pomorskie


  1. Jakie stare województwa weszły w skład woj. pomorskiego:

woj. słupskie - większość terenu, po za okolicami Sławna.

woj. bydgoskie - okolice Chojnic i Czerska.

woj. elbląskie - Żuławy Wiślane, Kwidzyn, Malbork i Nw. Dwór Gdański.

  1. Województwo w liczbach.

Ludność: 2 193 000 (5,7%)

Powierzchnia: 18 293 km2 (5,9%)

Gęstość zaludnienia: średnio 119,88 os/km2

0x08 graphic
Za granice przedziałów przyjęto przeciętne wartości wskaźnika gęstości zaludnienia dla powiatów ziemskich i miast na prawach powiatu, za główną granicę uznając zaludnienie 300 osób/km2 - minimum dla tzw. zagęszczonego obszaru miejskiego.

liczba osób/km2
0x01 graphic
powyżej 1.826
0x01 graphic
od 410 do 1826
0x01 graphic
od 301 do 409
0x01 graphic
od 100 do 300
0x01 graphic
poniżej 99

  1. Mniejszości narodowe:

Niemiecka.

  1. Miasta:

  2. Bytów
    Chojnice
    Czarna Woda
    Czersk
    Człuchów
    Dzierzgoń
    Gdańsk*
    Gdynia *
    Hel
    Jastarnia
    Jurata
    Kartuzy
    Kościerzyna
    Kwidzyn
    Lębork
    Malbork
    Miastko

    Nowy Dwór Gdański
    Pelplin
    Pruszcz Gdański
    Puck
    Reda
    Rumia
    Sopot
    Starogard Gdański *
    Susz
    Sztum
    Słupsk *
    Tczew *
    Trójmiasto
    Ustka
    Wejherowo
    Władysławowo
    Łeba
    Żukowo

    * miasta z liczbą mieszkańców powyżej 50 000 osób.

    1. Ukształtowanie terenu:

    1. Historia:

    W okresie starożytności (od IV w. p.n.e. do IV w. n.e.) wzdłuż Wisły i brzegów Zale­wu Wiślanego prowadził szlak bursztynowy, którym wędrowali rzymscy kupcy. W IX w. większa część ziem obecnego województwa zasiedlona była przez słowiańskie ple­miona Pomorzan (m.in. Słowińcy na zachodzie). Tereny wschodnie na prawym brzegu Nogatu i Wisły (obecnie pow. kwidzyński i część malborskiego) do XIII w. należały do pruskiego plemienia Pomezanów. Najważniejszym grodem regionu był Gdańsk - ­ośrodek handlowy i polityczny. Około 960 Mieszku I włączył ziemie pomorskie do kształtującego się państwa polskiego, a ich chrystianizację prze­prowadził Bolesława Chrobry. Około połowy XI w. usamodzielniły się najpierw część za­chodnia - ziemia słupska, następnie Pomorze Gdańskie. W wyniku długotrwałych walk ponownie wcielił je do Polski Bolesław Krzywousty (ok. 1119). Po jego śmierci (1138 r.) nie weszły w skład żadnej z dzielnic, podlegały jednak władzy zwierzchniej Piastów (księcia krakowskiego). W części zachodniej ukształtowało się Księstwo Sła­wieńskie (od Słupska niemal do Koszalina, ze stolicą w Sławnie - obecnie w woj. zachodniopomorskim). Ok. 1178 roku również Pomorze Gdańskie stało się księstwem z własną dynastią. W 1227, po zabójstwie księcia krakowskiego Leszka Białego przez wojska księcia gdańskiego Świętopełka, Pomorze Gdańskie uniezależniło się od Pol­ski. W 1238 w jego skład weszło Księstwo Sławieńskie, wyzwolone przez Świętopeł­ka spod zwierzchnictwa duńskiego, w jakie popadło na pocz. XIII w. Czasy Święto­pełka (1217-1266) były okresem szybkiego rozwoju Pomorza Gdańskiego, kilka gro­dów otrzymało prawa miejskie (m.in. Gdańsk i Tczew). W 1294 r., po wymarciu rodu książąt gdańskich, Pomorze Gdańskie zostało zjednoczone z Wielkopolską (pod wła­dzą Przemysły II) i weszło w skład odradzającego się Królestwa Polskiego (1295 r.).

    W tym czasie pojawił się problem nasilającej się ekspansji niemieckiej. Zamieszki­wane przez Prusów ziemie wschodnie obecnego województwa zostały opanowane przez sprowadzony w 1228 roku na ziemię chełmińską zakon krzyżacki (lokacja Kwidzyna i Malborka). W 1307 r. Brandenburczycy zajęli zbrojnie ziemię słupską, a w 1308 naje­chali Pomorze Gdańskie. Poproszeni o pomoc przez Władysława Łokietka Krzyżacy, odpierając napastników, sami zawładnęli Pomorzem Gdańskim (spalenie Gdańska i wymordowanie części mieszkańców, zdobycie Tczewa 1309). Zagarnęli również związaną z nim ziemię lęborską (1310 r.) i bytowską (1329 r.). Utracone ziemie bezsku­tecznie próbował odzyskać Władysław Łokietek zarówno na drodze prawnej (proces z Zakonem przed sądem papieskim), jak i zbrojnej (wojna 1327-1332). Pokój kaliski zawarty przez Kazimierza Wielkiego (1343r.) zostawiał Pomorze Gdańskie Krzyżakom jako „jałmużnę" w zamian za zwrot Kujaw.

    Ziemia słupska opanowana przez Brandenburgię (nadano wówczas prawa miejskie Słupskowi, 1310) została w 1317 odstąpiona książętom zachodniopomorskim i połą­czona już na stałe z Pomorzem Zachodnim. W latach 1368-1459 była częścią nowo utworzonego Księstwa Słupskiego, sięgającego do Odry (ze stolicą w Słupsku - sil­nym wówczas ośrodku miejskim). Pozostawało ono w dobrych stosunkach z Polską, umacnianych małżeństwami i antykrzyżackimi sojuszami. Słupski książę Kaźko (wnuk Kazimierza Wielkiego) był desygnowany na tron polski, książęta słupscy po­pierali zbrojnie Polskę w wojnach z Zakonem (1410, 1454), byli również jej lennika­mi (za Władysława Jagiełły). Linia książąt słupskich wygasła w 1459 roku, a ich ziemie przeszły w ręce książąt wołogoskich.

