Instrumenty finansowe stanowią złożony zespół narzędzi pieniężnych wykorzystywanych przez różne podmioty do osiągania różnych celów, w różnych dziedzinach życia gospodarczego, społecznego, w ramach różnych stosunków gospodarczych. Wynika stąd istotna trudność w ich usystematyzowaniu w przejrzysty sposób. Dodatkowa trudność polega na tym, że pojęcie „instrumenty finansowe” jest używane powszechnie i jest dowolnie interpretowane. Niejednokrotnie instrumenty finansowe są mylone z kategoriami finansowymi. Wieloznaczność instrumentów finansowych wynika z ich stosowania w różnych dziedzinach oraz w różnym charakterze.
Dla wszystkich instrumentów finansowych - oprócz formy pieniężnej - charakterystyczne jest to, że ich wykorzystanie ma w ostateczności wpływać na sferę realną gospodarki. Przykładem tego może być zachowanie płynności poprzez odpowiedni dobór instrumentów finansowych, ale celem ostatecznym jest utrzymanie się podmiotu gospodarczego na rynku, jego rozwój.
Zasadniczym kryterium podziału instrumentów finansowych powinny być funkcje pieniądza. Podejście takie jest logiczne, gdyż pieniądz jest środkiem osiągania celów użytecznych, takich jak zakup dóbr i usług zaspokajających potrzeby ludzkie. Procesy te poprzedza wiele zjawisk finansowych; konieczne jest też stosowanie wielu instrumentów finansowych. W niektórych przypadkach instrumenty finansowe są klasyfikowane wyłącznie ze względu na formę zewnętrzną. Dobrym tego przykładem są papiery wartościowe. Taki sposób klasyfikacji jest wątpliwy, gdyż zasadniczym kryterium wyróżniającym dany instrument finansowy muszą być jego funkcja i cechy różniące go od innych instrumentów finansowych. Niektóre instrumenty finansowe istnieją w formie idealnej, czego przykładem są zdematerializowane obecnie papiery wartościowe.
Rodzaje instrumentów finansowych
W wąskim ujęciu przez instrumenty finansowe rozumie się dowody potwierdzające tytuł własności lub długu. Instrumentami finansowymi są np.: akcje, czeki, obligacje, certyfikaty depozytowe,. Instrumenty finansowe są tu identyfikowane z papierami wartościowymi. Papiery wartościowe pełnią różne funkcje, zarówno w sensie ekonomicznym, jak i w sensie prawnym. Z punktu widzenia funkcji prawnych papiery wartościowe dzielą się na:
papiery wartościowe reprezentujące wierzytelności pieniężne, np. obligacje, czeki, weksle, losy loteryjne;
papiery wartościowe uprawniające do zarządzania rzeczami, np. konosamenty w transporcie towarów;
papiery wartościowe potwierdzające własność, np. udział w spółkach akcyjnych;
Z punktu widzenia formy obrotu papiery wartościowe dzielą się na:
papiery wartościowe imienne,
papiery wartościowe na okaziciela.
Oprócz wymienionych instrumentów występują np. podatki, cła, opłaty, kursy walutowe, stopy procentowe. Tymczasem są to niewątpliwie instrumenty finansowe, gdyż przy ich zastosowaniu jedne podmioty dążą do osiągnięcia określonych celów, a inne podmioty są dotknięte zastosowaniem tych instrumentów.
Instrumenty finansowe są stosowane w odniesieniu do zarówno całej gospodarki, jak i pewnych jej segmentów, wreszcie w odniesieniu do mikropodmiotów. Natura instrumentów finansowych powoduje, że są one wykorzystywane także przez same podmioty w ich wewnętrznych strategiach, dotyczących zarówno finansowej sfery działalności, jak i sfery realnej. Podział instrumentów finansowych jest dokonywany według kryterium podmiotowego oraz kryterium przedmiotowego. Jednak odrębne stosowanie tych kryteriów jest wątpliwe, ponieważ niektóre instrumenty są nierozerwalnie związane z określonym podmiotem.
