Uniwersytet Wrocławski
Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii
Piotr Skraba
Gospodarka leśna w Polsce
Praca magisterska
na Zaocznych
Studiach Ekonomii
napisana pod kierunkiem
prof. dr hab. Jarosława Kundery
Wrocław 2005
Spis treści.
Wstęp…….…………………………………………………………………………….4
I. Funkcje lasów ……………………………………………………..……………... 7
I.1.Pojęcie lasu ………………………..…………………...……….…...……………7
I.2.Funkcje ochronne lasów ………………………………………….…..…….……9
I.2.1.Fitomelioracyjna rola lasów ……………………………………..……………12
I.2.2.Ochronne znaczenie lasów …………………………………….………..…...14
I.2.3.Lasy glebochronne ……………………………………………………………14
I.2.4.Lasy wodochronne ……………………………………………………………15
I.2.5.Lasy przeznaczone do wypoczynku ………………………………………..15
I.2.6.Lasy strefy zieleni wysokiej ………………………………………………….15
I.2.7.Lasy krajobrazowe ……………………………………………………………16
II. Stan zasobów lasów państwowych..…………………………………………18
II.1.Dane ogólne o zasobach leśnych w Polsce …………………………….……18
II.2.Struktura użytkowania gruntów w Lasach Państwowych ………….……….18
II.3.Struktura powierzchniowa gatunków panujących i siedlisk …….…………..20
II.4.Charakterystyka zasobów drzewnych i dynamika ich rozwoju …………….23
III. Ochrona lasu ……………………………………………………………..….….26
III.1..Zagrożenie środowiska leśnego czynnikami antropogenicznymi…….…...27
III.1.1.Zanieczyszczenia powietrza ………………………………………..………27
III.1.2.Pożary lasów ……………..…………………………………………………..30
III.1.3.Ochrona lasów przed szkodnictwem leśnym …………….……………….32
III.2. Zagrożenia lasów czynnikami biotycznymi………………………………….34
III.2.1.Zagrożenia lasów przez owady …………………………………………….35
III.2.2.Zagrożenia lasów przez grzybowe choroby infekcyjne …………………..37
III.2.3. Szkody powodowane przez zwierzynę ………………………………..….38
III.3. Zagrożenia lasów czynnikami abiotycznymi……….………………………..39
III.3.1.Opady atmosferyczne…………………………………………………..…... 41
III.3.2.Gołoledź………………………………………………………………………..41
III.3.3. Sadź …………………………………………………………………………..42
III.3.4.Wiatr. ……………………………………………………………………….....42
III.3.5.Wody ……………………………………………………………………..……44
III.4.Struktury zajmujące się walką ze szkodnictwem leśnym i efektywnością działania ………………………………………………………………...…..………. 45
III.5. Stan uszkodzenia lasów ………………………………………………………46
IV. Przyrodnicze i ekonomiczne podstawy hodowli lasu ……………..….…51
IV.1. Przyrodnicze podstawy hodowli lasu……………………………………......51
IV.2. Regionalizacja przyrodnicza (geobotaniczna)………………………….…..51
IV.2.1. Regionalizacja przyrodniczo-leśna (ekologiczno-fizjograficzna)…...…..52
IV.2.2. Regionalizacja nasienna ……………………………………………………53
IV.3. Warunki środowiska kształtowane przez człowieka, jako czynnik modyfikujący możliwości hodowli lasu ………………………………….…………54
IV.4.Ekonomiczne podstawy hodowli lasu ………………………………………..55
IV.4.1. Racjonalne wykorzystywanie siedlisk i doskonalenie produkcji leśnej . 55
IV.4.2.Optymalizacja kosztów hodowli lasu i ograniczanie ryzyka niepowodzeń………………………………………………………………………….56
IV.4.3. Zagospodarowanie i wykorzystanie niedrzewnych produktów lasu……58
V. Leśne kompleksy promocyjne……………...………………………….……. 59
V.1. Bory Tucholskie ………………………………………………………………...63
V.2.Puszcza Białowieska ...…………………………………………………………66
V.3.Lasy Oliwsko-Darżlubskie ……………………………………………………..69
V.4. Puszcza Bukowa i Goleniowska ……………………………………………...73
V.5. Lasy Mazurskie ………………………………………………………………..75
V.6.Postępowanie hodowlane w Leśnych Kompleksach Promocyjnych ………80
VI. Leśnictwo polskie na tle leśnictwa europejskiego……………………….84
VI.1.Polskie lasy w Europie. ………………………………………………………..84
VI.2. Perspektywy rozwoju zasobów leśnych w Polsce……………………….…86
VI.3.Leśnictwo polskie i europejskie……………………………………………….87
Zakończenie ……………………………………..………………………………….94
Wykaz symboli i skrótów użytych w pracy………………..……………..…….98
Słowniczek terminów zawartych w pracy………………..…………………...100
Wykaz tabel…………………………………………………………………..…….104
Wykaz wykresów………………………………………………………………….104
Wykaz rysunków…………………………..…………………………………..…..105 Bibliografia……………………………………………………..…………………..106
Wstęp.
Celem pracy jest zaprezentowanie najbardziej istotnych aspektów gospodarki leśnej, jej struktur, funkcji, ochrony zasobów leśnych przed szkodliwym wpływem środowiska. Praca składa się ze wstępu, sześciu rozdziałów i zakończenia.
Rozdział pierwszy traktuje o funkcjach lasów, mających uzmysłowić jak istotna i znacząca jest rola lasu dla człowieka, jego egzystencji i prawidłowego rozwoju. Druga cześć to charakterystyka struktury zasobów leśnych, jej powierzchni, rodzajów zadrzewień. Kolejna część to prezentacja wszelkiego typu zagrożeń, które wpływają na degradację lasów i mogące być przyczynkiem kurczenia się powierzchni leśnej kraju. Część czwarta to opis zagadnień związanych z koniecznością zwiększania powierzchni leśnej i zagospodarowywaniem coraz to nowych obszarów leśnych. Kolejne dwie części pracy to próba skupienia się na prezentacji Leśnych Kompleksów Promocyjnych jak i działań związanych z dostosowaniem polskiego leśnictwa do wymogów Unii Europejskiej jak i standardów krajów zachodnich.
Lasy to niezwykle delikatna struktura pełniąca funkcje począwszy od ekologicznej neutralizującej wszelkie zanieczyszczenia powietrza po rekreacyjne dające człowiekowi możliwość kontaktu z naturą. Różnorodność tych funkcji wskazuje na wyjątkowy charakter lasów i ważne miejsce w codziennym funkcjonowaniu człowieka.
Dlatego decyzja o wyborze tematu podyktowana została ciągle powracającym zagadnieniem, że utrzymanie właściwego stanu polskich drzewostanów winno stać się priorytetem w obliczu szybko rozwijającego się przemysłu, gospodarki zaś z drugiej strony naturalnej ludzkiej potrzeby życia w środowisku najbardziej zbliżonym do naturalnego.
