie w zimie, upały latem). Na cyrkulację powietrza duży wpływ wywierają tzw. ośr. aktywności atmosf. — Wyż Azorski i Niż Islandzki, zimą formuje się trzeci ośr. — Wyż Euroazjatycki; przez większą część roku przeważa w Polsce cyrkulacja zach. związana z przesuwaniem się niżów barycznych znad O. Atlantyckiego na wschód.
Rozkład ciśnienia atmosf. powoduje, że Polska znajduje się w strefie przeważających wiatrów zach. (60% wszystkich dni wietrznych); występuje duży stopień zachmurzenia — średnio 65-70% pokrycia nieba przez chmury; największy (poza górami) późną jesienią i zimą, najmniejszy — we wrześniu, nad morzem w maju i czerwcu; średnia liczba dni pochmurnych (zachmurzenie większe niż 80%) wynosi 120-160 dni w roku, dni pogodnych (zachmurzenie mniejsze niż 20%) — 30-50 dni. Najwyższe średnie roczne temperatury powietrza występują na Niz. Śląskiej (ponad 8,5°C) i w zach. części Kotliny Sandomierskiej (ponad 8°C), najniższe — w pn.-wschodniej Polsce (6,5°C) i w górach (Śnieżka 0,2°C, Kasprowy Wierch -0,8°C); izotermy stycznia mają przebieg południkowy i wynoszą od -1°C na zach. do -5°C i mniej na wsch. (zwł. Pojezierze Suwalskie); w górach chłodniej (-8,4°C na Kasprowym Wierchu, -7,3°C na Śnieżce); izotermy lipca mają w zasadzie przebieg równoleżnikowy, ich wartości maleją z pd. na pn., od powyżej 18,5°C na Nizinie Śląskiej, w pd. Wielkopolsce oraz Kotlinie Sandomierskiej do 16,5°C na Pojezierzu Kaszubskim; w górach o średniej temperaturze decyduje wyniesienie n.p.m. i rzeźba terenu. Średnie roczne amplitudy wahają się od 19°C na wybrzeżu i w zach. części kraju do 23°C na pn.-wsch. (wzrost kontynentalizmu klimatu ku wsch.). Dni mroźne (temp. maks. poniżej 0°C) występują od listopada do marca (najwięcej w styczniu); średnia liczba dni mroźnych wzrasta z zach. (poniżej 25 dni w roku nad dolną Odrą i wzdłuż wybrzeża mor.) na pn.-wsch. (do 65 dni na Pojezierzu Suwalskim); w górach dochodzi do 132 na Śnieżce i 150 na Kasprowym Wierchu; najniższe w Polsce temperatury zanotowano w Siedlcach -41°C (1940) i w Kotlinie Żywieckiej -40,6°C (1929). Liczba dni z przymrozkami (zwykle późną wiosną i wczesną jesienią) waha się na nizinach od 90 (nad morzem) do 130, w górach przekracza 200. Dni gorące (temp. maks. co najmniej 25°C) występują w Polsce od maja do września; ich liczba wzrasta w miarę oddalania się od morza (5 dni — Rozewie, powyżej 40 — Kotlina Sandomierska, Wyż. Lubelska), w górach częstość ich występowania maleje wraz z wysokością (w Sudetach nie występują powyżej 1350 m n.p.m., w Tatrach — powyżej 1650 m); za najwyższą temperaturę zanotowaną w Polsce uważa się 40,2°C (Prószków koło Opola, 1921). Roczne wahania temperatury mają wpływ na długość trwania okresu wegetacyjnego — od 180 dni w górach i na Pojezierzu Suwalskim do 220 dni na zach. i pd.-zach. kraju. Z rocznym przebiegiem średniej dobowej temperatury powietrza wiąże się następstwo termicznych pór roku; w Polsce wyróżnia się: przedwiośnie (średnia dobowa temp. 0-5°C), wiosnę (5-15°C), lato (powyżej 15°C), jesień (5-15°C), przedzimie (0-5°C), zimę (poniżej 0°C); czas trwania pór roku jest zróżnicowany regionalnie, np. lato w pn. części Polski trwa ok. 2,5 miesiąca, na pd.-wsch., w części środk., zach. i pd.-zach. ponad 3 miesiące (ok. 100 dni), zima — od 2 miesięcy nad morzem i na zach. do 3-4 miesięcy na pn.-wsch., a w Tatrach do 6 miesięcy; wiosna zaczyna się najwcześniej na zach., najpóźniej w pn.-wsch. części kraju i w górach.
Opady atmosf. wykazują dużą zależność od ukształtowania powierzchni; średnia roczna suma opadów wynosi ok. 600 mm; w górach przekracza 1500-2000 mm (maks. zanotowana na Kasprowym Wierchu — 2396 mm, 1945), na nizinach i wyżynach waha się od 400 do 750 mm; najmniej opadów otrzymuje Wielkopolska (zwł. pn. część) i Kujawy, leżące w cieniu opadowym Pojezierza Pomorskiego — w okolicach jez. Gopło w szczególnie suchych latach roczna suma opadów bywa niższa niż 300 mm. Maksimum opadów przypada na miesiące letnie — średnio 2-3 razy większe niż w zimowych, w Karpatach nawet 4 razy; najbardziej wyrównany rozkład opadów występuje na nizinach nadmorskich. Średnia roczna liczba dni z opadami śniegu wynosi w zach. i środkowej Polsce 30-40 dni w roku, ponad 50 dni na pn.-wsch. i do 120 dni w Karkonoszach, a 145 w Tatrach; na nizinach grubość pokrywy śnieżnej nie przekracza na ogół kilkunastu cm (w ciągu zimy kilkakrotnie tworzy się i zanika), w górach dochodzi do 2 m; średnia roczna liczba dni z pokrywą śnieżną wzrasta z zach. (ok. 40 dni nad Odrą) i pd.-zach. ku pn.-wsch. (100 dni na Pojezierzu Suwalskim); w górach od ok. 50-70 dni u podnóży do 175-230 w najwyższych partiach. Wieloletnie obserwacje pogody (podstawa wiedzy o klimacie) są prowadzone w Polsce w 64 stacjach synoptycznych, 260 posterunkach meteorol. i 2600 posterunkach opadowych.
WODY
Pod względem hydrograf. 99,7% obszaru Polski leży w zlewisku M. Bałtyckiego, w tym 55,7% przypada na dorzecze Wisły, 33,9% na dorzecze Odry, 9,3% — na bezpośrednie zlewisko M. Bałtyckiego, 0,8% — na dorzecze Niemna; do M. Czarnego odpływają wody za pośrednictwem Dniestru (górny bieg Strwiąża) i Dunaju (górny bieg Czarnej Orawy), do M. Północnego za pośrednictwem Łaby (górne biegi Izery i Orlicy w Sudetach).