    Krzyżacy dla umocnienia swego panowania na zdobytych ziemiach wznosili licz­ne zamki, najpotężniejszy, zbudowany w Malborku, stał się siedzibą wielkich mi­strzów (od 1309). W wyniku intensywnej kolonizacji niemieckiej, lokacji miast i oży­wienia handlu z krajami zachodnioeuropejskimi (eksport zboża i drewna) nastąpił znaczny rozwój gospodarczy Pomorza Gdańskiego. W potęgę rósł należący do Hanzy Gdańsk - węzeł ważnych szlaków lądowych i wodnych. Inicjatywę gospodarczą w miastach przejmowała jednak stopniowo ludność niemiecka. Niszczące wojny pol­sko-krzyżackie (1409-1410, 1414-1422, 1431-1435), fiskalizm zakonu i łamanie przywilejów stanowych doprowadziły do zawiązania się w Kwidzynie Związku Pru­skiego (1440). Była to antykrzyżacka opozycja szlachty i miast państwa krzyżackiego skupiająca zarówno Polaków, jak i Niemców. W 1454 wszczęła ona powstanie zbrojne (m.in. Gdańsk, Tczew), oddając się w opiekę króla polskiego, wydanie przez Kazimie­rza Jagiellończyka aktu inkorporacji Prus (z Pomorzem Gdańskim) do Polski dopro­wadziło do wybuchu polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej. Postanowieniem po­koju toruńskiego (1466) przyłączono do Polski Prusy Królewskie. W skład tej nowo utworzonej prowincji weszło m.in. całe Pomorze Gdańskie (woj. pomorskie) oraz większa część terenów na prawym brzegu Wisły z Malborkiem (woj. malborskie). Ob­szar południowo-wschodni (z Kwidzynem) był lennem Korony - najpierw w ramach państwa zakonnego (do 1525), a następnie Prus Książęcych (do 1657). Ziemię lębor­ską i bytowską otrzymali od Polski w lenno książęta zachodniopomorscy (do 1637). W 1521 ziemia słupska wraz z całym Pomorzem Zachodnim stała się lennem cesarza niemieckiego, tracąc polityczne związki z Polską.

    Powrót Pomorza Gdańskiego do Polski sprzyjał jego gospodarczemu rozwojowi, kwitł handel. Najważniejszym towarem eksportowym było spławiane Wisłą polskie zboże, drzewo, produkty leśne i len. Pomorze Gdańskie stało się w XVI i XVII w. naj­zamożniejszą krainą Rzeczypospolitej. Szczególnie wielkie zyski czerpał Gdańsk ob­darzony ogromnymi przywilejami gospodarczymi i samorządowymi. Kupcy gdańscy w krótkim czasie zmonopolizowali prawie cały zamorski handel Polski. Gdańsk stał się największym portem nad Bałtykiem, najbogatszym i najpotężniejszym miastem Rzeczypospolitej, w poł. XVII w. liczył 77 tys. mieszkańców, podczas gdy drugie pod względem wielkości miasto w Polsce - Kraków nieco ponad 20 tys. Gdańsk był także wielkim ośrodkiem kultury, sztuki i rzemiosła. Niezwykle bogate miasto, kierując się własnym interesem, pozwalało sobie nawet na sprzeciw wobec polskich królów (m.in. Zygmunta Augusta - konflikt na tle rozpoczęcia budowy polskiej floty wojennej w Pucku; Stefana Batorego - niechęć do uznania jego władzy); w czasie wojen pozo­stawało jednak zawsze lojalnie wobec Rzeczypospolitej. Dużo gorzej rozwijała się ziemia słupska, gdzie już od XVI w. następował powolny regres gospodarczy i upadek polityczny. W XVI w. ziemie obecnego województwa były obszarami ze zdecydowaną przewagą języka polskiego (prócz rejonu Gdańska i Żuław Wiślanych, gdzie domino­wał język niemiecki), duży odsetek Niemców występował w miastach. Od końca XVI w. na Pomorzu (zwł. Żuławach) osiedlało się wielu Holendrów. W okresie refor­macji szybko rozprzestrzeniał się protestantyzm, szczególnie silny na ziemi słupskiej, która od 1534 stała się krajem luterańskim.

    Rozwój gospodarczy Prus Królewskich został zahamowany w połowie XVII w. w wyniku wojen szwedzkich (1626-1629, 1655-1660) oraz kryzysu gospodarczego i politycznego Polski. Podupadły małe miasta, handel i rzemiosło. Stosunkowo naj­mniejsze straty poniósł Gdańsk, którego Szwedzi nie zdołali zdobyć. Zniszczenia po­większyła wojna północna (1700-1721, m.in. oblężenie Gdańska przez Sasów i Ro­sjan) oraz epidemie (1709-1710), które spowodowały znaczne wyludnienie miast.

    Ziemia słupska została zrujnowana w czasie wojny trzydziestoletniej (1618-1648; okupacja wojsk cesarskich i szwedzkich). W 1637, po wymarciu dynastii pomorskiej Gryfitów, Polska odzyskała ziemię lęborską i bytowską, w czasie potopu szwedzkiego (1657) Zostały one oddane w lenno Brandenburgii w zamian za jej rezygnację ze Szwecją. Na mocy pokoju westfalskiego (1648) ziemię słupską, tak jak większą część Pomorza Zachodniego, objęła Brandenburgia, w 1701 weszła w skład Prus.

    W czasie I rozbioru Polski (1772) Prusy zajęły większość ziem Prus Królewskich. Gdańsk, który po odcięciu od polskiego zaplecza stracił dotychczasowe znaczenie handlowe, został zajęty dopiero w 1793. W wyniku kampanii napoleońskiej stał się Wolnym Miastem zależnym od Francji (1807-1815). Po reformach administracyjnych Prus w 1815 ziemie słupska, lęborska i bytowska należały do prowincji Pomorze, resz­ta obszarów do prowincji Prusy Zachodnie. W 1871 ziemie województwa znalazły się w zjednoczonym państwie niemieckim.