Dzisiejszy stan wiedzy przyrodniczej pozwala stwierdzić, że lasy, jako najbardziej naturalne, długowieczne i wielkoprzestrzenne zespoły przyrodnicze, wywierają ogromny wpływ na zachowanie równowagi w przyrodzie. Stan tej równowagi jest uzależniony od stopnia naturalności lasu i ich potencjału przyrodniczego. Walory te decydują, bowiem o możliwościach adaptacji lasów do zmieniających się warunków życia.
Stopniowy wzrost gospodarczy i zwiększanie się liczby ludności wzmaga presję społeczną na lasy i środowiska przyrodnicze, a jednocześnie rodzi coraz większe oczekiwania społeczne wobec lasów i leśnictwa.
Społeczeństwo domaga się jednocześnie ochrony naturalnych walorów lasów i coraz większych ilości drewna. Rośnie równocześnie zapotrzebowanie na środowiskotwórcze, produkcyjne, ochronne i socjalne funkcje lasów w zagospodarowaniu przestrzennym kraju.
W tej sytuacji niezbędny jest racjonalny kompromis w godzeniu tych potrzeb, osiągany z szerokim udziałem społeczeństwa, przy podejmowaniu najważniejszych decyzji gospodarczych w lasach i przy zwiększaniu lesistości kraju.
Sytuacja ta, okresowo pogłębiana powracającą ideą prywatyzacji, komercjalizacji, poddawania Lasów Państwowych regułom konkurencji, przy
nieustabilizowanej polityce finansowo-podatkowej, stwarza napięcia i destabilizuje politykę leśną państwa. Zmianom politycznych koalicji rządzących towarzyszą różne koncepcje gospodarcze w odniesieniu do lasów, co - z natury rzeczy - źle wpływa na długookresowy charakter produkcji, planowania i strategii leśnych. Lasy Państwowe nie powinny podlegać polityczno- gospodarczym wahaniom i przetargom. Gospodarują wszak własnością nas wszystkich, są apolityczne i wymagają stabilizacji większej niż inne branże.
Pozostaje wiele pytań, które pilnie wymagają rzeczowej odpowiedzi.
W jakim kierunku ma zmierzać dalszy rozwój państwowej gospodarki leśnej w Polsce? Kto, w jaki sposób oraz na czyj koszt ma chronić i rozwijać dobra publiczne w lasach prywatnych i państwowych? Czy za dobra publiczne w lasach powinna być również publiczna odpowiedzialność? Jak z trwałego i zrównoważonego zagospodarowania lasów uczynić proces samofinansujący, nie rezygnując jednocześnie ze społecznych oczekiwań i nadziei? Jak, użytkując dobra przeznaczone dla jednych, nie uszczuplić dóbr, które są własnością wszystkich?
Te i podobne pytania powstają w środowiskach naukowych, politycznych i gospodarczych. Stawiają je również ludzie korzystający z lasów i w nich pracujący. Jednak decydujący wpływ na zachowanie pierwotnego charakteru lasów ma ludzka mentalność, gdyż czas oczekiwania na powstanie nowych skupisk leśnych jest niestety długi co niesie za sobą konieczność racjonalnego gospodarowania zasobami leśnymi.
ROZDZIAŁ I
Funkcje lasów
I.1.Pojęcie lasu
Las jest przedmiotem zainteresowań wielu różnych dyscyplin naukowych, które w zależności od specyficznych celów i zadań poznawczych wypracowały odmienne punkty widzenia na jego istotę. Różnice w rozumieniu tego pojęcia wynikają też z olbrzymiej zmienności lasów występujących w najrozmaitszych postaciach na kuli ziemskiej. Potocznie lasem nazywa się najczęściej różne zwarte skupienia drzew, które ze względu na charakterystyczny wygląd odróżniają się od innych zgrupowań roślin, takich jak zarośla krzewiaste czy łąki. W takim ujściu omawiane pojęcie obejmuje zarówno lasy naturalne oraz sztuczne, jak i wszelkie inne skupienia drzew powstałe dzięki człowiekowi, łącznie z zadrzewieniami czy plantacjami.
W klasycznej geografii roślin las wyróżniany jest jako jedna z formacji roślinnych, czyli ekologiczne uwarunkowanych jednostek roślinności klasyfikowanych według kryteriów fizjonomicznych.
W leśnictwie las uważany jest za jeden z odnawialnych zasobów przyrody. W ustawie z dnia 28 września 1991 roku las rozumiany jest jako grunt:
1) o zwartej powierzchni, co najmniej 0,10 ha, pokryty roślinnością leśną(uprawami leśnymi) - drzewami i krzewami oraz runem leśnym - lub przejściowo jej pozbawiony:
a) przeznaczony do produkcji leśnej;
b) stanowiący rezerwat przyrody lub wchodzący w skład parku narodowego,
c) wpisany do rejestru zabytków,
2) związany z gospodarką leśną, zajęty pod wykorzystywane dla potrzeb gospodarki leśnej: budynki i budowle, urządzenia melioracji wodnych, linie podziału przestrzennego lasu, drogi leśne, tereny pod liniami energetycznymi, szkółki leśne, miejsca składowania drewna, a także wykorzystywany na parkingi leśne i urządzenia turystyczne.
W związku z obowiązkiem dostarczania przez Polskę agendom ONZ informacji o kierunkach przepływów biomasy drzewnej, w 2002 r. wyliczono żądane wielkości.
Obecny udział polskich lasów w kompensacji krajowej emisji dwutlenku węgla szacuje się na poziomie ok. 6%. Dla porównania, w Szwecji wskaźnik ten osiąga 88%. Poprawa sytuacji w naszym kraju może się dokonać przez:
zwiększanie powierzchni leśnej w wyniku zalesiania gruntów porolnych,
stopniowe zwiększanie użytkowania w granicach możliwości etatowych,
zakładanie plantacji gatunków szybko rosnących,
zabiegi hodowlane zwiększające zapas na pniu,
przedłużanie żywotności produktów z drewna oraz ich recykling,
redukcję emisji ze ¨źródeł kopalnych i energetyczne wykorzystywanie drewna,
zwiększanie retencji węgla w glebie.
Zadania Lasów Państwowych wynikające z Ustawy o lasach są zbieżne z celami zawartymi w Protokole z Kioto, czego wyrazem może być zwiększenie w ostatnim dziesięcioleciu powierzchni leśnej i zasobów znajdujących się w zarządzie Lasów Państwowych odpowiednio o 172 tys. ha i 223 mln m3.
Podejmowane w ostatnim roku przez Lasy Państwowe działania, prowadzące do zwiększenia kumulacji węgla, obrazują następujące dane:
powierzchnia gruntów leśnych zwiększyła się o 18 736 ha,
miąższość ogółem drzewostanów zwiększyła się o 22,9 mln m3,
powierzchnia zalesień wyniosła 9159 ha,
przeciętna zasobność drzewostanów zwiększyła się o 3 m3/ha w stosunku do roku 2002;
zabiegi hodowlane przeprowadzono na powierzchni:
• przebudowa drzewostanów 9473 ha,
• cięcia pielęgnacyjne (CW, CP, TW, TP) 586 618 ha,
• wprowadzenie II piętra 7735 ha,
• dolesienie luk 1467 ha,
• melioracje agrotechniczne oraz wodne uzupełniające 45 488 ha.