Sieć rzeczna Polski jest asymetryczna; stosunek dorzecza lewego do prawego dla Wisły przedstawia się jak 27 : 73, dla Odry — 30 : 70. Wiąże się to z ogólnym nachyleniem powierzchni kraju ku pn.-zach. oraz z rozwojem rzeźby w trzeciorzędzie i czwartorzędzie. W Polsce południowej doliny są znacznie starsze niż na pn. kraju, gdzie sieć rzeczna ustaliła się dopiero u schyłku ostatniego zlodowacenia, w okresie powstania M. Bałtyckiego. W czasie zlodowaceń, wskutek blokady odpływu wód na pn., wody powierzchniowe odpływały pradolinami na zach. wzdłuż czoła lodowca. Wraz z jego recesją wody zmieniały kierunek, przenosząc się z równoleżnikowych pradolin w kierunku pn. — charakterystyczne załamania w kierunku biegu rzek (Poznański Przełom Warty).
Gęstość sieci rzecznej na obszarze Polski jest zróżnicowana; bardzo gęsta w Karpatach i Sudetach (duże zasilanie z opadów, słabo przepuszczalne podłoże, urozmaicona rzeźba), czterokrotnie rzadsza na wyżynach zbud. ze skał węglanowych (znaczna infiltracja wody w uszczelinione i skrasowiałe podłoże, głęboko zalegające zwierciadło wody gruntowej); na nizinach gęsta sieć rzeczna występuje tam, gdzie jest słabo przepuszczalne podłoże.
Zasilanie rzek odbywa się bezpośrednio z opadów i topniejących śniegów oraz z dopływu do koryta wód podziemnych. W Polsce występuje śnieżno-deszczowy ustrój zasilania z dwoma wysokimi stanami wody w ciągu roku: na wiosnę, w okresie zaniku pokrywy śnieżnej i lodowej (szczególnie wysoki stan wód na nizinach), w lecie (koniec czerwca-połowa lipca) w czasie maksimum opadowego (silne wezbrania wód rzek górskich). Najniższe stany wód (niżówki) występują zwykle w okresie letnio-jesiennym (gł. od sierpnia do października) na obszarze całej Polski, i zimowym w Sudetach, Karpatach i na Wyż. Lubelskiej. Od tego ogólnego rytmu istnieją regionalne odchylenia, np. wezbrania zimowe na wybrzeżu (podpiętrzanie wód mor. przez sztormy). W zimie rzeki zamarzają; średni czas trwania pokrywy lodowej waha się od niespełna miesiąca na zach. do 3 na wsch.; pokrywa lodowa utrzymuje się dłużej na pn. niż na pd., co sprzyja powstawaniu powodzi zatorowych. Roczny rytm zjawisk klim. powoduje nierównomierność odpływu i zmienność stanu wód w rzekach. Najmniejsze wahania stanów wody mają rzeki pojezierzy (2-3 m), największe — duże rzeki górskie (6-9 m).
Zasilanie podziemne odbywa się bezpośrednio przez kontakt podziemnego zwierciadła wody z rzeką albo za pośrednictwem źródeł. Udział zasilania podziemnego rzek pol. wynosi średnio 55%; największy (powyżej 60%) jest na wyżynach zbud. ze skał węglanowych i pojezierzach, najmniejszy (poniżej 40%) w Karpatach. Wody podziemne w Polsce występują gł. w postaci warstw wodonośnych o swobodnym zwierciadle (wody freatyczne) znajdujących się na różnych głębokościach: na wyżynach węglanowych od 50 do 100 m, w Karpatach, Sudetach i w obrębie moren czołowych na Pojezierzach Południowobałtyckich do 20 m, na Nizinach Środkowopol. i w kotlinach podkarpackich do ok. 5 m; 75% zasobów odnawialnych wód podziemnych w Polsce występuje w czwartorzędowych poziomach wodonośnych; ich liczba i miąższość zwiększa się z pd. na pn., są to wody porowe; na obszarze środk. i północnej Polski głównymi poziomami wodonośnymi są piaszczysto-żwirowe osady międzymorenowe. Oprócz wód freatycznych między nierozpuszczalnymi warstwami skalnymi, w nieckowatych strukturach geol. występują wody pod ciśnieniem hydrostatycznym (wody artezyjskie); należą do nich m.in. wody w niecce warsz. i łódzkiej. Szczególnym typem wód podziemnych są wody krasowe, wypełniające szczeliny w rozpuszczalnych skałach węglanowych (Wyż. Krakowsko-Częstochowska, Niecka Nidziańska, Tatry Zach.); wypływają na powierzchnię w postaci obfitych źródeł (wywierzyska). Wody wypływające z głębszych warstw skalnych są zwykle silniej zmineralizowane; w Polsce występują: solanki (Kołobrzeg, Ciechocinek, Inowrocław), wody siarkowe (Busko-Zdrój, Solec-Zdrój), żelaziste (Nałęczów), szczawy (Krynica, Żegiestów, Polanica-Zdrój); duże znaczenie leczn. mają też naturalne cieplice, m.in. Cieplice Śląskie-Zdrój (44°C), Lądek-Zdrój (29°C), Duszniki-Zdrój (19°C). Zasoby wszystkich wód podziemnych nie są znane; ocenia się, że zasoby wód gruntowych wynoszą 76,5 km3; rocznie jest odnawiana ok. 1/3 tej ilości.
Oprócz retencji podziemnej, występuje znaczna, zwł. na osadach młodoglacjalnych, retencja powierzchniowa w postaci jezior i bagien. W Polsce jest ok. 9300 jezior o pow. większej od 1 ha; zajmują one 3,2 tys. km2 (ok. 1% pow. kraju), a ich łączna pojemność wynosi 17,4 km3. Jeziora mają różną genezę i są rozmieszczone nierównomiernie. Większość (83% ogólnej liczby i 95% pow.) jest pochodzenia polodowcowego i skupia się gł. na pojezierzach: Mazurskim, Pomorskim, Wielkopolskim, Lubuskim; najczęściej są to jeziora rynnowe i wytopiskowe; jeziora powstałe w wyniku działalności lodowców górskich znajdują się w Tatrach (po stronie pol. 11 o pow. powyżej 1 ha) i Karkonoszach (2). W Polsce są ponadto jeziora: przybrzeżne (Łebsko, Gardno), zakolowe (w dolinach większych rzek), śródwydmowe (szczególnie liczne w międzyrzeczu Warty i Noteci), krasowe (Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie), deltowe (Dąbie przy ujściu Odry, Druzno przy ujściu Wisły). Bagna i torfowiska zajmują ok. 14,7 tys. km2 (4,7% pow. kraju); magazynują ok. 23 km3 wody; największe zespoły torfowisk i bagien występują w pn.-wsch. części Polski, nad Biebrzą i Narwią. Oprócz naturalnych zbiorników wodnych istnieją też sztuczne, utworzone na rzekach poprzez budowę zapór; w Polsce jest ich ok. 100 o łącznej pow. 450 km 2 i pojemności 3,7 km3 (pojemność użytkowa 2,6 km3).