    Nieznaczne ożywienie gospodarcze na tych terenach nastąpiło dopiero w 2. poł. XIX w. Uruchomiono połączenia kolejowe Gdańska z Bydgoszczą (1852), Warszawą (1862) i Poznaniem (1872). W Gdańsku rozwinął się przemysł stoczniowy. Nadal by­ła to jednak jedna ze słabiej rozwiniętych części Niemiec, z której ludność emigrowa­ła do bogatszych regionów. Od połowy XIX w. nasiliły się procesy germanizacyjne (zwł. w okresie Kulturkampfu); językiem urzędowym stał się niemiecki, zakazano używania języka polskiego nawet w nauczaniu religii. Działania te doprowadziły do pobudzenia świadomości narodowej ludności polskiej i walki o zachowanie własnej tożsamości (organizacje kulturalno-oświatowe, prasa). Nastąpiło wówczas również odrodzenie kultury Kaszubów.

    W 1919 na mocy traktatu wersalskiego do Polski powrócił środkowy pas ziem obecnego województwa - większa część Pomorza Gdańskiego (z Chojnicami, Star­ogardem, Tczewem, Puckiem). Obszar ten wszedł w skład woj. pomorskiego ze stolicą w Toruniu. Polskie wybrzeże miało zaledwie 146 km szerokości. Tereny zachodnie (ziemia słupska, lęborska i bytowska) oraz wschodnie (Powiśle - przegrany plebiscyt w 1920) pozostały w granicach Niemiec. Z Gdańska i części Żuław (1893 km2 pow.) utworzono pozostające pod protektoratem Ligi Narodów Wolne Miasto Gdańsk, przy czym Polska miała zagwarantowaną możliwość korzystania z portu. W okresie mię­dzywojennym z ziem przyłączonych do Polski wyjechała część ludności niemieckiej (w 1910 - ok. 40% Niemców; w 1931 - ok. 10%). W Gdańsku na 195 tys. mieszkań­ców prawie 40 tys. stanowili Polacy. Wśród ludności polskiej dominowała wiara kato­licka, wśród niemieckiej - ewangelicka.

    W celu uniezależnienia się od portu gdańskiego w 1922 rozpoczęto budowę Gdy­ni, która obok COP był największą polską inwestycją okresu międzywojennego. W ciągu kilkunastu lat z małej wioski rybackiej wyrosło duże miasto (120 tys. miesz­kańców) z jednym z największych i najnowocześniejszych portów w Europie, który szybko przewyższył Gdańsk wielkością obrotów (46% ładunków polskiego handlu). W 1933 oddano do eksploatacji magistralę węglową Górny Śląsk-Gdynia.

    Wrzesień 1939 zapisał się na tych ziemiach kilkoma wojennymi epizodami, które stały się narodowymi symbolami - obrona Westerplatte, Poczty Polskiej w Gdańsku oraz Helu (do 2 X). W czasie okupacji Niemcy dokonywali masowych egzekucji lud­ności polskiej (Bory Tucholskie; lasy koło Piaśnicy Wielkiej pod Wejherowem ­14 tys. zamordowanych), zorganizowali obóz koncentracyjny Stutthof w pobliżu Sztu­towa (85 tys. ofiar) oraz liczne obozy pracy przymusowej. Polaków zmuszano do zapi­sów na Niemiecką Listę Narodową lub wysiedlano (wywieziono np. 50 tys. mieszkań­ców Gdyni). Zbrojny opór prowadziła na tych ziemiach Tajna Organizacja Wojskowa "Gryf Pomorski". Walki wiosną 1945 przyniosły olbrzymie zniszczenia przemysłu, portów morskich oraz miast - zwł. Gdańska, Malborka, Kwidzyna. Wycofujący się Niemcy zniszczyli większą część portu w Gdyni i spowodowali zalanie Żuław. W cza­sie zajmowania obszaru przez Armię Czerwoną dochodziło do aktów gwałtu wobec cywilnej ludności niemieckiej, która nie zdążyła się ewakuować przed ofensywą ra­dziecką.

    Od 1945 nastąpił napływ ludności polskiej (zwł. z Wileńszczyzny), do 1947 wysie­dlono wszystkich Niemców.

    1. Struktura użytkowania gruntów.

    LASY

    UŻYTKI ROLNE

    pow.

    % woj.

    % kraju

    pow.

    % woj.

    % kraju

    6 605,38

    36,11

    7,26

    9 101,38

    49,75

    4,91

    WODY

    GRUNTY ZABUDOWANE I ZURBAN.

    pow.

    % woj.

    % kraju

    pow.

    % woj.

    % kraju

    835,65

    4,57

    10,04

    1 160,46

    6,34

    5,67

    INNE (nieużytki, trawy)

    PARKI KRAJOBRAZOWE

    pow.

    % woj.

    % kraju

    pow.

    % woj.

    % kraju

    569,8

    3,1148527

    7,866732

    1530,04

    8,364074

    6,242982

    REZERWATY PRZYRODY

    OBSZ. CHRONIONEGO KRAJOBRAZU

    pow.

    % woj.

    % kraju

    pow.

    % woj.

    % kraju

    66,73

    0,3647843

    4,511863

    3944,75

    21,56426

    5,515161

    W strukturze tej woj. pomorskie, ze względu na % pow. użytku do pow. całego województwa, klasuje się na:

    miejscu 3 - lasy i wody;

    miejscu 5 - nieużytki;

    miejscu 8 - parki krajobrazowe;

    miejscu 9 - grunty zurbanizowane i obszary chronione;

    miejscu 11 - rezerwaty;

    miejscu 14 - użytki rolne.

    1. Parki narodowe

    0x08 graphic

    Na terenie województwa pomorskiego znajdują się dwa parki narodowe - Słowiński Park Narodowy i Bory Tucholskie.

    Poniżej zamieszczam tabelkę zbiorczą z obszarami prawnie chronionymi z czterech kolejnych lat.

    0x01 graphic

    0x01 graphic

    0x01 graphic

    0x08 graphic

    Słowiński Park Narodowy położony jest na wybrzeżu środkowym, pomiędzy Łebą a Rowami na Nizinie Gardneńsko-Łebskiej, w województwie pomorskim. Północną granicę parku stanowi na długości 32,5 km brzeg Bałtyku. Prace nad utworzeniem parku podjęto w 1946 r. na konferencji w Łebie, której uczestnikami byli naukowcy z Poznania i Gdańska. Utworzony został w 1967 roku na obszarze 18069 ha. Aktualna powierzchnia w zarządzie wynosi 18618 ha z czego 10214 ha - to wody oraz 4599 ha - to lasy. Ochronie ścisłej podlega 5619 ha, w tym 2528 ha lasów. W roku 1977 UNESCO uznało park za Światowy Rezerwat Biosfery (program MaB). 