Szacuje się, że dzięki prowadzonym działaniom leśnictwo może docelowo zwiększyć retencję węgla w lasach polskich o ok. 300 - 470 x 106 t.
Idea trwale zrównoważonej gospodarki leśnej, zawarta w Ustawie o lasach i Polityce Leśnej Państwa zakłada, że ekosystemy leśne, biologicznie zdrowe, o składzie gatunkowym zgodnym z siedliskiem i racjonalnie użytkowane, zapewniają spełnianie różnorodnych funkcji. Według stanu na dzień 31 grudnia 2004 r wynosi on 47,2% - wzrost o 0,4% w stosunku do roku, 2003 - co odpowiada powierzchni 3304 tys. ha. Wśród wyróżnianych kategorii, największą powierzchnię zajmują lasy wodochronne - 1391 tys. ha, lasy wokół miast - 623 tys. ha, lasy uszkodzone działalnością przemysłu - 579 tys. ha oraz lasy glebochronne - 336 tys. ha. Najwięcej lasów ochronnych wyodrębniono w terenach górskich oraz na obszarach będących pod wpływem oddziaływania przemysłu. W lasach ochronnych, w zależności od ich dominujących funkcji, stosuje się zmodyfikowane postępowanie, polegające m.in. na ograniczaniu stosowania rębni zupełnych, zwiększeniu wieku rębności, dostosowywaniu składu gatunkowego do pełnionych funkcji i zagospodarowaniu rekreacyjnym.
I.2.Funkcje ochronne lasów
Podstawową - realizowaną w praktyce - zasadą gospodarki leśnej jest dążenie do zachowania trwałości lasów, powiększenia zasobów drzewnych oraz ciągłości użytkowania. Powszechnie akceptowany model lasu wielofunkcyjnego zakłada, że ekosystemy leśne biologicznie zdrowe, w składzie gatunkowym zgodnym z siedliskiem i racjonalnie użytkowane zapewniają trwałe i zróżnicowane spełnianie wszystkich naturalnych funkcji lasu. Metody zarządzania lasem wielofunkcyjnym doskonalone są przede wszystkim na terenie leśnych kompleksów promocyjnych, promocyjnych których przeprowadza się wielostronne rozpoznanie stanu biocenoz leśnych oraz kierunków zmian.
Realizując cele hodowli i użytkowania lasu przyjmuje się zasadę, że każdy las, w każdym miejscu i czasie pełni jednocześnie różne funkcje w sposób naturalny. Niektóre z tych funkcji, uznane za szczególnie ważne dla człowieka w określonym miejscu i czasie, mogą być wzmagane metodami gospodarki leśnej, na ogół jednak kosztem ograniczania innych funkcji naturalnych.
Dotychczasowe rozpoznanie naturalnych funkcji lasu pozwala wyróżnić, ze względu na sposób ich świadczenia, trzy grupy funkcji:
1) funkcje społeczne, które m.in. kształtują korzystne warunki zdrowotne i rekreacyjne dla społeczeństwa i wzbogacają rynek pracy.
2) ochronne, które chronią walory przyrody i środowisko naturalne w lesie i poza lasem,
3) produkcyjne i reprodukcyjne, które zapewniają produkcję ożywionej i nieożywionej materii organicznej oraz odnawialność lasu i jego trwałość jako
ekosystemu. Wyrażają się również biologicznym wytworzeniem w powiązaniu z pracą człowieka surowca drzewnego oraz innych użytecznych człowiekowi produktów.
Ad.1. Zasady zagospodarowania, integrujące cele powszechnej ochrony przyrody, wzmagania funkcji środowiskotwórczych lasu, trwałego użytkowania zasobów leśnych, stabilizacji ekonomicznej gospodarki leśnej i uspołecznienia zarządzania lasami jako dobrem publicznym, doskonalone są przede wszystkim na terenie leśnych kompleksów promocyjnych (LKP). Ich powołanie na terenach zarządzanych przez Lasy Państwowe było elementem realizacji Polskiej Polityki
Ochrony Zasobów Leśnych. Dzięki LKP możliwy stał się szerszy kontakt pomiędzy społeczeństwem a leśnikami, bowiem działalność edukacyjna prowadzona na terenie LKP ma na celu promowanie wśród społeczeństwa, szczególnie wśród dzieci i młodzieży, ekologicznej i wielofunkcyjnej gospodarki leśnej. Nie mniej ważnymi celami są kształtowanie świadomości ekologicznej oraz właściwego stosunku do lasu i leśnictwa, a także rozwój wielostronnej i racjonalnej współpracy z organizacjami ochrony przyrody i stowarzyszeniami ekologicznymi. Osiągnięcie tych celów stało się możliwe dzięki stworzeniu w LKP rozwiniętej infrastruktury dydaktycznoturystycznej, na którą składają się ośrodki edukacji ekologicznej (10), izby przyrodniczoleśne (15), sale edukacyjne (26), ścieżki dydaktyczne (60), a także baza noclegowa.
Ad.2. Funkcje ochronne, które chronią leśne i nieleśne zasoby przyrody i krajobrazu przed degradacją, utratą walorów, zanieczyszczeniem, albo przed szkodliwym działaniem czynników zewnętrznych. Wyróżnia się tu funkcje ochrony różnorodności biologicznej i bogactwa genetycznego, ochrony naturalnych warunków życia człowieka, ochrony krajobrazu naturalnego, ochrony wody przed zanieczyszczeniem, ochrony gleb przed erozją, ochrony środowiska przed: hałasem, wiatrem, zapyleniem, promieniowaniem, powodzią, lawinami, osuwiskami, przemieszczaniem się zanieczyszczeń (funkcja bariery fizycznej), funkcje obronne, funkcje ochrony miejsc prowadzenia prac badawczych, funkcje historyczne, kulturowe, estetyczne, duchowe itp.
Ad.3. Funkcje produkcyjne, zwane też gospodarczymi, wśród których najczęściej wymienia się:
− funkcja produkcji biomasy i akumulacji energii, w tym produkcja drewna i
użytków ubocznych tj. zwierzyny, grzybów, owoców runa leśnego,
żywicy, ziół, kory, choinek itp.
− funkcje majątkowe i dochodowe,
− funkcje miejsca pracy,
− funkcje narzędzia rekultywacji terenu,
− funkcje miejsca różnorodnych usług dla ludności itp.
Wiele funkcji lasu nie zostało jeszcze rozpoznanych i zdefiniowanych. Do działań związanych z zachowaniem bogactwa przyrody należą czynności pozaprodukcyjne lasów. Stan taki sugeruje występowanie ścisłego związku między określonymi właściwościami lasu a naszymi pragnieniami potrzebami rekreacji, bezpieczeństwa, estetycznymi oraz wiedzy.
Przyszłość ujawni z pewnością nowe funkcje lasu w przyrodzie, gospodarce i różnych dziedzinach życia człowieka. Wielofunkcyjna gospodarka leśna powinna zapewniać możliwość trwałego i zrównoważonego pełnienia przez lasy wszystkich ich funkcji naturalnych, lecz wzmagać szczególnie te funkcje, które dla danego obszaru zostały uznane za wiodące.