Do wód przybrzeżnych Polski należą 2 większe zatoki M. Bałtyckiego: Gdańska (z Zat. Pucką i Zalewem Wiślanym) oraz Pomorska (z Zalewem Szczecińskim). Polska nie jest krajem zasobnym w wodę; powodują to zarówno czynniki klimat. (stosunkowo niskie opady) oraz warunki hydrologiczne — część wód podziemnych odpływa bezpośrednio do morza; uważa się, że tylko z utworów czwartorzędowych odpływ ten wynosi 24,8 m3/s, co odpowiada średniemu przepływowi górnej Wisły powyżej ujścia Przemszy. Do obszarów deficytowych zalicza się: Pojezierze Wielkopolskie a zwł. Kujawy, część Niz. Mazowieckiej i Niz. Podlaskiej oraz wyżyny: Śląską i Kielecką; obszarami nadwyżkowymi są Karpaty, Sudety i pn. część pasa pojezierzy.
Ważny problem stanowi zanieczyszczenie pol. wód. W poł. lat 60. do I klasy czystości zaliczano 32% długości rzek, 25% do II klasy, 14% do III, 29% zaś stanowiły wody nadmiernie zanieczyszczone. W 1992 rzeki w Polsce niosły 4,2 km3 ścieków; 88% długości rzek należało do wód pozaklasowych, wód I klasy czystości (wg kryteriów biol.) — brak. Zostało to spowodowane znacznym rozwojem przemysłu, zwiększonym zużyciem nawozów i środków ochrony roślin, któremu nie towarzyszyły inwestycje w ochronę środowiska. W 1994 nie oczyszczano w ogóle 25,4% wytwarzanych ścieków komunalnych i przem., tylko 37,5% ścieków oczyszczano prawidłowo; z 853 miast tylko 62% posiada oczyszczalnie ścieków, w tym znaczna część jedynie mechaniczne. Szczególnie ważnym problemem jest zasolenie wód przez kopalnie węgla kam. — do rzek wraz z wodami kopalnianymi odprowadza się ok. 9 tys. t soli na dobę.
ŚWIAT ROŚLINNY
Flora Polski, ukształtowana w wyniku długotrwałych przemian, gł. klim., w plejstocenie i okresie polodowcowym, należy do środkowoeur. prowincji lasów liściastych i mieszanych; obejmuje m.in. ponad 2300 gat. roślin naczyniowych, ok. 600 gat. mchów, 250 gat. wątrobowców, 1600 gat. porostów; granice zasięgów ok. 60% gat. roślin naczyniowych przebiegają poza Polską (gat. przechodnie), ok. 40% — przez terytorium Polski (m.in. jodła, cis, buk), nieliczne gat. są endemitami (np. modrzew pol., złocień Zawadzkiego). Większość gat. roślin naczyniowych to element holarktyczny, typowy dla różnych regionów geogr.: gat. euroazjat.-północnoamer. (np. brusznica), ark.-borealne (np. brzoza karłowata), środkowoeur. (liczne, np. jodła, buk), zachodnioeur. (np. wrzosiec), czarnomor.-podolskie i węg. (np. miłek wiosenny, wiśnia karłowata); niewielki natomiast jest udział gat. śródziemnomor. (np. szyplin) oraz irano-turańskich (np. ostnica włosowata); niektóre to gat. reliktowe (z dawnych epok), np. ostróżka tatrzańska (trzeciorzęd), brzoza karłowata (zlodowacenie bałtyckie), różanecznik żółty (relikt stepowy). W pierwotnym krajobrazie Polski dominowały lasy, które obecnie zajmują tylko 27,9% (1994)
pow. i mają skład gatunkowy przeważnie zmieniony, a ponad 50% pow. zajmują pola uprawne (reszta — łąki, nieużytki i in.); do największych kompleksów leśnych należą: Bory Dolnośląskie (ponad 1500 km2), Puszcza Białowieska (w Polsce ok. 580 km2), Puszcza Solska (1240 km2), Bory Tucholskie (ok. 1200 km2), Puszcza Augustowska (1140 km2) i Puszcza Knyszyńska (839 km2); najpospolitszymi zbiorowiskami leśnymi są bory iglaste i lasy mieszane, a na siedliskach zasobniejszych — wielogatunkowe lasy liściaste, gł. dębowo-grabowe (grądy) i bukowe, na podmokłych — olsy i łęgi; łąki w większości są zbiorowiskami sztucznymi, powstałymi gł. na miejscu wyciętych lasów. Zespoły o zachowanym pierwotnym charakterze roślinności są chronione jako parki nar. (np. Białowieski Park Nar.) i krajobrazowe lub rezerwaty przyrody; zabytkowe drzewa (np. najstarszy dąb Chrobry w Piotrowicach w woj. lubuskim, największy — dąb Jana Bażyńskiego w Kadynach w woj. warmińsko-mazurskim), ich skupienia (np. aleja lipowa pod Dęblinem, aleja topolowa pod Puławami) i in. obiekty (np. największy głaz narzutowy Trzygław, zw. Tychowskim Głazem w Tychowie w woj.zachodniopomor.) — jako pomniki przyrody.
ŚWIAT ZWIERZĘCY
W miocenie (22,5-5 mln lat temu) ziemie Polski były już lądem, a fauna wyraźnie nawiązywała do współczesnej. Klimat i fauna Polski były wówczas podobne do swych odpowiedników z dzisiejszej równikowej Afryki lub Azji. W okolicach dzisiejszego Opola znaleziono szczątki m.in. małp (gibon), 2-3 gat. nosorożców, tapira, mastodonta, koło Bełchatowa zaś — szczątki wielkich nietoperzy owocożernych. W okresie pliocenu (5-1,8 mln lat temu) klimat przypominał raczej klimat Afryki Pn.; koło Działoszyna (na terenie osady Węże) odkryto szczątki m.in. jeżozwierza, nosorożca, przodka konia — hipariona i tygrysa szablastozębnego.