    Teren parku w przeszłości stanowił zatokę morską. Ukształtowanie parku wynika z działalności lądolodu skandynawskiego i późniejszej działalności Morza Bałtyckiego. Lądolód pozostawił pasmo wzgórz morenowych, które od południa i zachodu otaczają teren parku. Najwyższe wzniesienie morenowe Rowokół (115 m n.p.m.) stanowi punkt widokowy na cały park.

    Działalność Bałtyku oraz inne procesy geomorfologiczne utworzyły mierzeje, które oddzielają jeziora od morza. Mierzeja Gardneńsko-Łebska zbudowana jest w całości z piasku wyrzucanego na plażę przez fale morskie. Wyrzucany na plażę piasek, osuszany przez słońce i wiatr, wywiewany jest dalej w głąb lądu. W wyniku tego procesu powstały wydmy ruchome. Największy obszar wydmowy znajduje się na Mierzei Łebskiej, a jego powierzchnia wynosi ok. 500 ha. Wydmy osiągają wysokość ponad 30 m n.p.m. i przenoszone wiatrem wędrują z szybkością 3-10 m w ciągu roku. 

    Wędrujące wydmy wraz z 4 płytkimi przymorskimi jeziorami stanowią osobliwość na skalę europejską. Ekosystemy wodne zajmują prawie 55% powierzchni parku. Największymi z nich są jeziora: Łebsko (7140 ha, maksymalna głębokość 6,3 m), Gardno (pow. 2468 ha, maksymalna głębokość 2,6 m) i Dołgie Wielkie (146 ha, maksymalna głębokość 2,9 m). Jeziora Łebsko i Gardno powstanie swe zawdzięczają mierzejom, które stopniowo odcięły dawne zatoki od morza. Jeziora Dołgie Wielkie i Dołgie Małe tworzyły zatokę jeziora Gardno sięgającą na wschód. Dopiero wędrujące wydmy przecięły tę zatokę tworząc te dwa małe zbiorniki. Przez teren parku przepływa 7 rzek, z których największe to Łeba i Łupawa. 

    Najbardziej charakterystyczny dla parku jest strefowy układ roślinności stanowiący naturalny ciąg sukcesyjny, który przebiega równolegle od brzegu morskiego w głąb lądu, oraz obejmuje zespoły od pionierskich i inicjalnych zbiorowisk piaskowych po nadmorskie bory bażynowe. Flora roślin naczyniowych liczy ok. 850 gatunków, z których 50 podlega ochronie gatunkowej. Na piaszczystym brzegu morskim spotkać można glony. Na plaży zimowej, nie zalewanej wodami silnych sztormów jesiennych pojawiają się pierwsze rośliny pionierskie: rukwiel nadmorska, honkenia piaskowa. Na wydmie białej występuje piaskownica zwyczajna i wydmuchrzyca piaskowa oraz najpiękniejsza roślina wybrzeża - mikołajek nadmorski. W miarę przesuwania się w głąb lądu występują wydmy szare pokryte przez psammofilną murawę, w której dominuje szczotlicha siwa i turzyca piaskowa. Dalej pojawiają się kępy bażyny czarnej i wrzosu zwyczajnego, które dają początek sosnowym borom bażynowym.

    Do roślin charakterystycznych dla borów nadmorskich należą m.in. storczyki. Bory sosnowe, począwszy od najsuchszych, poprzez różne warianty boru świeżego aż do borów bagiennych zajmują 80% powierzchni leśnej parku.

    Do ciekawszych zbiorowisk roślinnych należą rozległe torfowiska typu wysokiego i przejściowego oraz torfowiska niskie i łąkowe. Ogółem na terenie parku potwierdzono występowanie 46 zespołów roślinnych. 

    Dominującą wśród kręgowców grupę zwierząt w parku stanowią ptaki, których na jego terenie stwierdzono 257 gatunków, w tym 150 gatunków lęgowych. Bogactwo awifauny spowodowane jest różnorodnością środowisk przyrodniczych oraz położeniem parku na trasie wiosennych i jesiennych przelotów. Niedostępność terenu sprawia, że w ciągu prawie całego roku ptactwo znajduje tu miejsce do gniazdowania czy wypoczynku w czasie przelotów. Do najcenniejszych gatunków ptaków należy zaliczyć takie gatunki jak: bielik, orlik krzykliwy, orzeł przedni, puchacz, kruk, łabędzie i liczne gatunki kaczek. Wśród ssaków liczne są jelenie, sarny, dziki, jenoty i zające. 

    Park nazwę swą zawdzięcza grupie ludności Kaszubskiej - Słowińcom, którzy niegdyś zamieszkiwali podmokłe, niedostępne, nieatrakcyjne gospodarczo tereny. W miejscowości Kluki znajduje się skansen, w którym prezentowana jest bogato kultura tej grupy etnicznej. 

    Na terenie parku oznakowanych jest 140 km pieszych szlaków turystycznych, które przebiegają przez najbardziej charakterystyczne przyrodniczo i krajobrazowo tereny. Nad jeziorami usytuowane są wieże i pomosty widokowe, natomiast wzdłuż szlaków turystycznych wiaty, zadaszenia, ławki itp. Dla zmotoryzowanych turystów udostępnione są zagospodarowane parkingi. Na terenie parku dozwolona jest tylko turystyka krajoznawcza. Jeziora parku wyłączone są z ruchu turystycznego za wyjątkiem trasy żeglugowej Łeba - Kluki na jeziorze Łebsko, gdzie prowadzony jest przewóz turystów łodzią o napędzie elektrycznym.

    0x08 graphic
    Park Narodowy Bory Tucholskie utworzono 1 lipca 1996 roku na obszarze 4789 ha. Obecnie jego powierzchnia wynosi 4798 ha. Park leży w północno-środkowej części kraju, w województwie pomorskim, powiat chojnicki, w największym w Polsce kompleksie leśnym: Borach Tucholskich.

    Park obejmuje część Zaborskiego Parku Krajobrazowego, utworzonego w 1990 roku dla zachowania wybitnych walorów przyrodniczych i kulturowych południowej części Kaszub zwanej Ziemią Zaborską.

    Park jest ważnym uzupełnieniem sieci obszarów objętych najwyższą formą ochrony w Polsce. Obszar Borów Tucholskich ukształtowany został przez lodowiec skandynawski podczas zlodowacenia bałtyckiego. Teren parku pokrywa rozległy sandr Brdy zbudowany głównie z piasków i żwirów, na których wykształciły się ubogie gleby. Urozmaiceniem krajobrazu są doliny i rynny oraz pagórki wydm.