Funkcje lasów, zidentyfikowane w planach urządzenia lasu na podstawie przepisów ustawy o lasach lub wynikające z innych przepisów prawa (miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, przepisów o ochronie przyrody, przepisów o ochronie zabytków itp.) określa się szczegółowo w planach urządzenia lasu i uwzględnia w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Funkcje lasów w zagospodarowaniu przestrzennym kraju są kształtowane na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym. Na poziomie lokalnym dominujące funkcje lasów są ustalane w planach urządzenia lasu na podstawie decyzji ministra właściwego do spraw środowiska i w następstwie w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Na poziomie regionalnym (wojewódzkim) w ramach prac nad studium zagospodarowania przestrzennego województwa (patrz art. 57 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym (tekst jednolity Dz. U. Nr 15, poz. 139 z 1999 r.). Na poziomie krajowym w ramach polityki przestrzennego zagospodarowania kraju (patrz art. 56 ww. ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym).
I.2.1.Fitomelioracyjna rola lasów
Istotnym czynnikiem modyfikującym klimat jest niewątpliwie las, w którego zakątkach dokonuje się kreacja klimatu lokalnego inaczej fitoklimatu. Niezależnie od tego lasy oddziaływają ponadto na klimat osiedli, a nawet większych aglomeracji miejskich. Jest to szczególnie widoczne podczas modyfikacji stosunków świetlnych, wilgotnościowych i termicznych; prędkość i struktura wiatru ulegają w drzewostanach również dużym modyfikacjom. Korony drzew, w zależności od ich rodzaju, wieku i zwarcia, pochłaniają od 35% do 70% światła, a odbijają od 20 do 25% światła pełnego, tak, że do dna lasu dociera praktycznie 5-40% światła.
W odniesieniu do drzewostanu zatrzymuje on duże ilości wody opadowej; stad jego istotna rola retencyjna również stanowią ochronę przed parowaniem gleby oraz hamują jej spływ. Tym samym drzewostan zwiększa w dużym stopniu nie tylko wilgotność powietrza, ale również wpływa na zasobność i głębokość wód gruntowych.
Różnice w wahaniach temperatury są pod okapem leśnym znacznie mniejsze w skali dobowej jak i sezonowej. Wpływ bliskości lasu na otoczenie ma dość znaczny poziom gdyż pas leśny o szerokości 50 - 100 m obniża temperaturę otoczenia o ok. 3,5°C, a także działa na rozkład i zawirowania mas powietrza. Dodatkowe walory lasu to jego oddziaływanie na skład powietrza, zarówno na procesy fotosyntezy, transpiracji i oddychania roślin oraz wzbogacenie powietrza o olejki eteryczne, jak i zatrzymywanie pyłów oraz gazów przemysłowych i spalinowych, a wreszcie tłumienie hałasu i wibracji.
Wpływ drzewostanu na wymianę gazów w otaczającym go powietrzu jest spory, natomiast w ujęciu liczbowym sytuacja przedstawia się następująco: 1 ha lasu pochłania z powietrza w ciągu 12 godzin 220-280 kg dwutlenku węgla, a wydziela 180-220 kg tlenu. Dlatego ochrona lasu jest tak ważna gdyż za jego sprawą utrzymywana jest równowaga między tlenem a dwutlenkiem węgla powstałego podczas procesów spalania. Kolejną rolę jaką pełni las jest zdolność zatrzymywania na liściach i w glebie pyłów i gazów przemysłowych. Ważną rolę w procesie fitomelioracji odgrywają produkowane przez rośliny substancje lotne, zwane fitocyndami, które działają zabójczo na mikroorganizmy tzn. bakterie i zarodniki grzybów znajdujące się w powietrzu.
Dlatego też ważne jest zachowywanie środowiska leśnego w stanie jak najwierniej odzwierciedlającym stan pierwotny, co zapobiega zarówno erozji, jak zmniejszeniu spływu wód opadowych w konsekwencji ochrona funkcja lasów wykorzystywana jest w zagospodarowaniu przestrzennym kraju.
I.2.2.Ochronne znaczenie lasów
Biowalory lasów i ich właściwości fitomeloracyjne mające wpływ na produkcyjność siedlisk są wykorzystywane przy zakładaniu leśnych barier ochronnych. Bariery jak i dobór gatunków drzew winien być dostosowany do ich charakteru, walorów ochronnych oraz wymagań siedliskowych. Plan zagospodarowania lasów ochronnych dostosowany jest do celów, jakim mają służyć.
Wykres 1: Udział lasów ochronnych w Lasach Państwowych w 2003 roku
Źródło: B. Kiełczewski, J. Wiśniewski” Las w środowisku życia człowieka”, Polskie Wydawnictwa Rolnicze i Leśne, Warszawa 1982, s. 81
I.2.3.Lasy glebochronne
W przypadku barier glebochronnych wykorzystuje się fitomeloracyjne właściwości lasu charakteryzujące się właściwościami glebotwórczymi i odgrywającymi glebochronne rolę. Ma to szczególne znaczenie na terenach zagrożonych erozją(20% gleb naszego kraju) jak również na klifach, wydmach nadmorskich, lotnych paskach śródlądowych i glebach zagrożonych erozją wietrzną odgrywająca znaczącą rolę destrukcyjną. Tereny o takich charakterystyce winny być chronione w szczególny sposób prowadzący do unieruchomienia piasków.
I.2.4.Lasy wodochronne
Domeną tego typu zalesień winna być stabilizacja i regulacja stosunków wodnych na odcinkach najbardziej zagrożonych szczególne u źródeł rzek i potoków, na wododziałach oraz na brzegach rzek, jezior i zbiorników wodnych.
Zdolność retencyjna i filtracyjna lasów stwarza konieczność utrzymania zalesień, wprowadzenia ich na tereny zagrożone destrukcyjnym działaniem wody oraz na obszary gdzie może dojść do skażenia wód, zwłaszcza gruntowych. Las zatrzymuje znaczne ilości wody opadowej w ściółce i glebie leśnej, zmniejsza spływ wód powierzchniowych, reguluje stan wód w ciekach, a w niektórych przypadkach zapobiega zabagnieniu terenów o wysokim poziomie wód gruntowych.
I.2.5.Lasy przeznaczone do wypoczynku.
Funkcja takiej kategorii lasów jest taka sama, jak lasów uzdrowiskowo-klimatycznych, jedynie wymogi, co do stopnia zanieczyszczenia powietrza nie są na terenach masowego wypoczynku tak rygorystyczne, jak na obszarach uzdrowiskowych.
I.2.6.Lasy strefy zieleni wysokiej.