W plejstocenie (1,8 mln-11 tys. lat temu) następowały na przemian okresy zlodowaceń z fauną zimnolubną i międzylodowcowe z fauną ciepłolubną. Najlepiej poznana fauna ostatniego zlodowacenia obejmowała zwierzęta: obecnie wymarłe, jak np.: mamut, nosorożec włochaty, żubr pierwotny, jeleń olbrzymi, lew jaskiniowy, hiena jaskiniowa, niedźwiedź jaskiniowy; żyjące dzisiaj w Arktyce, jak np.: piżmowół, renifer, lis polarny (piesiec), bielak, lemingi; żyjące dzisiaj na stepach Eurazji, jak np.: suhak, szczekuszki oraz chomik i susły, które dziś można spotkać także na polach uprawnych pd.-wschodniej Polski; gat. żyjące do dzisiaj, jak np.: lis pospolity, wilk, ryś, niedźwiedź brunatny.
We współcz. faunie Polski gatunki, które przetrwały na obszarach objętych zlodowaceniem, są wyjątkami. Ogromna większość przeżyła w swych ostojach na pd. i przybyła tu po ustąpieniu lodowca. Ponieważ Alpy i Karpaty stanowiły trudną do przebycia barierę, zwierzęta przybywały z dwóch stron, z ostoi wsch. lub zachodnich. W wielu przypadkach spotkały się one na ziemiach Polski już jako odrębne gatunki. Mamy więc po 2 gat. słowików: szary — wschodni, i rdzawy — zachodni, pełzaczy: leśny — wschodni, i ogrodowy — zachodni, jeże — wschodni i zachodni. Nasza wrona, zw. siwą, jest podgat. wsch., w Europie Zach., za Łabą, zastępuje ją czarnowron.
Ze względu na bardzo krótki (w skali geol. i ewol.) czas zasiedlenia brak na nizinach ziem Polski endemitów, większość zaś stanowią zwierzęta rozprzestrzeniające się łatwo i szybko, rozmieszczone w zasadzie od O. Atlantyckiego do Uralu, jak: lin i karp, ropucha szara, padalec i zaskroniec, zięba, kaczka krzyżówka i jastrząb, wiewiórka pospolita, zając szarak, sarna i jeleń szlachetny. Są one typowe dla strefy lasów liściastych i mieszanych. Tak samo powszechne były: orzeł przedni, głuszec, żubr, żbik, ryś czy niedźwiedź brunatny; dziś niemal doszczętnie wytępione zachowały się w nielicznych parkach nar. i rezerwatach. W podobnym stopniu zostały wytępione bóbr, kruk, kormoran czarny i łabędź niemy, ale w ich przypadku ścisła ochrona (w przypadku bobra również wypuszczanie zwierząt rozmnożonych w niewoli) sprawiła, że pod koniec XX w. stały się one miejscami wręcz liczne.
Przejściowość charakteru warunków klim. w Polsce jest przyczyną ciekawych odrębności wsch. regionów kraju. Na obszarach pn.-wsch. (Mazury, Suwalszczyzna, Puszcza Knyszyńska, Puszcza Białowieska) spotyka się zwierzęta charakterystyczne dla tundry i tajgi, jak np.: puszczyki — uralski i mszarny, zając bielak, łoś. Na pd.-wsch. spotyka się zwierzęta nawiązujące do fauny stepów czarnomor., jak np.: chomik, suseł perełkowaty, tchórz stepowy czy bardziej ogólnie — do fauny pd. i wsch., jak np.: żołna, pustułeczka, wąż Eskulapa, winniczek białawy (Helix lutescens). Charakterystyczne zwierzęta naszych gór: olbrzymi nagi ślimak — pomrów błękitny (Bielzia caerulans), przeźrotki Eucobresia i Semilimax i wiele innych ślimaków, niepylak apollo, nadobnica alpejska i wiele innych owadów, traszka górska, salamandra plamista, drozd obrożny, pliszka górska, pluszcz. Najbogatsze pod względem faunistycznym są Pieniny i Tatry. W Tatrach żyją ponadto zwierzęta wysokogórskie: kozica, świstak, pomurnik, płochacz halny. Szczególną grupę stanowią gatunki żyjące na pn. kraju (Mazury, Suwalszczyzna) i w górach, jak np. krzyżodziób świerkowy, orzechówka.
Wiele zwierząt jest związanych z krajobrazem zmienionym przez człowieka. Łąki są terenem lęgowym ptactwa: czajki, bekasów, brodźców, rycyka i — bardzo już rzadkiego — bataliona. Na polach uprawnych żyją myszy i norniki (zwł. polnik), a także chomik. Z polnych ptaków utrzymała się kuropatwa, przepiórka stała się b. rzadka, drop zaś wyginął 1981-85. Wśród zabudowań wsi i miast żyją mysz domowa, wróbel domowy i jerzyk, a jeśli powietrze jest czyste — również jaskółki. Niektóre gat. b. niedawno zmieniły obyczaje, zbliżając się do siedzib ludzkich. Typowe ptaki leśne zasiedliły nasze miasta, szpak uczynił to na przeł. XIX i XX w., w poł. XX w. kos, nieco później sroka. Podobne tendencje przejawia gołąb grzywacz, pustułka, wrona. W 1943 dotarła do Polski sierpówka, która od ok. 1920 rozprzestrzeniała się z eur. części Turcji coraz bardziej na pn.-zach., wszędzie jednak osiedlając się tylko w miastach.
Wiele gat. zwierząt znalazło się w Polsce w wyniku działań ludzkich. Stonkę ziemniaczaną zawleczono z Ameryki Pn. do Europy w 2. poł. XIX w., początkowo była skutecznie tępiona w różnych miejscach jej występowania (w Polsce ok. 1880), jednak od ok. 1920 na stałe zadomowiła się we Francji, a od ok. 1944-46 — w Polsce. Uciekinierzy z ferm zwierząt futerkowych to piżmak, norka amer. i jenot; 2 ostatnie są podejrzewane o wyrządzanie szkód m.in. wśród ptactwa łownego. Gatunki sprawdzone i zaaklimatyzowane przez myśliwych jako zwierzyna łowna to bażant, muflon (w Sudetach, G. Świętokrzyskich), daniel, jeleń wschodni.
W wodach słodkich żyją ssaki: rzęsorek i wydra, oraz b. liczne gat. ptaków: perkozy, kaczki, mewy (pojawiają się coraz liczniej znad M. Bałtyckiego mewy pospolita i srebrzysta). Najpospolitsze gat. ptaków to łyska, perkoz dwuczuby i kaczka krzyżówka. Gdy rzeki Polski nie były jeszcze zatrute, żył w Wiśle jesiotr, a w górnym biegu jej dopływów — pstrąg potokowy, łosoś, troć, lipień. Typowe ryby wód jeszcze czystych to: ukleja, płoć, leszcz, lin, karp, okoń, szczupak, węgorz; odporny na zanieczyszczenia jest karaś, a ostatnio okazał się także sum; w czystych i głębokich, dobrze natlenionych jeziorach — sandacz, sieja, sielawa.