Głównym podmiotem posługującym się powszechnie instrumentami finansowymi w sferze fiskalnej i w sferze monetarnej jest państwo, dla którego są zarezerwowane takie instrumenty, jak podatki, cła, opłaty fiskalne i inne instrumenty pozyskiwania pieniądza na potrzeby rządu (bony skarbowe, obligacje skarbowe). Domeną państwa, związaną z odpowiedzialnością za sferę pieniężną gospodarki, są instrumenty monetarne, takie jak stopy procentowe, stopy rezerw obowiązkowych, kursy walutowe, limity i inne ograniczenia kredytowe.
Do instrumentów finansowych stosowanych przez różne instytucje działające w sektorze finansowym można zaliczyć np. stosowane przez banki komercyjne i instytucje parabankowe stopy procentowe, marże, prowizje. Głównym instrumentem oddziaływania na ubezpieczające się podmioty, stosowanym przez towarzystwa ubezpieczeniowe, jak składka ubezpieczeniowa. W zakres szerszego rozumienia instrumentów finansowych wchodzą także płace, które stanowią nie tylko ważne narzędzie kształtowania dochodów pracowników najemnych, lecz także typowy instrument o charakterze stymulacyjnym. Współcześnie do instrumentów finansowych są również zaliczane instrumenty pochodne(derywaty).
Z punktu widzenia funkcji ekonomicznych instrumenty finansowe dzielą się na:
instrumenty rozliczeniowe,
instrumenty dłużne,
instrumenty zaspokajające popyt na pieniądz,
instrumenty inwestowania,
instrumenty bodźcowe,
instrumenty ograniczające ryzyko,
instrumenty potwierdzające tytuł własności.
Najintensywniej instrumenty finansowe występują na rynkach finansowych. Zatem jako podstawę do charakterystyki instrumentów finansowych można przyjąć kryterium rodzajów rynków finansowych. Na rynkach tych można wyróżnić następujące segmenty:
rynek pieniężny,
rynek kapitałowy,
rynek instrumentów pochodnych,
rynek walutowy.
Instrumenty finansowe rynku pieniężnego
Bony skarbowe
Na rynku pieniężnym dokonuje się zakupu i sprzedaży instrumentów finansowych (głównie wierzycielskich) o dużej płynności, których termin wymagalności nie przekracza 1 roku. Do najbardziej znanych instrumentów finansowych rynku pieniężnego można zaliczyć: bony skarbowe, certyfikaty depozytowe, akcepty bankierskie, bony komercyjne, czeki, weksle.
Bony skarbowe to krótkoterminowe papiery wartościowe emitowane przez Skarb Państwa na okres od 1 dnia do 52 tygodni w celu pokrycia bieżących potrzeb płatniczych. Wspólne dla wszystkich weksli jest to, że są one emitowane, z reguły, w dużych nominałach i są przeznaczone do transakcji na tzw. rynku blokowym (hurtowym). Bony skarbowe należą do podstawowych instrumentów, operacji otwartego rynku, a więc oprócz zaspokajania popytu państwa na pieniądz są narzędziem ułatwiającym władzom monetarnym regulowanie podaży pieniądza w gospodarce.
Można wyróżnić trzy powody, dla których bony skarbowe należą do najczęściej nabywanych instrumentów w ramach rynku pieniężnego. Są to:
dochodowość, która jest wyższa w porównaniu z lokatą środków pieniężnych na rachunku bankowym;
bezpieczeństwo, związane bezpośrednio z gwarancją uzyskania zainwestowanych środków, ponieważ emitentem bonów skarbowych jest minister finansów działający w imieniu Skarbu Państwa;
płynność.