    Na terenie parku znajduje się ponad 20 jezior, w tym szczególnie cenne lobeliowe (4) o kryształowo czystej wodzie. Osobliwością są także jeziora dystroficzne (3) oraz obszar tzw. Strugi Siedmiu Jezior. Najważniejszymi rzekami są Brda i Czerwona Struga, przepływające przez otulinę parku.

    W zbiorowiskach roślinnych parku wyróżniono 56 zespołów wodnych, 7 mszarnych i 15 leśnych. Dominują w parku ekosystemy świeżych borów sosnowych. Znaczne powierzchnie zajmują również bory chrobotkowe z dużym udziałem rzadkich gatunków porostów. Flora porostów liczy 206 gatunków.

    Niezwykle cennymi składnikami flory parku są rośliny związane z jeziorami lobeliowymi: lobelia jeziorna i poryblin jeziorny oraz z torfowiskami i mszarami: turzyce, rosiczki, czermień błotna.

    Na obszarze parku stwierdzono występowanie 144 gatunków ptaków, w tym 108 gatunków lęgowych; 25 gatunków ryb, 43 gatunki ssaków, 13 gatunków płazów i 6 gatunków gadów. Do najcenniejszych gatunków należą wśród ptaków: żuraw, puchacz, bielik, gągoł i zimorodek, a wśród ssaków: 7 gatunków nietoperzy oraz bóbr i wydra.

    Miejscowa ludność do chwili obecnej zachowała wiele lokalnych zwyczajów. Teren parku jest licznie odwiedzany przez turystów. W jego pobliżu znajdują się ważne ośrodki turystyczne Borów Tucholskich, zgrupowane głównie nad jeziorem Charzykowskim i Karsińskim. Szczególnie rozwinęła się agro- i ekoturystyka. Rzeka Brda od lat jest znanym szlakiem kajakowym. Liczne szlaki rowerowe pozwalają na dokładne zapoznanie się z urokami Borów Tucholskich.

    1. Województwo pomorskie dziś.

    1. 3 największe osobowości w XX w.

    MAJOR HENRYK SUCHARSKI urodził się 12 listopada 1898 r. w Gręboszowie. 29 czerwca 1914 r. padły strzały w Sarajewie, rozpoczęła się I wojna światowa. W listopadzie 1917 r. Henryk zdał tzw. maturę wojenną z taką opinią: "Jest to uczeń celujący. Żaden z przedmiotów nie sprawiał mu trudności... Młodzieniec grzeczny, koleżeński, głęboko religijny i etycznie wysoko stojący". Został pobrany do wojska austriackiego, odesłany na front włoski, zachorował na malarię. Po trzech miesiącach wcielono go do Wojska Polskiego. Służył w Cieszynie, w Wilnie. Jako porucznik 20. pułku, walczył z Armią Czerwoną pod Bobrujskiem, Mołodecznem i Połockiem. Pod Lwowem zebrał rozproszone oddziały i uderzył na konnicę Budionnego. Od tego momentu rozpoczęła się polska ofensywa. Za to otrzymał pułkownik Sucharski Krzyż Virtuti Militari i dwukrotnie Krzyż Walecznych. Generał Sikorski odznaczył go Srebrnym Krzyżem Kawalerskim Orderu Wojennego Virtuti Militari, z numerem 495. W 1921 r. postanowił Sucharski zostać oficerem zawodowym. W 1928 r. awansuje na kapitana. Wyróżnia się w kadrze oficerskiej Szkoły Podchorążych w Ostrowii Mazowieckiej. Gdy minister poprosił komendanta szkoły o kandydata na eksponowaną placówkę w Wolnym Mieście Gdańsku, wybór padł na kapitana Sucharskiego. Stąd już wkrótce nominacja na komendanta Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte i awans do stopnia majora (1938 r.). Major był dumny ze swego chłopskiego pochodzenia. Do końca swych dni był wiernym synem swej rodzinnej wsi. Półwysep Westerplatte od 1924 r. był w użytkowaniu Polski. Obszar około 60 ha był Wojskową Składnicą Tranzytową. Gdańsk był zhitleryzowany. Wszyscy wiedzieli, że "tu padnie pierwszy strzał wojny". Załoga Westerplatte liczyła 207 osób. Nazywano ich "załogą śmierci". Latem 1939 r. w skład kadry oficerskiej wchodzili: mjr Henryk Sucharski, kpt. Franciszek Dąbrowski i por. Leon Pająk. Prowokowali ich Niemcy. Major mówił do żołnierzy: "My, Polacy, nie oddamy pierwszego strzału, ale zaręczam, że wasz ostatni strzał nie będzie ostatni w walce o wolność naszego kraju". Rankiem 25 sierpnia 1939 r. wpłynął do kanału portowego szkolny okręt niemieckiej marynarki wojennej - "Schleswig-Holstein". Pod pokładem pancernika była ukryta 225-osobowa kompania szturmowa. Okręt dysponował potężną artylerią. Wszystko wskazywało na rychły wybuch wojny. Major powiedział: "Jeśli do 29 sierpnia pancernik opuści Gdańsk, będzie na razie spokój. Jeśli nie, to...". Pancernik został. Był to koń trojański w tej wojnie. Przewidywano w polskich władzach wojskowych 12 godzin obrony Westerplatte. "Pamiętajcie, nie dajcie się zaskoczyć. Jeśli wytrzymacie 12 godzin, to... całą załogę ozłocimy". W piątek 1 w r z e ś n i a nad ranem w ciszy padł pojedynczy strzał z pistoletu, tzw. korekcyjny. Godzina "0" wybiła. Jak widmo wynurzył się z mgły pancernik. Alarm na wszystkich stanowiskach. Gdy padły dwa pierwsze strzały, była godzina 4.45. Wojna! Załoga podjęła obronę. "Tej polskiej placówki nie można oddać za żadną cenę!" To brzmiało jak wyrok śmierci. Aż za taką cenę?

    2 w r z e ś n i a - "piekielna muzyka" artylerii, ostrzeliwanie z budynków, z których widać było Westerplatte jak na dłoni. Nieudana próba zdobycia przez oddziały piechoty. Zdenerwowanie Niemców. Cisza i nalot bombowców. "Wybuch za wybuchem. Zdawało się, że całe Westerplatte z dymem unosi się w górę". Są zabici. Piekło na ziemi. "... gdy przyszło ginąć latem, prosto do nieba czwórkami szli żołnierze z Westerplatte". Wszyscy żywi chcieli walczyć z coraz większą zaciętością.