Fauna lądowa Polski jest dość uboga, znacznie uboższa od fauny krajów eur. leżących na pd. od Alp i Karpat; obejmuje 85 gat. ssaków, 220 gat. ptaków gniazdujących, 8 gat. gadów, 17 gat. płazów, 55 gat. ryb. Dla porównania — liczbę gat. motyli szacuje się na ok. 3000, chrząszczy — na 7000, wszystkich pajęczaków łącznie — na 1400.
M. Bałtyckie jest bardzo ubogie w faunę z powodu zbyt niskiego zasolenia wody, u naszych brzegów np. 0,7%, pięciokrotnie niższe od typowego zasolenia oceanów. Brak w nim typowych mor. grup, jak np. szkarłupni czy głowonogów, a ślimaków i małżów żyje zaledwie po kilka gat. oraz tylko jeden pospolity gat. meduzy. Małże i meduza mają w M. Bałtyckim rozmiary liniowe dwukrotnie mniejsze od swoich odpowiedników żyjących w M. Północnym. Pospolity jest relikt z okresu lodowcowego, skorupiak podobny do stonogi — podwój wielki. Poławiane są: dorsz, śledź, szprot, kilka gat. fląder, łosoś i węgorz. Sporadycznie pojawiają się foki: szara, pospolita i obrączkowana (nerpa) oraz morświn. Wyjątkowo obserwowano pojedyncze okazy niektórych gat. wielorybów i delfinów, np. długopłetwiec był wyrzucony przez morze koło ujścia Dziwny 12 maja 1620, innego zaś złowiono (i wypuszczono) 6 lutego 1979.
OCHRONA PRZYRODY I ŚRODOWISKA
Stan prawny i organizacyjny. Polska należy do krajów, w których najwcześniej podjęto i rozwinięto akcję ochrony przyrody; zapoczątkowana przez naukowców (L. Zejszner, M. Siła-Nowicki, M. Raciborski, J.G. Pawlikowski i in.), wkrótce zyskała poparcie społ. (zwł. działalność Pol. Tow. Tatrzańskiego i Pol. Tow. Krajoznawczego). Sejm Krajowy we Lwowie 1868 wydał akt prawny, pierwszy tego typu na świecie, obejmujący ochroną tatrzańskie zwierzęta — kozicę i świstaka. W okresie międzywojennym stworzono w tej dziedzinie podstawy prawne (1934 ustawa o ochronie przyrody), organiz. (np. utworzenie 1919 Państw. Rady Ochrony Przyrody), nauk. (W. Szafer, A. Wodziczko, W. Goetel i in.) i społ. (1928 zał. Ligi Ochrony Przyrody); zapoczątkowano restytucyjną hodowlę żubrów (1929) i koników typu tarpana leśnego (1936) oraz tworzenie pomników i rezerwatów przyrody oraz parków nar.; już wówczas wysunięto prekursorskie kwestie: ochrony wód przed zanieczyszczeniem (W. Kulmatycki), zapobiegania niekorzystnym następstwom gospodarki człowieka w przyrodzie i ochrony krajobrazu (Wodziczko).
W ustawie o ochronie przyrody z 1949 uwzględniono pojęcie ochrony zasobów przyrody, nowe wówczas w prawodawstwie światowym; na mocy tej ustawy wprowadzono ochronę gatunkową roślin (1946, 1957, 1983) i ochronę gatunkową zwierząt (1952, 1983), objęto ochroną (do końca 1992) 20 896 pomników przyrody, do końca 1993 utworzono 1037 rezerwatów przyrody o łącznej pow. ok. 111 tys. ha i 19 parków nar. o pow. ok. 243,3 tys. ha. Od 1974 przystąpiono do tworzenia parków krajoznawczych i obszarów chronionego krajobrazu; w Polsce istnieje (1991) 68 parków krajobrazowych o pow. ok. 121,5 tys. ha oraz 226 obszarów chronionego krajobrazu o pow. 4781 tys. ha.
Zakłady przem. zostały zobowiązane do instalowania urządzeń oczyszczających oraz do poszukiwania technologii ograniczających w możliwie wysokim stopniu zanieczyszczanie środowiska; w celu przywrócenia produktywności obszarom zdewastowanym przez górnictwo, poddaje się je rekultywacji; zajęto się ochroną gleby przed zanieczyszczeniem, degradacją i erozją oraz ochroną krajobrazu na obszarach, których walory przyr. i estet. powinny być wykorzystane na potrzeby turystyki i wypoczynku.
Rozwinięto prace nad nowymi metodami w gospodarce rolnej, eliminującymi szkodliwe skutki nadmiernej chemizacji. W 1961 wprowadzono ustawę o ochronie wód, 1962 ustawę o prawie wodnym (zmodyfikowaną 1974), 1966 ustawę o ochronie powietrza atmosf. przed zanieczyszczeniem, 1971 ustawę o ochronie gruntów rolnych i leśnych oraz rekultywacji gruntów. Ponadto powołany przez rząd zespół ekspertów oprac. 1973 kompleksowy program ochrony i kształtowania środowiska do 1990. W 1980 wprowadzono ustawę o ochronie i kształtowaniu środowiska, utworzono Inspekcję Ochrony Środowiska oraz powołano Państw. Radę Ochrony Środowiska. Organem nacz. administracji państw. w zakresie ochrony przyrody jest Minist. Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, jego organem fachowym — nacz. konserwator przyrody; na szczeblu władzy terenowej działają wojew. konserwatorzy przyrody; organami doradczymi i opiniodawczymi są Państw. Rada Ochrony Przyrody i wojew. komitety ochrony przyrody. Utworzone 1972 Minist. Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska (ob. Minist. Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa) zintegrowało politykę środowiskową z planowaniem przestrzennym; resort ten objął sprawy ochrony wód i powietrza atmosf. przed zanieczyszczeniem. W 1976 sejm wprowadził do Konstytucji PRL postanowienie uznające środowisko przyr. za dobro ogólnonarodowe. W celu podporządkowania całego kompleksu zagadnień ochrony środowiska specjalnemu resortowi utworzono 1983 Urząd Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Prace nauk. są prowadzone w Inst. Kształtowania Środowiska (zał. 1974), Zakładzie Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych PAN w Krakowie (zał. 1951) i in. placówkach nauk.; w PAN istnieje od 1957 Kom. Ochrony Przyrody oraz Kom. Naukowy „Człowiek i Środowisko”. Tematyka ochrony środowiska była szeroko uwzględniona w pracach II Kongresu Nauki Pol. 1973. Polska jest członkiem Międzynar. Unii Ochrony Przyrody i jej Zasobów (od czasu jej utworzenia 1948), uczestniczy w realizacji programu UNESCO „Człowiek i Biosfera” i Międzynar. Programu Biologicznego; opracowała raport o stanie ochrony środowiska w Polsce na konferencję ONZ w Sztokholmie 1972; zainicjowała ochronę M. Bałtyckiego i jest sygnatariuszem Konwencji o rybołówstwie i ochronie żywych zasobów M. Bałtyckiego i Bełtów (Gdańsk 1973) oraz Konwencji o ochronie środowiska morskiego M. Bałtyckiego (Helsinki 1974). Mimo obowiązujących w tej dziedzinie aktów prawnych wyższego rzędu, brak aktów wykonawczych, słaba egzekucja przepisów prawa oraz stosunkowo niskie kary dla „trucicieli” powodują, że w Polsce jest wiele obszarów ekol. zagrożenia.