Powierzchnie tego rodzaju zakładane są w strefach większych miast, ośrodków przemysłowych jak i na obszarach gdzie gęstość zaludnienia jest szczególnie wysoka. Do powierzchni takich możemy zaliczyć zarówno lasy państwowe jak i komunalne(często będące dziełem urbanistów). Szczególnie ważna rolę lasy strefy wysokiej odgrywają na obszarach czynnych przemysłowo gdzie nagromadzenie substancji uciążliwych dla środowiska jest wyjątkowo wysokie. Dlatego też tworzenie stref ochronnych jest bezpośrednim skutkiem regulacji prawnych, które określają ich szerokość w zależności od wielkości i rodzaju emisji, lokalnych warunków klimatycznych i topograficznych. W strefie tej obowiązuje zakaz stałego pobytu ludzi jednak można zagospodarować ją pod kątem turystycznym. Dlatego ważne jest odpowiednio dobrany rodzaj drzew tworzących strefę ochronną począwszy od drzew najbardziej wrażliwych na gazy przemysłowe(sosna pospolita, świerk, i jodła) do tych które wykazują mniejszą wrażliwość na wpływy środowiska zalicza się do nich topole, dęby, lipy, brzozę. Na terenach gdzie doszło do znacznych spustoszeń w środowisku naturalnym dokonuje się procesu rekultywacji będącej sposobem na przywrócenie produkcji pierwotnej(leśnej i rolnej) lub nadaniu tym terenom charakteru rekreacyjno-wypoczynkowego.
I.2.7.Lasy krajobrazowe.
Są to lasy spełniające głównie funkcję ochronną krajobrazu. Lasy te należą do grupy tych, których powierzchnia jest niewielka, w odniesieniu do całości drzewostanów. Na obszarach tych, zatem powstają parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu. Do kategorii lasów ochronnych należą również lasy dydaktyczno-doświadczalne będące miejscem badań terenowych. Są to wydzielone tereny leśne, przeznaczone dla celów dydaktycznych, administracyjne jednak należą do uczelni i wchodzą w skład rolniczych i leśnych zakładów doświadczalnych.
Lasy są w naszej strefie klimatycznej miejscem, gdzie występuje największa różnorodność biologiczna. Znajdują się w nich najatrakcyjniejsze krajobrazowo i najbardziej wartościowe formy i obiekty, które z reguły podlegają ochronie, a także cenne gatunki roślin i zwierząt. W Lasach Państwowych wykonuje
się inwentaryzacje elementów różnorodności biologicznej przy sporządzaniu programów ochrony przyrody w nadleśnictwach w ramach prac urządzeniowych. Programy takie opracowano już dla prawie 90% nadleśnictw (382 programy - według stanu na dzień 31 grudnia 2003 r.), a zakończenie procesu ich tworzenia planuje się na rok 2004. Podczas prac inwentaryzacyjnych szczególną uwagę zwraca się na naturalne i ważne ze względów ekologicznych fragmenty ekosystemów leśnych, takie jak lasy o charakterze zbliżonym do naturalnego, lasy rodzimego pochodzenia, lasy na siedliskach wilgotnych i wydmowych, a także na te formy i obiekty, które mają znaczenie w ochronie i zachowaniu bogactwa różnorodności biologicznej lasów. Obejmują one: bagna, moczary, torfowiska, oczka wodne i użytki ekologiczne. Inwentaryzacją objęte są również wszystkie elementy, które chronione są prawem, tj. rezerwaty przyrody, pomniki przyrody oraz gatunki zagrożone i rzadkie.
Na terenie Lasów Państwowych znajdują się m.in. (według stanu na dzień 31 grudnia 2003 r.):
- 1162 rezerwaty przyrody o łącznej powierzchni 108 812 ha, w tym 69 to rezerwaty ścisłe, o łącznej powierzchni 2954 ha, dla 439 rezerwatów opracowane zostały plany ochrony;
- 9 993 pomniki przyrody, w tym:
• 7792 pojedyncze drzewa,
• 1353 grupy drzew,
• 92 aleje,
• 469 głazów narzutowych,
• 159 skałek, grot i jaskiń,
• 128 pomników powierzchniowych (267,68 ha);
- 8594 użytki ekologiczne o powierzchni 25 059 ha,
- 187 stanowisk dokumentacyjnych o powierzchni 695 ha,
- 94 zespoły krajobrazowo-przyrodnicze o łącznej powierzchni 45 743 ha.
Na szczególną uwagę zasługuje zwiększenie liczby i powierzchni rezerwatów przyrody zlokalizowanych w Lasach Państwowych. W roku 2003 przybyło ich 20, a ich łączna powierzchnia zwiększyła się o 6484 ha. O 188 zwiększyła się także liczba użytków ekologicznych. Wyróżniono ponadto 2949 stref ochronnych dla wybranych gatunków zwierząt, stref o łącznym areale 178 459 ha, w tym ochrony ścisłej na powierzchni 57 158 ha.
Wyrazem bogactwa gatunkowego fauny leśnej są zwierzęta łowne, których liczebność w Polsce należy do największych w Europie.
Lasy Państwowe realizują również własne programy służące zachowaniu różnorodności biologicznej i odtworzeniu zagrożonych gatunków zwierząt i roślin. Wszystkie formy zagospodarowania i ochrony lasów realizowane w Lasach Państwowych mają na celu zapewnienie ich trwałości i biologicznej odporności. Służy to jednocześnie zachowaniu zasobów genowych i różnorodności biologicznej, czyli nadrzędnym celom ochrony przyrody.
Rozdział II
Stan zasobów Lasów Państwowych
II.1.Dane ogólne o zasobach leśnych w Polsce
Lasy w naszej strefie klimatyczno-geograficznej są najmniej zniekształconą formacją przyrodniczą. Stanowiąc niezbędny czynnik równowagi ekologicznej, są jednocześnie formą użytkowania gruntów, która zapewnia produkcję biologiczną, przedstawiającą wartość rynkową. Lasy są dobrem ogólnospołecznym, kształtującym jakość życia człowieka.
W przeszłości lasy występowały niemal na całym obszarze naszego kraju. W następstwie procesów społeczno-gospodarczych, w których dominowały cele ekonomiczne, przede wszystkim na skutek ekspansji rolnictwa i popytu na surowce drzewne, lasy Polski uległy znacznym przeobrażeniom. Lesistość Polski, wynosząca jeszcze pod koniec XVIII wieku około 40% (w ówczesnych granicach), zmalała do 20,8% w 1945 r. Wylesienia i towarzyszące im zubożenie struktury gatunkowej drzewostanów spowodowały zmniejszenie różnorodności biologicznej w lasach oraz zubożenie krajobrazu, erozję gleb i zakłócenie bilansu wodnego kraju. Odwrócenie tego procesu nastąpiło w latach
1945-1970, kiedy w wyniku zalesienia 933,5 tys. ha lesistość Polski wzrosła do 27,0%. Średni roczny rozmiar zalesień wynosił wtedy 35,9 tys. ha, a w szczytowym okresie 1961-1965 - ponad 55 tys. ha.
Obecnie powierzchnia lasów w Polsce wynosi 8942 tys. ha (wg GUS - stan w dniu 31.12.2003 r.), co odpowiada lesistości 28,6% (rys. 1).
II.2.Struktura użytkowania gruntów w Lasach Państwowych
Lasy Państwowe gospodarują na powierzchni około 7,6 mln ha, co stanowi blisko 25% powierzchni kraju. Grunty leśne, łącznie z gruntami związanymi z gospodarką leśną, zajmują ponad 7,2 mln ha (95% gruntów administrowanych przez Lasy Państwowe).W porównaniu z rokiem 2002, powierzchnia ogólna Lasów Państwowych zwiększyła się o 4 ha, a powierzchnia leśna o 19 tys. ha.