Czek
Czek udzielane bankowi pisemne zlecenie, na określonym prawem formularzu, wypłacenia okazicielowi lub oznaczonej osobie, zwanej remitentem, wymienionej sumy pieniężnej ze środków będących w dyspozycji wystawcy, najczęściej na rachunku bankowym. Remitent jest pierwszym właścicielem czeku. Podawcą czeku do realizacji może być sam właściciel. Ze Względu na wystawcę czeki dzielą się na:
czeki bankowe
czek gotówkowy
czek rozrachunkowy
czeki bankierskie
czeki skarbowe
czeki podróżnicze
Podstawowy rodzaj czeku to czek bankowy, który jest emitowany przez bank dla posiadacza rachunku w tym banku. Wystawiany przez właściciela czek jest dla banku upoważnieniem wypłacenia okazicielowi lub wskazanej na nim osobie określonej wartości pieniężnej. Innym rodzajem czeku jest czek bankierski, który jest stosowany w operacjach między bankami i instytucjami kredytowymi. Czek bankierski charakteryzuje nie tylko to, że jest wystawiany przez bank, lecz także to, że trasatem wskazanym na wekslu jest bank - korespondent banku wystawiającego czek.
Czek skarbowy jest wystawiany przez organy administracji skarbowej z tytułu różnych zobowiązań publicznoprawnych. Specyficznym rodzajem czeków są czeki podróżnicze, które są emitowane przez renomowane banki, instytucje finansowe oraz biura podróży. Jego cechą charakterystyczną jest to, że nie ma on remitenta, co oznacza, że nabywcą czeku jest ta sama osoba, która będzie się nim posługiwała podczas regulowania zobowiązań za granicą.
Z punktu widzenia formy czeków rozróżnia się:
czeki imienne,
czeki na okaziciela.
Weksel
Weksel jest papierem wartościowym potwierdzającym istnienie zobowiązania pieniężnego osoby lub osób, które go podpisały. Osobą uprawnioną do realizacji praw majątkowych wskazanych na wekslu jest prawny posiadacz weksla. W najbardziej ogólnym ujęciu istota weksla polega na tym, że jego wystawca (emitent) zobowiązuje się do zapłaty danej osobie (remitentowi) konkretnej kwoty w określonym miejscu i czasie. Cechą charakterystyczną weksla jest to, że jego posiadacz może przenosić prawa wynikające z tego dokumentu na inne osoby.
Weksel jako instrument finansowy spełnia ważne funkcje ekonomiczne, takie jak:
funkcja płatnicza - co polega na tym, że płatnik albo ze względów ekonomicznych (brak pieniędzy), albo ze względów technicznych (bezpieczeństwo transakcji) wykorzystuje weksel do regulowania zobowiązań powstających w związku z zawieraną transakcją.
funkcja kredytowa - w ramach transakcji kupna-sprzedaży; w tym przypadku weksel jest typowym instrumentem rozliczeniowym, ułatwiającym zawieranie różnych transakcji wówczas, gdy nabywca nie ma gotówki potrzebnej do zapłaty za przedmiot transakcji.
funkcja obiegowa - weksel spełnia funkcję środka płatniczego nie tylko dla jednej, ale dla wielu transakcji ekonomicznych.
funkcja gwarancyjna - weksla polega na tym, że jest dokumentem, który zabezpiecza pieniężne roszczenia wierzyciela.
funkcja refinansowa - polega na możliwości przedstawienia go do wykupu przez bank przed terminem płatności.
Rozróżnia się dwa rodzaje weksli:
weksel własny
weksel trasowany
Inne instrumenty rynku pieniężnego:
bon komercyjny - papier wartościowy, w którym emitent (bank) potwierdza zaciągnięcie pożyczki i zobowiązuje się do jej zwrotu wraz z należnymi odsetkami w określonym terminie (krótszym niż 1 rok).
certyfikat depozytowy - jest dokumentem, w którym potwierdza się zdeponowanie danej sumy pieniężnej wg określonej stopy procentowej i na określony czas.
akcept bankierski - stanowi zobowiązanie banku dłużnika do zapłacenia określonej kwoty pieniężnej bankowi wierzyciela.
Instrumenty finansowe rynku kapitałowego
Przedmiotem obrotu na rynku kapitałowym są bądź wierzycielskie, bądź własnościowe instrumenty finansowe, których termin realizacji jest dłuższy niż 1 rok. Podstawowymi instrumentami tego rynku są obligacje i akcje.