Stan środowiska przyrodniczego. Polska należy do krajów o znacznie zanieczyszczonym środowisku, niewspółmiernie dużym do potencjału przem. kraju. Wiele czynników gosp., społ., a zwł. polit. powodowało, że do końca lat 80. XX w. stan środowiska przyr. systematycznie się pogarszał.
Stan powietrza atmosferycznego jest uwarunkowany przez emisję zanieczyszczeń do atmosfery z terytorium Polski, transport transgraniczny oraz warunki meteorologiczne. Nadmierne zanieczyszczenie powietrza atmosf. występuje na ponad 20% powierzchni Polski. Czynnikami powodującymi taki stan są: energetyka oparta na węglu kam. i brun.; rozwinięty, lecz niedoinwestowany ekologicznie przemysł surowcowy, niedobór instalacji oczyszczających gazy odlotowe, brak nowocz. rozwiązań w rozwijajacym się transporcie samochodowym (pojazdy i drogi), opóźnienia w rozwoju prawa ekol. oraz jego egzekucji.
W procesach wytwarzania energii w elektrowniach i ciepłowniach powstaje ok. 70% uwalnianego do atmosfery dwutlenku siarki (SO2) i 40-50% pyłów i tlenków azotu (NOx); pojazdy mech. emitują ok. 30% NOx, tlenku węgla (CO) i węglowodorów, a także związki ołowiu; motoryzacja i paleniska domowe wykorzystujące węgiel są najbardziej uciążliwymi źródłami zanieczyszczenia atmosfery w centrach dużych miast, np. w Krakowie. Zły stan czystości powietrza na Górnym Śląsku jest wynikiem emisji zanieczyszczeń z krajowych źródeł przem. oraz ich napływu z Czech, a w pd.-zachodniej Polsce — także z Niemiec (następstwem tego są m.in. zniszczenia w sudeckich lasach świerkowych). Z terytorium Polski zanieczyszczenia są transportowane nad terytorium wsch. i pn. sąsiadów; Polska należy do krajów wymieniających zanieczyszczenia, tzn., że wielkość eksportu zanieczyszczeń jest zbliżona do wielkości importu (wielkość emisji oraz bilans eksportu i importu dwutlenku siarki przedstawia mapa).
Szacuje się, że w Polsce ogólna emisja zanieczyszczeń gazowych wyniosła 1993 co najmniej 10 mln t, w tym SO2 — 2,7 mln t (1989 — 3,9 mln t, 1991 — 3,0 mln t), NOx — 1,1 mln t (1989 — 1,5 mln t, 1991 — 1,2 mln t), CO — 4,4 mln t, lotnych substancji org. — 1,7 mln t, amoniaku, NH3 — 40 tys. t, dwusiarczku węgla, CS2 — 20 tys. t, siarkowodoru, H2S — 9 tys. t i związków fluoru — 4 tys. t; dodatkowo emisja CO2 jest szacowana na ok. 400 mln t. Emisja pyłów 1989-93 zmniejszyła się z 2,4 mln t do 1,5 mln t rocznie (redukcja ok. 38%).
Przestrzenny rozkład emisji zanieczyszczeń jest b. nierównomierny — największy poziom osiąga ona na obszarach dużych aglomeracji miejskich oraz w gł. okręgach przemysłowych. Zdecydowanie najgorsza sytuacja występuje w woj. śląskim, gdzie na obszarze stanowiącym zaledwie 2,1% powierzchni Polski koncentruje się aż 20-25% krajowej emisji SO2, NOx i pyłów; od wielu lat są tu przekraczane wartości dopuszczalnych stężeń wszystkich ważniejszych zanieczyszczeń atmosfery, w tym metali ciężkich, tlenku węgla i węglowodorów.
W atmosferze wielu rejonów, zwł. przy ruchliwych ulicach miejskich, występują podwyższone w stosunku do poziomu dopuszczalnego zapylenie oraz stężenie szkodliwych gazów: CO, NOx i, rzadziej, SO2 oraz znaczny wzrost stężenia CO2. W Krakowie i niektórych miastach Górnego Śląska występuje kwaśny → smog, stanowiący duże zagrożenie dla zdrowia ludzkiego oraz powodujący znaczne straty materialne.
Od pocz. lat 90. obserwuje się zmniejszanie emisji zanieczyszczeń powietrza, co początkowo było spowodowane spadkiem produkcji przem., obecnie — postępem w instalowaniu urządzeń ochronnych. Wzrasta liczba urządzeń odpylających i ich średnia skuteczność; powstają nowe instalacje odsiarczania spalin i usuwania z nich tlenków azotu. Ilość zanieczyszczeń zatrzymanych i zneutralizowanych w urządzeniach oczyszczających wyrażona w tys. t/rok przedstawia się następująco (1993): pył — 19 923, SO2 — 460, NOx — 23, CO — ok. 300, węglowodory — 65, inne zanieczyszczenia gazowe 50; w przypadku pyłów stanowi to ok. 97% zanieczyszczeń wytworzonych, a w przypadku gazów — ok. 23%.
Stan wód. Wody, które wg kryterium fizykochem. można zaliczyć do I klasy czystości, stanowią ok. 3% łącznej długości badanych rzek, wody II klasy — ok. 15%, wody III klasy — ok. 30% długości rzek; reszta zaś, tj. ponad 50% długości rzek, to wody pozaklasowe, nie odpowiadające normom. Równie niedobra jest jakość wód jeziornych. Ten wysoce niezadowalający stan jest wynikiem odprowadzania do odbiorników (jezior i rzek) znacznych ilości ścieków nieoczyszczonych.