Tabela 1: Struktura użytkowania gruntów w Lasach Państwowych (stan na dzień 31 grudnia
2004 r.)
Źródło: S. Kozłowski „Gospodarka a środowisko przyrodnicze”, PWN, Warszawa 1991.
Ogółem grunty Lasów Państwowych 7 583 474 ha 100% |
Lasy 7 196 435 94,9% |
Grunty 7 005 687 ha 92,4% |
Grunty zalesione 6 932 308 ha 91,4% |
|
|
|
Grunty leśne nie zalesione 73 379 ha (1%) |
|
|
Grunty związane z gospodarką leśną 190 748 ha 2,5% |
Szkółki leśne 4487 ha 0,1% |
|
|
|
Inne 1886 261 ha 2,4% |
|
Grunty nieleśne 387 039 ha 5,1% |
Użytki rolne 175 791 ha 2,3% |
|
|
|
Użytki ekologiczne 22 509 ha 0,3% |
|
|
|
Inne 188 739 ha 2,5% |
|
Powierzchnia lasów przypadająca na jedna dyrekcję wynosi od 200 tys. ha w RDLP Kraków i Warszawa do prawie 700 tys. ha w RDLP Szczecin.
Wykres 2: Powierzchnia Lasów Państwowych w układzie regionalnych dyrekcji LP
Źródło: Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, wyd. Lasy Państwowe, Warszawa, 2004, str.10.
II.3. Struktura powierzchniowa gatunków panujących i siedlisk
Lasy w Polsce zachowały się głównie na najsłabszych glebach. W strukturze siedliskowej w Lasach Państwowych przeważają siedliska borowe, występujące na 58,1% powierzchni lasów. Siedliska obejmujące lasy zajmują 41,9%.
Wykres 3: Udział powierzchniowy siedliskowych typów lasu w Lasach Państwowych
Źródło: J. Familec „Straty i korzyści ekologiczne w gospodarce narodowej” PWN,
Warszawa 1999.
Prawie 77% powierzchni leśnej w Lasach Państwowych zajmują gatunki drzew iglastych. Na nizinach przeważają drzewostany z sosną jako gatunkiem panującym (łącznie z modrzewiem 69,3%), w górach zaś, w składzie gatunkowym najliczniej występuje świerk (łącznie 5,5%). Z gatunków drzew liściastych największy udział wykazuje dąb (7,2%).
Wykres 4: Udział powierzchniowy gatunków panujących w Lasach Państwowych.
Źródło: J. Familec „Straty i korzyści ekologiczne w gospodarce narodowej” PWN,
Warszawa 1999.
W latach 1945-2003 struktura gatunkowa polskich lasów uległa istotnym przemianom.
W Lasach Państwowych udział drzewostanów z przewagą gatunków liściastych zwiększył się z 13,0 do 23,2%. Pomimo zwiększenia powierzchni drzewostanów liściastych, ich udział jest ciągle mniejszy od potencjalnego, wynikającego z możliwości produkcyjnych siedlisk.
Wykres 5: Udział gatunków panujących w Lasach Państwowych w latach 1945-2004
Źródło: E. Mokrzycki, „Skutki oddziaływania zanieczyszczeń na środowisko przyrodnicze i metody szacowania strat”, PAN, Kraków 1992, str.186
W Lasach Państwowych dominują drzewostany w wieku od 41 do 80 lat, tj. III i IV klasy wieku. Zajmują one odpowiednio 23,4% i 19,4% powierzchni ogólnej. Drzewostany ponad stuletnie zajmują 8,3% powierzchni. Stale zwiększa się udział drzewostanów w wieku ponad 80 lat, z ok. 0,9 mln ha w 1945 r. do ok. 1,5 mln ha (bez KO i KDO) w 2004 r. oraz przeciętny wiek drzewostanów, który w roku 2004 wynosił 59 lat (58 lat w roku 2001).
Wykres 6: Struktura udziału powierzchniowego drzewostanów według klas wieku w Lasach Państwowych
Źródło: S. Kozłowski „Ekorozwój - wyzwanie XXI wieku”, PWN, Warszawa 2000
W Lasach Państwowych na przestrzeni ostatnich 40 lat można zauważyć zmianę układu klas wieku. W latach sześćdziesiątych XX wieku przeważały drzewostany młodsze. W wyniku ograniczania użytkowania rębnego oraz stosowania rębni złożonych przy jednoczesnym zmniejszaniu powierzchni zrębów zupełnych, następuje obecnie stopniowe zwiększanie się powierzchni drzewostanów starszych, kosztem powierzchni drzewostanów I klasy wieku.
Wykres 7 : Zmiany struktury powierzchniowej lasów zarządzanych przez PGL LP
Źródło: S. Kozłowski „Ekorozwój - wyzwanie XXI wieku”, PWN, Warszawa 2000
II.4.Charakterystyka zasobów drzewnych i dynamika ich rozwoju
Począwszy od 1967 r., kiedy w Lasach Państwowych wykonano pierwszą pełną inwentaryzację zasobów drzewnych, rejestrowany jest stały wzrost tych zasobów. Na dzień 1 stycznia 2004 r. szacunkowe zasoby drzewne w lasach zarządzanych przez PGL Lasy Państwowe osiągnęły wielkość 1523 mln m3 grubizny brutto.
Wykres 8: Wielkość zasobów drzewnych w Lasach Państwowych w latach 1967-2003, w mln m3 grubizny brutto
Źródło: S. Kozłowski „Ekorozwój - wyzwanie XXI wieku”, PWN, Warszawa 2000
Drzewostany w wieku 41-80 lat (42,8% powierzchni) charakteryzują się blisko 52% udziałem w całości zasobów drzewnych. Prawie 70% zasobów drzewnych w Lasach Państwowych przypada na sosną.
Wykres 9: Struktura zasobów drzewnych według klas wieku w Lasach Państwowych
Źródło: S. Kozłowski „Ekorozwój - wyzwanie XXI wieku”, PWN, Warszawa 2000
Wykres 10 : Udział miąższościowy gatunków panujących w Lasach Państwowych
Źródło: S. Kozłowski „Ekorozwój - wyzwanie XXI wieku”, PWN, Warszawa 2000
Jednym ze wskaźników jakości gospodarki leśnej jest wzrost zasobności drzewostanów. W Lasach Państwowych z roku na rok znacząco zwiększa się miąższość we wszystkich klasach wieku, co świadczy o ograniczonym poziomie pozyskania drewna. Przeciętny przyrost roczny miąższości grubizny brutto liczony z okresu ostatnich 20 lat, z uwzględnieniem pozyskania i w przeliczeniu na 1 ha gruntów leśnych zarządzanych przez Lasy Państwowe, wynosi 6,58 m3/ha. Przyrost przeciętny roczny grubizny brutto natomiast, obliczony w ten sam sposób, z ostatnich pięciu lat, wynosi 7,73 m3/ha.
W okresie od stycznia 1983 r. do stycznia 2003 r. w lasach zarządzanych przez PGL Lasy Państwowe przyrost grubizny drewna brutto wyniósł około 903 mln m3. W tym czasie pozyskano 514 mln m3 grubizny, co oznacza, że 389 mln m3 grubizny brutto, odpowiadające około 43% całkowitego przyrostu, zwiększyło zasoby drzewne na pniu. W pozyskaniu drewna duże udziały mają użytki przygodne. W roku 2004 udział ten wyniósł 21%.