    3 w r z e ś n i a - Anglia i Francja wypowiedziały Niemcom wojnę. Nadzieja!

    4 w r z e ś n i a - bez przerwy bombardowanie. Przybywa rannych.

    5 w r z e ś n i a - oblężenie się zamyka. Niemcy liczą na wyczerpanie walczących.

    6 w r z e ś n i a - nie słabnie ogień artylerii. "Spełniliśmy obowiązek z nawiązką!" Grodecki krzyknął: "Musimy walczyć!" (Wskazując na krzyż wiszący na piersi majora.) "A to pana nie obowiązuje!?". Och, ta Polska!

    7 w r z e ś n i a - zamilkły kolejne punkty obrony. Decyzję o kapitulacji musi podjąć Major sam. "Dziękuję wam, żołnierze, za spełniony obowiązek. Módlmy się za poległych". Biała flaga. Godzina 10:00 - żołnierze nie chcieli uwierzyć. Płakali. Niszczyli broń. "Jeszcze się Polsce przydacie!" Sucharski z podoficerem i strzelcem poszli do generała Eberhardta jako emisariusze. Sucharski - mimo doskonałej znajomości niemieckiego -- mówił po polsku. Przez tłumacza otrzymuje od Niemców gratulacje, uznanie i szacunek. Zrobił na nich niezwykłe wrażenie. Wymarsz. Oficerowie, żołnierze, ranni. Niemcy wyrażają podziw. Major otrzymuje swoją szablę "z prawem noszenia jej w niewoli". Po kapitulacji Niemcy szukali schronów. Nie mogli się nadziwić, że oni, odsłonięci, tak długo się bronili. Kiedy Sucharski z załogą odjeżdżali autobusami do Gdańska, niemieccy żołnierze oddali im honory wojskowe. (I co z tego!) A gdańszczanie chcieli linczować resztki załogi. Dziwne! Przesłuchania, obozy, stalagi: Prabuty, Hohenstein (tu odebrali Sucharskiemu szablę). W Choszczynie przebywało ponad dwa i pół tysiąca polskich oficerów. Organizowali modlitwę, odczyty, zajęcia. Sucharski wymagał, aby zachowali godność wobec zniewolenia. Zbliża się ofensywa radziecka. 28 stycznia 1945 r. opuszczają obóz. Idą. Dokąd? Mróz. Major złamał rękę. Nie chcą go operować. Założyli gips. Zagnieździły się pluskwy. Major był zagłodzony, wyniszczony, cierpiał. Myślał o śmierci. "Pragnął dożyć końca wojny i spocząć na polskiej ziemi, gdzieś w pobliżu Westerplatte". W Lubece wyzwoliła ich armia Montgomery'ego. W lipcu 1945 r. Sucharski wstąpił do II Korpusu Polskiego. Był dowódcą batalionu. W San Spirito koło Bośni spotkał się z Leonem Pająkiem. Choroba niszczyła organizm Majora. 19 sierpnia 1946 r. został przewieziony do szpitala w Neapolu. Umierał. Modlił się i prosił ten wielki Żołnierz: "Oby mnie tylko pochowali w kraju, choćby na najuboższym wiejskim cmentarzu, ale w Polsce. Ach, ta Polska!

    Zmarł 30 sierpnia 1946 r. o godz. 9.00. Pochowany został 1 września na Casamassima. 25 lat trwała walka o spełnienie woli Henryka Sucharskiego. 27 sierpnia samolot PLL LOT przywiózł je do Warszawy. Pilot przed wylądowaniem w Gdańsku zrobił rundę honorową nad Westerplatte. Urnę przewieziono do koszar, a potem wystawiono w dworku Artusa. Tysiące ludzi oddało hołd bohaterowi z Westerplatte.

    LECH WAŁĘSA (1943) - działacz związkowy, polityk, prezydent Rzeczypospolitej Polskiej 1990-1995, laureat pokojowej Nagrody Nobla 1983. 1961-1963 i 1965-1967 elektrotechnik w Państwowych Ośrodkach Maszynowych w Łochocinie, następnie w Leniach. Od 1967 elektryk w Stoczni Gdańskiej imienia W.I.Lenina. W grudniu 1970 członek stoczniowego Komitetu Strajkowego, zwolniony za krytykę działalności związków zawodowych w kwietniu 1976. 1976-1978 podjął pracę w Zakładach Remontowo-Budowlanych, a następnie w gdańskim Elektromontażu (1979). 1978 współzałożyciel Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża.

    W styczniu 1980 zorganizował w zakładach Elektromontażu Komisję Robotniczą, w sierpniu 1980 stanął na czele strajku w Stoczni Gdańskiej. Następnie przewodniczący Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego (MKS), w którego imieniu podpisał porozumienia z komisją rządową, tzw. porozumienia sierpniowe 1980-1981 przewodniczący Międzyzakładowego Komitetu Założycielskiego i Krajowej Komisji Porozumiewawczej Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego "Solidarność" (NSZZ "Solidarność"). Na I Krajowym Zjeździe Delegatów NSZZ "Solidarność" (5 września - 7 października 1981) wybrany na przewodniczącego Komisji Krajowej NSZZ "Solidarność".

    1980-1981 podjął pracę w Stoczni Gdańskiej. Od 13 grudnia 1981 do 11 listopada 1982 internowany w Arłamowie. Po zwolnieniu powrócił do pracy w Stoczni, kontynuując konspiracyjną działalność związkową. 1986 utworzył Tymczasową Radę NSZZ "Solidarność", od 1987 kierował Krajową Komisją Wykonawczą NSZZ "Solidarność". W maju i sierpniu 1988 inspirował strajki robotnicze w Stoczni Gdańskiej. W grudniu 1988 powołał Komitet Obywatelski przy przewodniczącym NSZZ "Solidarność". Od 1988 brał udział w negocjacjach z władzami komunistycznymi, zakończonych porozumieniami Okrągłego Stołu .

    W sejmie X kadencji (1989-1991) doprowadził do koalicji Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego, Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Demokratycznego oraz powołania rządu T.Mazowieckiego (12 września 1989). 1990 na II Zjeździe NSZZ "Solidarność" wybrany przewodniczącym związku. Od grudnia 1990 do grudnia 1995 prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Wspierał przebudowę gospodarczą i ustrojową Polski (zwolennik systemu prezydencko-parlamentarnego).