Z 845 miast (1993) 825 jest wyposażonych w sieć wodociągową, 757 — skanalizowanych, a jedynie 526 ma oczyszczalnie ścieków. Sytuacja, zwł. w mniejszych miejscowościach oraz gminach, systematycznie się poprawia; rocznie buduje się ok. 1000 małych oczyszczalni ścieków. Udział ścieków przem. w ściekach miejskich jest b. zróżnicowany, wynosi przeciętnie 30%. Budowa wodociągów na wsi wyprzedzająca budowę kanalizacji i oczyszczalni ścieków stanowi poważne zagrożenie dla wód podziemnych. Dużym problemem jest także zasolenie wód Wisły i Odry oraz ich dopływów wodami kopalnianymi z Górnego Śląska i zanieczyszczenie środowiska wodno-glebowego nie w pełni zagospodarowaną gnojownicą produkowaną przez fermy przem. chowu zwierząt. Z obj. 46 mld m3 wody odprowadzanej rocznie z terytorium Polski do M. Bałtyckiego ok. 8% stanowią ścieki, z których jedynie 1/3 jest oczyszczona (biologicznie lub chemicznie) w stopniu spełniającym wymogi prawne, 1/3 jest oczyszczona tylko wstępnie (mechanicznie), a pozostała część nie jest oczyszczona.
Stan gleb i gruntów. W 1993 powierzchnia wyłączona z użytkowania rolnego i przeznaczona na cele nieroln. wynosiła ok. 28 tys. ha. Około 90 tys. ha gruntów zdewastowanych i zdegradowanych (w sposob naturalny i antropogeniczny) wymaga rekultywacji i zagospodarowania. Zagrożenie potencjalne gleb użytkowanych rolniczo erozją wietrzną dotyczy ok. 47% użytków rolnych (pow. ok. 8,8 mln ha), a zagrożenie gruntów rolnych i leśnych erozją wodną powierzchniową — ok. 32% użytków rolnych i lasów (pow. ok. 8,7 mln ha).
Dewastacja i degradacja gleb oraz gruntów jest powodowana przez górnictwo, przemysł (energetyka, przemysł chem., hutnictwo), transport, chemizację i intensyfikację rolnictwa oraz gospodarkę komunalną. Poważnym problemem są liczne przypadki wycieków produktów ropopochodnych podczas ich produkcji, transportu lub magazynowania. Są one przyczyną długotrwałej degradacji gruntów i wód podziemnych.
Na pocz. lat 90. stwierdzono, że tereny zajmowane przez wojska ZSRR (1991-93 wojska Federacji Ros.), o pow. ok. 70 tys. ha (gł. w zach. i pn.-zach. części Polski), zostały w dużym stopniu zdegradowane. Na terenach dużych baz paliw, lotnisk i poligonów występuje zanieczyszczenie gruntu i wód podziemnych produktami ropopochodnymi. Ze szczegółowych badań (prowadzonych gł. przez Państw. Inspekcję Ochrony Środowiska WAT) wynika, że produkty te zanieczyszczają szkielet glebowy oraz w wielu przypadkach tworzą na powierzchni wód podziemnych lub na stropie warstwy nieprzepuszczalnej wyraźną warstwę pływającego paliwa o grubości dochodzącej do kilku metrów. Zanieczyszczenie środowiska gruntowo-wodnego terenów wojsk. jest spowodowane również innymi substancjami chem., np. metalami ciężkimi, fenolami i detergentami. Degradacja środowiska wykracza często poza granice tych terenów, w wielu rejonach stwierdzono nielegalne składowiska odpadów, wokół których grunt jest zanieczyszczony szkodliwymi substancjami. Powierzchnia zanieczyszczonych gruntów, którą należy wykluczyć z użytkowania rolnego, wynosi ok. 540 ha. Konsekwencją występowania tych zanieczyszczeń jest zły stan wód podziemnych, które na obszarze ok. 6 500 ha trzeba uznać za niezdatne do picia i na potrzeby gospodarcze. Badania nie wykazały występowania skażeń bojowymi środkami trującymi ani skażeń promieniotwórczych.
Z powodu zanieczyszczenia powietrza, ponad 60% gleb uprawnych wymaga systematycznego nawożenia zasadowymi związkami wapnia (wapnowanie).
W 1993 ogółem zrekultywowano ok. 2,2 tys. ha i zagospodarowano ok. 1,1 tys. ha gruntów zdegradowanych, w ponad 60% na cele roln. i leśne.
Stan lasów. W 1992 ok. 13% lasów w Polsce uznano za zdrowe, 44% znalazło się w klasie ostrzegawczej, średnie uszkodzenia miało ok. 39%, a ok. 4% uznano za silnie uszkodzone. Najbardziej są uszkodzone lasy w woj.: śląskim, dolnośląskim (okolice Wrocławia), małopol. (okolice Krakowa), mazow. (okolice Radomia) i podkarpackim., a najmniej w podlaskim, mazow. i lubelskim. Zjawiska niszczenia lasów przez szkodliwe owady, choroby grzybowe, szkody klim. i klęski żywiołowe są potęgowane przez przem. zanieczyszczenia powietrza i gleby, deficyt i skażenie wód, globalne zmiany klimatu i zwiększony ruch rekreacyjno-turyst. na terenach leśnych.
Gospodarka odpadami. W Polsce rocznie wywozi się na wysypiska ponad 46 mln m3 odpadów komunalnych oraz wytwarza 120 mln t odpadów przem., wśród których dominują odpady górnicze z kopalń oraz zakładów przeróbczych (ok. 44%), odpady poflotacyjne przemysłu metali nieżel., siarkowego, barytowego i węglowego (ok. 24%), a także popioły lotne i żużle z elektrowni, elektrociepłowni oraz kotłowni (ok. 18%). Odpady niebezpieczne (toksyczne) lub potencjalnie niebezpieczne stanowią mniej niż 7% odpadów przem. nagromadzonych i ok. 5% odpadów wytwarzanych, lecz ich wpływ na stan środowiska jest dużo bardziej szkodliwy. Około 50% odpadów niebezpiecznych i 55% wytwarzanych odpadów przem. wykorzystuje się gospodarczo, resztę składuje się na wysypiskach, składowiskach, hałdach i w stawach osadowych — wielkości te nie uwzględniają nadkładu zdejmowanego ze złóż kopalin wydobywanych metodą odkrywkową (ilość odpadów przem. uciążliwych dla środowiska nagromadzonych na terenach zakładów jest największa w rejonie: Katowic., Legnicy, Wałbrzycha, Krakowa, Szczecina i Tarnobrzega). W Polsce znajduje się największy w Europie zbiornik odpadów przem. — Żelazny Most (Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy).