Rozdział III
Ochrona lasu
Polskie lasy należą do najbardziej zagrożonych w Europie. Wynika to ze stałego, równoczesnego oddziaływania wielu czynników powodujących niekorzystne zjawiska i zmiany w stanie zdrowotnym lasów. Okresowe nasilenie występowania choćby jednego czynnika ( gradacja owadów, susza, pożar, epifitoza) może prowadzić do załamania odporności biologicznej ekosystemów leśnych oraz katastrofalnych zagrożeń ( lokalnych lub regionalnych).
Do czynników stresowych, które wpływają na środowisko leśne należą:
1) Czynniki antropogeniczne należą do nich:
a) zanieczyszczenie środowiska:
energetyka,
gospodarka komunalna,
transport.
b) zanieczyszczenie wód i gleb
przemysł,
gospodarka komunalna,
rolnictwo.
c) przekształcenia powierzchni ziemi
górnictwo
d) pożary lasu
e) szkodnictwo leśne
kłusownictwo i kradzieże,
nadmierna rekreacja,
masowe wybieranie płodów runa.
f) niewłaściwa gospodarka leśna
schematyczne postępowanie,
nadmierne użytkowanie,
zaniechanie pielęgnacji.
III.1.Zagrożenie środowiska leśnego czynnikami antropogenicznymi
III.1.1.Zanieczyszczenia powietrza
Rozkład powierzchniowy i zmienność w czasie, zarówno koncentracji gazowych zanieczyszczeń powietrza jak i depozytu mineralnego docierającego do ekosystemów leśnych wraz z opadami atmosferycznymi, są rejestrowane w Lasach Państwowych w ramach monitoringu lasu, w 148 punktach pomiarowych należących do międzynarodowej sieci stałych powierzchni obserwacyjnych II rzędu, na których wykonywane są dodatkowe pomiary zanieczyszczeń m.in. w wodzie opadowej i wodach gruntowych. Badając układ średnich rocznych wartości stężeń gazowych w latach 1999 -2004,odnotowano w roku 2004 wzrost poziomu koncentracji SO 2 (po raz pierwszy od 1999 r.) oraz rosnące z roku na rok stężenie NO 2.
Wykres 11 : Średnia dla kraju koncentracja NO 2 i SO 2 w latach 1999 -2004
Źródło: S. Kozłowski „Ekorozwój - wyzwanie XXI wieku”, PWN, Warszawa 2000
W przypadku NO 2 zauważa się wzrost stężeń w porównaniu z rokiem 2002 w krainach Polski północnej i środkowej, przy niezmienionym poziomie koncentracji tego gazu w Polsce południowej, natomiast spadek koncentracji, SO2 nastąpił na obszarze Polski północnej i środkowej, zaś niewielki wzrost w Polsce południowej.
Wykres 12: Średnia koncentracja SO2 w krainach Polski północnej, środkowej i południowej w latach 2002 -2004 na tle średniej dla kraju.
Źródło: S. Zając, P. Gołos, „Funkcje publiczne lasu i gospodarstwa leśnego”, Wydawnictwo Świat, Warszawa 2001
Wykres 13: Średnia koncentracja NO2 w krainach Polski północnej, środkowej i południowej w latach 2002 -2004 na tle średniej dla kraju.
Źródło: S. Zając, P. Gołos, „Funkcje publiczne lasu i gospodarstwa leśnego”, Wydawnictwo Świat, Warszawa 2001
Ważnym wskaźnikiem stopnia oddziaływań antropogenicznych na lasy jest współczynnik kwasowości (pH) opadów atmosferycznych. W 2003 roku średnie miesięczne wartości pH wahały się od 4,34 w Polsce południowej do 6,35 w Polsce Środkowej. W porównaniu z rokiem 2002, średnia kwasowość opadów atmosferycznych zwiększyła się w Polsce Północnej i południowej, a zmniejszyła w Polsce Środkowej.
Miernikiem kondycji zdrowotnej lasów jest poziom uszkodzenia liści drzew (defoliacja)w stosunku do drzew zdrowych w danych warunkach siedliskowych i klimatycznych. Średni wskaźnik defoliacji dla całego kraju
(2,84 w 2004 roku) od 2001 roku rośnie. I chociaż wzrost jest niewielki. Świadczyć jednak może o pogarszaniu się stanu zdrowotnego lasów.
W porównaniu z rokiem 2003,udział drzew w pełni zdrowych (0%defoliacji) zmniejszył się o 0,7 punktu procentowego do poziomu 8,1%. Ogółem, udział drzew uszkodzonych (defoliacja ponad 25%, klasy defoliacji 2 -4)wzrósł o 2,1 punktu procentowego do poziomu 34,8%.Większy stopień uszkodzeń dotyczył zwłaszcza gatunków liściastych. Udział drzew uszkodzonych w drzewostanach iglastych wzrósł jedynie o 0,7 punktu procentowego, w drzewostanach liściastych wzrost ten osiągnął 6,5 punktu procentowego.
Od kilku lat, niezmiennie, gatunkiem wykazującym największy udział drzew uszkodzonych jest jodła. W roku 2004,w porównaniu z rokiem 2003, prawie o 8% wzrósł udział drzew o defoliacji ponad 25% w drzewostanach brzozowych i dębowych. Najmniejszym udziałem drzew uszkodzonych charakteryzują się drzewostany bukowe. Rozkład geograficzny uszkodzeń drzewostanów w 2003 roku wykazuje, podobne jak w poprzednich latach, zróżnicowanie na bardziej uszkodzone drzewostany w południowej części kraju i mniej uszkodzone w części północnej.
III.1.2.Pożary lasów
Polskie lasy zaliczają się do najbardziej palnych lasów Europy Środkowej. To skutek m.in. dużego udziału siedlisk borowych, które w Lasach Państwowych zajmują prawie 60% powierzchni, oraz dominacji sosny w składzie gatunkowym drzewostanów (około 70%).Istotne znaczenie ma również wiek drzewostanów. Najłatwiej palą się lasy do 40 roku życia, które zajmują obecnie około 30% powierzchni leśnej Lasów Państwowych. Zagrożenie po żarowe lasów w dużym stopniu zależy od warunków klimatycznych. Czynniki meteorologiczne (głównie opady) określają czas trwania sezonu palności (od marca do października).
Wielkość opadów atmosferycznych w sezonie palności roku 2004 była dość zróżnicowana, zarówno pod względem ich występowania w czasie, jak i rozmieszczenia na obszarze kraju.