    Zainicjował powstanie Bezpartyjnego Bloku Wspierania Reform, Instytutu im. Lecha Wałęsy (1995) i Chrześcijańskiej Demokracji III Rzeczypospolitej Polskiej (3 października 1997). Wspierał działalność przedwyborczą Akcji Wyborczej Solidarność. 1983 uhonorowany pokojową Nagrodą Nobla. Doktor honoris causa kilkunastu uniwersytetów, m.in.: Uniwersytetu Columbia (1981), Uniwersytetu Katolickiego w Leuven (1982), Uniwersytetu Harvarda (1983), Uniwersytetu Gdańskiego (1990). Autor autobiografii: Droga nadziei (1987), Droga do wolności (1991), Wszystko co robię, robię dla Polski (1995).

    Gunter Grass urodził się 16 października 1927 roku w Gdańsku. Grass jest synem Niemca i Kaszubki. Na początku II wojny światowej, gdy miał jedenaście lat, Niemcy siłą przejęli władzę w mieście. Jak każde niemieckie dziecko Gunter został poddany indoktrynacji w hitlerowskiej organizacji młodzieżowej, potem walczył w Wehrmachcie, a pod koniec wojny dostał się do niewoli. W tym samym czasie Gdańsk zajęły już wojska radzieckie i miasto przyznano Polsce. Motyw Gdańska, rodzinnego miasta pisarza, sentyment do Polaków i doświadczenia z czasów reżimu nazistowskiego są stałymi elementami prozy Guntera Grassa - powieść “TURBOT” opowiada o proteście robotników z grudnia 1970 roku, z kolei “SZCZURZYCA” nawiązuje do narodzin Solidarności.

    Po wojnie młody Grass zamieszkał w Niemczech Zachodnich, gdzie imał się rozmaitych zajęć - pracował jako pomocnik w gospodarstwie rolnym, górnik, robotnik w kamieniołomach oraz jako perkusista w zespole jazzowym. Pisarz studiował rzeźbę w Dusseldorfie i Berlinie Zachodnim. Jest autorem licznych rzeźb, grafik,a także ilustracji do własnych książek. W 1956 roku Grass na pewien czas osiedlił się w Paryżu, gdzie z powodzeniem próbował swych sił jako dramatopisarz i poeta. Poza granicami Niemiec jest jednak znany przede wszystkim jako autor znakomitych powieści. Grass zadebiutował jako powieściopisarz w roku 1959 utworem zatytułowanym “BLASZANY BĘBENEK”. W 1961 roku Gunter opublikował opowiadanie “KOT I MYSZ”, które w ironiczny sposób ukazuje wojskową karierę owładniętego kompleksem niższości bohatera. Dwa lata później ukazała się powieść “PSIE LATA”, która zakończyła tzw. trylogię gdańską Grassa.

    W roku 1960 Gunter zamieszkał w Berlinie Zachodnim. Jego sympatie polityczne kierowały się ku partii socjaldemokratycznej. Osobiście przygotowywał przemówienie dla swojego przyjaciela, przywódcy SDP- Willy'ego Brandta. Dzięki barwnej osobowości przyciągał uwagę na wiecach podczas kampanii wyborczych. W latach 1989-1990, wraz z upadkiem NRD i z budowaniem muru berlińskiego, Niemcy stanęły w obliczu gwałtownych przeobrażeń. Ku oburzeniu wielu przyjaciół i kolegów pisarzy Gunter Grass sprzeciwił się szybkiemu zjednoczeniu Niemiec. W roku 1995 więcej Niemców podzielało wątpliwości pisarza, a jego wydana wówczas powieść “SZEROKIE POLE” wywołała falę kontrowersji. Grass umocnił swą czołową pozycję wśród współczesnych pisarzy niemieckich i jasno wyraził swe stanowisko w politycznej debacie, która toczy się do dziś w Niemczech.

    W 1999 roku jego twórczość została nagrodzona nagrodą Nobla

    1. Zanieczyszczenie powietrza.

    Emisja zanieczyszczeń z zakładów szczególnie uciążliwych w 1999 r.

     

     

     

    Polska*

    pomorskie

    %

    lokata

    Zanieczyszczenia gazowe

     

     

     

     

    ogółem [tys.ton]

    208416,9

    5305,3

    2,54

    10

     

    SO [tys.ton]

    1181,6

    30,5

    2,58

    10

     

    NO [tys.ton]

    385,9

    10,6

    2,75

    10

     

    CO [tys.ton]

    326,1

    9

    2,76

    11

     

    CO2 [tys.ton]

    206247,7

    5251,2

    2,55

    10

    węglowodory [tys.ton]

    261,3

    0,9

    0,34

    9

    Zaniczyszczenia pyłowe

     

     

     

     

    ogółem [tys.ton]

    201,8

    6,7

    3,32

    12

    Metale ciężkie

     

     

     

     

     

    kadm [kg]

    3206

    -

    -

    -

     

    ołów [kg]

     

    56

    0,03

     

     

    rtęć [kg]

    302

    -

    -

    -

    W województwie znajduje się 9 elektrowni wiatrowych. Znajduje się także 15 (z 336 w Polsce) emitorów punktowych o wysokości ponad 100 m.

    W zestawieniu miast o dużej skali zagrożenia środowiska emisją zanieczyszczeń powietrza z zakładów szczególnie uciążliwych w 1999 roku, w pierwszej 20-tce jest Gdańsk (poz. 19) i Kwidzyn (poz. 20). Pozostałych miast w tym zestawieniu jest 6.

    1. Pobór wody i wytworzenie ścieków.

    Pobór wody na potrzeby gospodarki w 1999 r.

    Polska*

    pomorskie

    % ogółu

    lokata

    Ogółem

     

     

     

     

     

    [hm3]

    11274,6

    262,5

     

    12

     

    [dam3/km2]

    36,1

    14,4

     

    12

    Produkcja [hm3]

    7836,7

    105

    40

    8

    Nawadnianie [hm3]

    1045,4

    28,1

    10,7

    12

    Wodociągi [hm3]

    2392,5

    129,5

    49,3

    5

    * tylko z zakładów

    W zestawieniu miast o decydującym zużyciu wody w gospodarce narodowej w 1999 r., w pierwszej dwudziestce jest Gdańsk, na pozycji 13. Pozostałych miast województwa jest w tym rankingu cztery.