Obligacje - należą do najbardziej popularnych instrumentów dłużnych. Są formą zaciągania długu przez różne podmioty, takie jak: Skarb Państwa, przedsiębiorstwa, banki. Cechą charakterystyczną obligacji jest to, że mają one z góry określony dochód (oprocentowanie). Z formalnego punktu widzenia obligacja jest papierem wartościowym, który potwierdza wystąpienie stosunku wierzycielsko - dłużniczego. Emitent obligacji jest zobowiązany zarówno do wypłacania odsetek w określonych z góry wysokości i terminach, jak i do zwrotu pożyczonej kwoty (kapitału) przez wykup obligacji, również w wyznaczonym z góry terminie.
Ze względu na emitenta wyróżnia się:
obligacje Skarbu Państwa (skarbowe),
obligacje władz samorządowych (municypalne),
obligacje przedsiębiorstw niefinansowych,
obligacje banków i innych instytucji finansowych,
obligacje fundacji i innych organizacji społecznych mających osobowość prawną.
Obligacje skarbowe i obligacje municypalne należą do najbardziej pewnych instrumentów lokowania wolnych środków pieniężnych, jednak ich oprocentowanie jest na ogół niższe w porównaniu z innymi obligacjami, gdyż ryzyko inwestora w przypadku tego instrumentu jest żadne albo niewielkie.
Obligacje skarbowe stanowią podstawowy instrument finansowania deficytu budżetowego i długu publicznego. Mogą być emitowane jako obligacje o stałym i zmiennym oprocentowaniu. Z reguły są im przypisane pewne przywileje, polegające np. na zwolnieniu z podatku dochodowego z tytułu procentu, możliwości odpisu od podstawy opodatkowania dochodów wydatków obligacji.
Akcje należą do podstawowych instrumentów (papierów) wartościowych potwierdzających udział danego podmiotu w majątku spółki akcyjnej. Dają one prawo do dywidendy oraz prawo do głosowania na walnym zebraniu akcjonariuszy. Można wyróżnić:
akcje zwykłe,
akcje uprzywilejowane,
akcje użytkowe.
Różnica między akcjami zwykłymi a uprzywilejowanymi polega na tym, iż z akcjami uprzywilejowanymi wiążą się przywileje, np. większego prawa głosu, wyższej dywidenty, podziału majątku w przypadku likwidacji spółki.
Certyfikaty inwestycyjne są to świadectwa udziałowe potwierdzające tytuł własności w majątku funduszy inwestycyjnych. Ze względu na typ funduszu inwestycyjnego rozróżnia się:
certyfikaty potwierdzające uczestnictwo w funduszu inwestycyjnym typu otwartego,
certyfikaty lokacyjne, występujące przy nabywaniu udziałów funduszy inwestycyjnych zamkniętych.
Instrumenty finansowe rynku instrumentów pochodnych
Istota instrumentów pochodnych
Na rynku instrumentów pochodnych handluje się instrumentami finansowymi zmniejszającymi ryzyko. Pokusą uczestnictwa w tym rynku jest także chęć uzyskania wysokich dochodów. Nazwa „instrumenty pochodne” wywodzi się stąd, że są one bardziej złożoną formą w stosunku do instrumentów prostych, takich jak akcje, obligacje. Cechą charakterystyczną instrumentów pochodnych jest niemożność ich samoistnego funkcjonowania, chociaż obrót nimi dokonuje się w oderwaniu od instrumentów podstawowych. Na ogół obserwuje się silniejsze wahania cen instrumentów pochodnych niż cen instrumentów podstawowych, co oznacza, że handel opcjami może być z jednej strony przedsięwzięciem wielce ryzykownym, ale z drugiej może przynosić znaczne zyski. Oto cztery podstawowe grupy instrumentów pochodnych:
opcja - oznacza prawo do zakupu lub sprzedaży określonego instrumentu finansowego po ustalonej cenie w ściśle określonym czasie.
kontrakt terminowy - to instrument zobowiązujący strony kontraktu do kupna bądź sprzedaży instrumentu podstawowego w określonej ilości, w określonym terminie w przyszłości, po określonej cenie.
swap - to kontrakt, który polega na zamianie przyszłych płatności stron kontraktu. Do najbardziej popularnych swapów należą:
swap procentowy
swap walutowy
Swap procentowy polega na zamianie zobowiązań odsetkowych między stronami kontraktu, natomiast swap walutowy polega na zamianie przyszłych płatności z danej waluty na inną.
warranty - to rodzaj instrumentów pochodnych dających prawo do zakupu papierów wartościowych po określonej cenie w przyszłości. Warranty należą do instrumentów spekulacyjnych, mogą przynieść wysokie zyski, gdy cena instrumentu podstawowego, tj. akcji, wzrośnie ponad cenę umowną, tzw. rozliczeniową.