Unieszkodliwianie odpadów komunalnych odbywa się niemal wyłącznie przez składowanie ich na ok. 790 wysypiskach śmieci o łącznej pow. 2,8 tys. ha; obecnie budowane wysypiska są wyposażone w niezbędne zabezpieczenia chroniące wody podziemne (odpady) — największe z nich mają pow. do ok. 20 ha; liczba „dzikich” wysypisk jest szacowana na ok. 10 tysięcy. Pracuje także kilka kompostowni (np. w Warszawie, Katowicach, Kołobrzegu, Zielonej Górze). Przy tym tylko ok. 50% ludności Polski jest objętych obsługą komunalną wywozu odpadów bytowych. Zahamowanie wzrostu ilości gromadzonych odpadów wymaga działań obejmujących poprawę efektywności gospodarowania surowcami, segregację odpadów, wtórne wykorzystanie odpadów (recykling) oraz wdrażanie czystych technologii.
Klimat akustyczny. Według przepisów pol. dopuszczalny poziom hałasu (dźwięku A) na terenie chronionym, m.in. o zabudowie mieszkaniowej, waha się dla pory dziennej w granicach 40-60 dB, dla pory nocnej 30-50 dB, a maksymalnie krótkotrwałe 65-85 dB, w zależności od klasyfikacji terenu związanej gł. z charakterem zabudowy (jednorodzinna, wielorodzinna, centra miast) i natężeniem ruchu pojazdów. Ogółem ludność kraju zagrożoną hałasem o ponadnormatywnym poziomie szacuje się na podstawie badań i obserwacji na ok. 33%, z czego 25% dotyczy zagrożenia od źródeł hałasu w środowisku zewn., a 8% od hałasów w budynkach i na stanowiskach pracy.
Poziom hałasu w terenie (zwł. w miastach) znacznie przekracza wartości dopuszczalne, np. poziom hałasu przekraczający 70 dB występuje na ok. 75% ulic w Poznaniu, ok. 67% w Warszawie, ok. 50% w Gdańsku. W aglomeracjach miejskich klimat akust. kształtuje gł. hałas komunik. (ruch drogowy, szynowy i lotn.); na hałas przekraczający dopuszczalne wartości (ponad 60 dB) są narażeni mieszkańcy co najmniej 20% pow. kraju; udział mieszkańców nań narażonych wynosi: ponad 30% w miastach dużych, ponad 45% w średnich, ponad 25% w miastach małych i ok. 7% na wsiach. Główną metodą ochrony przed hałasem w środowisku jest właściwe planowanie przestrzenne i projektowanie obiektów urb-arch. (z zastosowaniem materiałów i urządzeń przeciwhałasowych, podkładów antywibracyjnych itp.; ochrona przed hałasem).
System badań i ocen stanu środowiska zapewniający rejestrację zmian, które w nim zachodzą to monitoring środowiska. Koordynatorem tych działań jest Państw. Inspekcja Ochrony Środowiska (PIOŚ) — centr. organ administracji państw. pełniący ponadto funkcję „policji ekologicznej”, do której zadań należy kontrolowanie przestrzegania przepisów ochrony środowiska. Aktualne dane o stanie środowiska w Polsce można znaleźć m.in. w publikacjach GUS, PIOŚ, Centrum Informacji o Środowisku GRID-Warszawa, urzędów administracji państw. i organizacji ekol. oraz w raportach różnego rodzaju instytutów nauk.-badawczych. GUS wydaje co roku opracowania statyst. pt. Ochrona środowiska. Centrum Informacji o Środowisku GRID-Warszawa jest jednym z 9 ośr. Świat. Bazy Danych o Zasobach (Global Resource Information Database), powstałej z inicjatywy Programu Środowiskowego Narodów Zjedn. (United Nations Environment Programme — UNEP).
Mimo znacznego zniszczenia i zanieczyszczenia środowiska zasoby przyrodnicze Polski są nadal ogromne, a w wielu przypadkach unikatowe na skalę eur. lub światową. Około 23% pow. kraju objęto różnymi przestrzennymi formami ochrony przyrody. Nieprzestrzeganie przepisów prawa ochrony środowiska oraz transgraniczne i regionalne zanieczyszczenia powietrza powodują spadek skuteczności ochrony przyrody w formie rezerwatowej (przykładem mogą być zniszczenia w parkach nar.: Karkonoskim, Ojcowskim lub Babiogórskim). Źródłem poważnych zagrożeń dla wielu parków nar. jest wadliwa gospodarka wodna na terenach do nich przyległych, oddziaływanie nawozów i środków ochrony roślin, spływających z przyległych pól oraz masowa turystyka. Poprawę stanu środowiska wiąże się z realizacją idei ekorozwoju, czyli trwałego i zrównoważonego rozwoju społ. harmonijnie łączącego gospodarkę, przyrodę i społeczeństwo, opartego na poszanowaniu praw i dóbr przyrody, także na rzecz przyszłych pokoleń.
Tomasz Umiński (Świat zwierzęcy), Andrzej Kulig (Stan środowiska przyrodniczego
Północnomazowiecka, Nizina, najdalej na pn. wysunięta część Niz. Środkowopolskich, zajmuje część pr. dorzecza środk. i dolnej Narwi, która płynie wsch. skrajem regionu; na pd. N.P. sąsiaduje z Kotliną Warszawską; pow. ok. 14,2 tys. km2; nizinę przecinają liczne dopływy Narwi: Wkra, Orzyc, Omulew, Rozoga, Szkwa, Pisa, Orz; dość powszechnie występują sandry; na wysoczyznach międzydolinnych zachowały się ostańce form polodowcowych (zlodowacenia środkowopol.); kulminacje wzniesień przekraczają miejscami 200 m (Dębowa Góra 235 m na Wzniesieniach Mławskich); N.P. dzieli się na 7 mniejszych jednostek fizycznogeogr.; gł. m.: Łomża (na wsch. krańcu), Ostrołęka, Ciechanów, Mława.
Środkowomazowiecka, Nizina, nieckowate obniżenie we wsch. części Niz. Środkowopolskich, w zasięgu trzeciorzędowej niecki tektonicznej (niecka mazow.); osią morfologiczną N.Ś. jest dolina środk. Wisły, do której zbiegają się doliny Narwi, Bugu, Pilicy i Bzury; dolinom towarzyszą rozległe równiny denudacyjne, położone niżej od otaczających je wysoczyzn; w obrębie N.Ś. wyróżnia się podregiony: równiny — Kutnowską, Łowicko-Błońską, Warszawską, Kozienicką, Wołomińską i Garwolińską, Kotlinę Warszawską oraz doliny Dolnego Bugu i Środk. Wisły; w pn. części N.Ś. utworzono Kampinoski Park Nar., na wsch. i pd. od Warszawy — Mazow. Park Krajobrazowy, ponadto Chojnowski Park Krajobrazowy, Bolimowski Prak Krajobrazowy, Zespół Nadwiślańskich Parków Krajobrazowych; gł. m: Warszawa oraz Skierniewice, Pruszków, Sochaczew, Łowicz, Wołomin, Otwock, Puławy (na pd. skraju).