    Ludność korzystająca z sieci wodociągowej w woj. pomorskim to aż 96,4%, co daje mu 2 pozycje w kraju. Część korzystająca z sieci kanalizacyjnej to 88% - 3 pozycja w kraju.

    Wytwarzane ścieki.

    Polska

    pomorskie

    % ogółu

    lokata

    Ścieki przemysłowe

    2284,8

    151,1

    90,6

    8

    i komunalne oczyszczane

    Ścieki przemysłowe

    376,4

    15,5

    9,3

    8

    i komunalne nie oczyszczane

    Ścieki oczyszczane w inny

    92,79%

    sposób niż mechanicznie

    Miast z oczyszczalniami ścieków jest 39, na 42 wszystkich.

    W całym województwie znajduje się ponadto 65 oczyszczalni ścieków dofinansowanych z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska („Magazyn Gdański” nr 10/11 2000r.).

    W rankingu 118 miast o dużej skali zagrożenia ściekami w 1999r., w pierwszej 20-tce znajduje się Kwidzyn (poz. 7) i Gdańsk (poz. 9). W całym zestawieniu, razem z ww. miastami, jest 7 miast pomorskiego.

    0x01 graphic

    0x01 graphic

    0x01 graphic

    1. Odpady.

    Odpady, dane dla 1999 roku.

    Polska

    pomorskie

    % ogółu

    lokata

    Odpady przemysłowe

     

     

     

     

     

     

    ogółem

    [tys ton]

    126255,0

    2406,4

    -

    10

     

    wykorzystane

    [tys ton]

    92030,3

    1230,7

    51,00

    11

     

    unieszkodliwione

    [tys ton]

    30500,3

    1052,5

    44,00

    8

     

    gromadzone przejściowo

    [tys ton]

    3724,1

    123,2

    5,12

    10

     

    nagromadzone po 99r.

    [tys ton]

    2009759

    20153,3

    -

    12

    Odpady niebezpieczne

     

     

    wytworzone

    [tys ton]

    1133,9

    50,7

    2,11

    7

     

    w mogielnikach

    [szt]

    241

    7

    -

    14

    Odpady komunalne

     

     

    stałe

    [dam3]

    49219

    2876,0

    -

    8

     

    płynne

    [dam3]

    14659

    1060,0

    -

    5

    W rankingu 47 miast o największej ilości wytworzonych odpadów (z wyłączeniem odpadów komunalnych) w pierwszej 20-tce nie ma żadnego miasta z województwa. W całym rankingu są tylko dwa miasta: Kwidzyn i Gdańsk.

    1. Lista 80-ąt.

    Od początku istnienia list znajduje się na niej tylko jeden zakład z województwa pomorskiego:

    Gdańskie Zakłady Nawozów Fosforowych „Fosfory” Sp. z o. o. w Gdańsku.

    1. Zbiorniki wodne badane w latach 1994-1998

    2. Nawa

      pow.

      gł. Max

      klasa

      [ha]

      [m]

      czyst.*

      Bobięcińskie Wlk.

      524,6

      48,0

      1

      Gowidlińskie

      392,9

      26,9

      2

      Mausz Duży

      386,4

      45,0

      2

      Potęgowskie Duże

      133,3

      8,8

      3

      Lubowickie

      158,2

      15,6

      3

      Kozie

      103,0

      16,9

      2

      Łebsko

      7140,0

      6,3

      3

      Sarbsko

      651,7

      3,2

      3

      Ostrowite

      280,7

      43,0

      1

      Charzykowskie

      1363,8

      30,5

      3

      Wdzydze Północne

      536,8

      18,8

      2

      Wdzydze Południowe

      918,8

      68,0

      2

      Przywdzydzkie Duże

      114,0

      12,2

      2

      Kucki

      182,3

      18,0

      3

      *wg SOJJ

      Bibliografia:

      Roczniki statystyczne

      Ochrona środowiska 2000, GUS, Warszawa 2000

      Geograficzny atlas świata, PPWK, Warszawa-Wrocław

      Atlas czystości jezior polskich, Biblioteka Monitoringu Środowiska Warszawa 2000

      Nowy podział terytorialny, J.Zawadzki, J.Bochiński, Warszawa 1999.

      Ogólnopolski miesięcznik ekologiczny „Raj”, Wrocław

      Encyklopedia Powszechna PWN

      Korzystałem również z Internetu. Niektóre ze stron:

      www.lo-swarzedz.alpha.pl; www.bory.tuchola.pl; www.bory.tucholskie.pl; www.byd.top.pl; julia.univ.gda.pl; monika.univ.gda.pl; www.mos.gov.pl; www.most.gov.pl; www.parki.prv.pl; www.ed-eco.tuchola.pl; www.ee.pw.edu.pl; gdansk.supermedia.pl; www.gdynianews.home.pl; klub.chip.pl; lonet.gdynia.pl; www.gazeta.pl; www.region.tuchola.pl; www.stat.gov.pl; strony.poland.com; www.westerplatte.hg.pl; www.pios.gov.pl; wp.pl; onet.pl; hoga.pl; i wiele innych.

      0x01 graphic



      Wyszukiwarka

      Podobne podstrony:
      województwo pomorskie
      Poslowie kujawsko pomorskie
      Zespół wypalenia zawodowego u psychologów Raport z badań w województwie kujawsko pomorskim
      WYCENA HOTEL POMORSKI zestaw
      pomorski z moodle
      Rozwój funkcji turystycznej w województwie pomorskim według powiatów w 10 r
      Chruściki (Trichoptera) okolic Kartuz (Pojezierze Pomorskie)
      Pomorskie Święto Produktu Tradycyjnego
      Jabłonowo w przedwojennym Słowie Pomorskim
      Kamień Pomorski i okolice Miniprzewodnik Praca zbiorowa E book
      2009 02 16 test egzaminacyjny nr 3 Pomorski ZPN odpowiedzi A
      Województwo Pomorskie
      Projekt budżetu na 2012 województwa pomorskiego
      Kultura organizacyjna Urzędu Miejskiego Drawsko Pomorskie
      Jabłonowo w przedwojennym Słowie Pomorskim
      Regiony Turystyczne w Polsce, Pomorski
      Partie działające w woj. pomorskim, politologia, Materialy Zweiffla
      17 ?ne na temat woj pomorskiego
      2009 02 09 test egzaminacyjny nr 3 Pomorski ZPN odpowiedzi A
      woj pomorskie

      więcej podobnych podstron