Instrumenty cenowe
Najszersza definicja ceny sprowadza się do stwierdzenia, że cena wyraża w pieniądzu wartość towaru, usługi, waluty, czynnika produkcji. Cena w funkcji miernika wartości informuje, ile jednostek pieniężnych należy zapłacić za określone dobro lub usługę. Istotę ceny jako instrumentu finansowego najlepiej można zrozumieć poprzez charakterystykę rodzajów cen. Rodzaje cen:
cena monopolowa - na poziom ceny monopolowej mają wpływ rzeczywiste koszty wytworzenia towaru (usługi) oraz tzw. zysk monopolowy. Cena monopolowa jest na ogół wyższa niż cena rynkowa, gdyż zawiera zysk monopolowy.
cena administrowana - jest to cena ustalana przez państwo.
cena minimalna - czyli taka, poniżej której istnieje zakaz sprzedaży danego towaru.
Finansowe instrumenty rozliczeniowe
Inkaso bankowe - polega na tym, że prowadzący rachunek klienta bank pobiera, na podstawie przedstawionych dokumentów, od innego podmiotu (płatnika), wymienioną w dokumentach należność albo z tytułu już dokonanej transakcji, albo na poczet przyszłej zapłaty. W regulowaniu stosunków wierzycielska - dłużniczych między kontrahentami, bank spełnia funkcję typowego pośrednika, nie ponoszącego żadnej odpowiedzialności za realizowaną transakcję. Do obowiązków banku, związanych z inkasem, nie należy merytoryczna kontrola przedstawionych mu dokumentów. Najważniejszy podział inkasa bankowego jest oparty na kryterium rodzaju dokumentów, które są przekładane bankowi realizującemu inkaso. Pod tym względem inkaso bankowe dzieli się na:
inkaso finansowe (bezdokumentowe),
inkaso dokumentowe.
Cechą charakterystyczną inkasa finansowego jest to, że jego przedmiotem są wyłącznie dokumenty finansowe, do których się zalicza: tratę, weksel własny, czek, kwity depozytowe, banknoty, akcje, obligacje. Natomiast dla inkasa dokumentowego charakterystyczne jest to, że podstawą wystąpienia klienta do banku, w celu zainkasowania przez niego odpowiedniej kwoty od kontrahenta klienta, są dokumenty handlowe, zwłaszcza takie jak: dokumenty przewozowe, dokumenty ubezpieczeniowe, faktury, dokumenty załadowcze, dokumenty stwierdzające tytuł własności.
Akredytywa
Jest ona zbliżona do inkasa. Główna różnica między tymi dwoma instrumentami polega na tym, że dzięki zastosowaniu akredytywy zabezpieczone zostają interesy sprzedawcy, a dokładniej mówiąc, że dostawca towaru otrzyma zapłatę. Zabezpieczenie to polega na zdeponowaniu w banku przez odbiorcę kwoty odpowiadającej zawieranej transakcji lub wyłączeniu tej kwoty z rachunku bankowego odbiorcy. Akredytywa jest stosowana wtedy, kiedy dostawca obawia się o zapłatę, co może wynikać albo ze złych doświadczeń z płatnikiem, albo z braku rozeznania nabywcy w możliwościach dokonania przez niego zapłaty, a także w przypadku, gdy przedmiot transakcji ma wysoką wartość, a niezapłacenie przez nabywcę mogłoby dostawcę zrujnować.
Konosament - jest papierem wartościowym pozwalającym na dysponowanie towarem, na który opiewa. Konosament, reprezentujący prawo własności, może być przedmiotem obrotu, a więc przeniesienia praw własności. Stanowi też zabezpieczenie dla towaru, jest najważniejszym dokumentem w transporcie morskim. Konosament jest wystawiany przez przewoźnika, najczęściej w kilku egzemplarzach, które stanowią komplet. Warunki konosamentu powinny odpowiadać warunkom umowy o przewóz, natomiast, gdy takiej umowy nie zawarto, konosament może określać warunki umowy o przewóz stosownie do porozumienia stron. W związku z tym rozróżniamy:
konosamenty czarterowe, czyli oparte na poprzednio zawartej umowie czarterowej; mają nieskomplikowaną treść;
konosamenty liniowe wystawiane bez czarterpartii; mają szczegółową treść, są bardzo rozbudowane i często dość skomplikowane.
Przyjmując za podstawę podziału konosamentów rodzaj odbiorcy, możemy dodatkowo podzielić je na:
konosamenty imienne,
konosamenty na okaziciela,
konosamenty na zlecenie.
Karty płatnicze
Poprzednikiem powszechnie występujących współcześnie elektronicznych kart płatniczych, w których emisję i obsługę zaangażowane są banki komercyjne, były zwykłe karty płatnicze. Najczęściej stosowany podział kart polega na rozróżnieniu:
karty płatnicze - umożliwiają korzystanie z własnych środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku bankowym.
karty kredytowe - upoważniają do wydatkowania pieniędzy w ramach przyznanego przez bank limitu.
karty wydatkowe typu charge - są zbliżone do kart kredytowych, przy czym klient banku jest obciążony prowizją za każdorazową transakcję. Również w tym przypadku bank ustala pewien limit wydatków na określony czas.
Instrumenty zaspokajające popyt na pieniądz
Wśród instrumentów finansowych ważną grupę zajmują te, które umożliwiają podmiotom zaspokojenie popytu na pieniądz. Ich rodzaj jest zdeterminowany przez kategorię podmiotu systemu ekonomicznego, tytuł transakcji pieniężnej, przeznaczenie środków. Popyt na pieniądz jest zgłaszany albo w związku z finansowaniem bieżącej działalności, albo w związku z działalnością rozwojową. O sposobie zaspokojenia popytu na pieniądz decyduje rodzaj podmiotu systemu ekonomicznego. W systemie ekonomicznym rozróżnia się następujące kategorie podmiotów:
gospodarstwa domowe,
przedsiębiorstwa niefinansowe,
przedsiębiorstwa finansowe,
państwo
Typowymi instrumentami zaspokajania popytu na pieniądz przez gospodarstwa domowe są: płace, emerytury, renty, zasiłki dla bezrobotnych, pożyczki, kredyty, odszkodowania, zyski z inwestycji finansowych. Można łatwo zauważyć, że wśród wymienionych instrumentów znajdują się takie, które reprezentują dochód, czyli potwierdzają ostateczne przejęcie pieniądza przez gospodarstwa domowe. Są to przede wszystkim instrumenty związane z jedną z podstawowych funkcji gospodarstw domowych - pracą świadczoną na rzecz pozostałych podmiotów systemu gospodarczego (płace, renty, emerytury, zasiłki dla bezrobotnych).
Dla przedsiębiorstw niefinansowych najważniejszymi instrumentami zaspokajania popytu na pieniądz są:
ceny sprzedawanych towarów i usług,
kredyty,
dochody z tytułu inwestycji finansowych,
odszkodowania z tytułu ubezpieczeń,
dotacje rządowe.
Przedsiębiorstwa finansowe posługują się wieloma instrumentami, których charakter jest uzależniony od prowadzonej działalności podstawowej. Dla banku komercyjnego zaspokojenie popytu na pieniądz odbywa się przez:
depozyty przyjmowane,
papiery dłużne,
kredyty zaciągane w banku centralnym,
pożyczki zaciągane na rynku pieniężnym (międzybankowym),
rachunki bieżące klientów,
dochody z tytułu lokat,
prowizje pobierane za wykonywane usługi.
Towarzystwa ubezpieczeniowe zaspokajają popyt na pieniądz przez:
polisy,
pożyczki,
kredyty,
dochody z lokat inwestycyjnych.