Minimum opadów wystąpiło w rejonie Zielonej Góry (ok.62%normy wieloletniej), Poznania, Terespola, Jeleniej Góry, a maksimum w części centralnej kraju (maksimum to jednak wynosiło tylko 102% normy wieloletniej). W Lasach Państwowych rocznie powstaje od 2 tys. do ponad 8 tys. pożarów. W minionym dziesięcioleciu (1995 -2004) powstało 44,5 tys. pożarów. Objęły one powierzchnię 22,8 tys. ha. Do roku 2003 przeciętna powierzchnia jednego pożaru z roku na rok zmniejszała się. W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia wynosiła 1,15 ha. W 1992 r., w którym wystąpiły katastrofalne pożary, wyniosła 3,58 ha,zaś w roku 2003 - 0,31 ha. W 2004 roku odnotowano wzrost przeciętnej powierzchni pożaru do 0,51 ha.
Wykres 14: Liczba pożarów i powierzchnia spalona w PGL LP w latach 1999 -2004
Źródło: K. Górka, B. Poskrobko, W. Kadecki „Ochrona środowiska. Problemy społeczne, ekonomiczne i prawne” PWN, Poznań 1991, str.238.
W roku 2004 zarejestrowano ponad dwa razy większą liczbą pożarów na terenach Lasów Państwowych (8209)w porównaniu z rokiem 2003. Spalona została powierzchnia 4182 ha (wzrost o 350% w porównaniu z rokiem 2003).
Przeciętna powierzchnia jednego pożaru (0,51 ha) była w 2003 r. o 60%większa niż w roku poprzednim, jednak zdecydowanie mniejsza niż powierzchnia pożarów w lasach pozostałych form własności (2,5 ha). Pożary w Lasach Państwowych stanowiły 46% wszystkich po żarów lasów w Polsce w 2004 roku (w roku 2003 wskaźnik ten wyniósł 37%). Najwięcej pożarów powstało w 2004 r. na terenie regionalnych dyrekcji LP: Zielona Góra (1392), Katowice (1216),Szczecin (905)i Wrocław (886).Największą powierzchnię objęły pożary na terenie RDLP: Katowice (860 ha) i Wrocław (665 ha). Około 10% powierzchni spalonej w Lasach Państwowych (428 ha) przypada na 24 „pożary duże ” (powyżej 10 ha). Najczęstszymi przyczynami powstawania pożarów w 2004 r. były podpalenia (39%) i nieostrożność osób dorosłych (19%). W przypadku 22% liczby pożarów nie udało się ustalić przyczyn ich powstania. W porównaniu z 2003 rokiem 3,5 razy wzrósł udział pożarów powstałych w wyniku przerzutów ognia z terenów nieleśnych (co stanowi 15%ogólnej liczby pożarów).
III.1.3.Ochrona lasów przed szkodnictwem leśnym
Roczna wartość szkód z tytułu szkodnictwa leśnego na terenie PGL Lasy Państwowe, w ciągu ostatnich 5 lat, wahała się w granicach od 6 do 8 mln zł. Rok 2004 przyniósł stratę sięgającą 6663 tys. zł., co oznacza zwiększenie strat w porównaniu z rokiem 2003 o blisko 8%. Struktura udziału poszczególnych grup szkodnictwa leśnego w szkodach ogółem przedstawia się następująco:
- 58,2%% stanowią szkody powstałe w wyniku kradzieży drewna z lasu państwowego,
- 21,2% to kradzieże lub zniszczenie mienia nadleśnictwa,
- 17,1% przypada na kłusownictwo,
- 3,5% stanowią szkody z tytułu bezprawnego korzystania z lasu.
Wykres 15: Straty z tytułu szkodnictwa leśnego w latach 2000 -2004 w Lasach Państwowych.
Źródło: Centrum Informacyjne Lasów Państwowych „Raport o stanie lasów w Polsce 2003” Warszawa 2004,str. 46
Najważniejszą grupą szkodnictwa leśnego w Lasach Państwowych w 2004 r. były kradzieże drewna. Ogółem skradziono 35,3 tys.m3 drewna. Wartość strat brutto wyniosła 3876,6 tys. zł. Wykrywalność sprawców kradzieży drewna wyniosła 41,5%. Największe natężenie kradzieży zanotowano na terenie regionalnych dyrekcji Lasów Państwowych: Radom (4278 m3), Wrocław (4052 m3) i Lublin (3014 m3). Najmniejsze rozmiary proceder ten miał w RDLP Piła (782 m3) i RDLP Zielona Góra (991 m3).
Kolejną grupą dotkliwych strat z tytułu szkodnictwa leśnego są kradzieże lub zniszczenie mienia będącego w zarządzie nadleśnictw. W 2004 r. ujawniono 1708 przypadków przestępstw i wykroczeń, a więc o 172 mniej niż rok wcześniej, a łączna wielkość strat z tego tytułu przekroczyła 1,4 mln zł.
Wykrywalność była bardzo mała i wyniosła 15%, poziom windykacji natomiast osiągnął wartość 9%. Największą liczbę przypadków kradzieży i zniszczenia mienia zarejestrowano na terenie regionalnych dyrekcji Lasów Państwowych: Wrocław (201), Szczecinek (168), Katowice (159) i Zielona Góra (146), najmniejszą zaś - w RDLP: Białystok (49) i Warszawa (50).
W 2003 roku zanotowano 566 przypadków kłusownictwa. Straty spowodowane z tego tytułu wyniosły 1139 tys. zł. Należności odzyskane w drodze windykacji wyniosły 12,1% wartości strat (137,6 tys. zł.). Największe nasilenie kłusownictwa wystąpiło na terenie regionalnych dyrekcji Lasów Państwowych: Szczecinek (56),Lublin (58),Szczecin (54)i Zielona Góra (49),najmniejsze w RDLP: Poznań (11),Krosno (15) i Kraków (16).
Konsekwencją zwiększającej się penetracji lasów przez ludność są wykroczenia (rzadziej czyny przestępcze)związane z rekreacją na terenach leśnych i korzystaniem z płodów runa leśnego i innych surowców pochodzenia naturalnego. W 2003 r. ujawniono 1654 przypadki łamania przepisów obowiązującego prawa. Straty w tym dziale szkodnictwa leśnego wyniosły 237,9 tys. zł, czyli dwa razy więcej niż rok wcześniej. Windykacja należności od sprawców czynów przestępczych wyniosła blisko 20% poniesionych strat. Część wykroczeń leśnych objęta była postępowaniem mandatowym (nakładanie grzywien przez Straż Leśną).
III.2. Zagrożenia lasów czynnikami biotycznymi
Polska należy do krajów, w których niekorzystne zjawiska w lasach związane głównie z masowymi pojawami szkodników owadzich oraz grzybowych chorób infekcyjnych występują w dużej różnorodności i nasileniu. W efekcie oddziaływania czynników stresowych, w ostatnich dziesięcioleciach występują w środowisku leśnym niekorzystne zjawiska, takie jak:
uaktywnienie nowych i mało poznanych gatunków owadów i grzybów, nie wyrządzających dotychczas szkód;
skrócenie okresów międzygradacyjnych przez najgroźniejsze, od dawna występujące szkodniki owadzie;
powstanie nowych i poszerzenie starych ognisk gradacyjnych szkodliwych owadów, a tym samym zwiększenie areału masowego ich występowania;
pogorszenie stanu zdrowotnego drzew gatunków liściastych, uważanych dotychczas za bardziej odporne na zanieczyszczenia przemysłowe.
a) struktura drzewostanów
skład gatunkowy tzn. dominacja gatunków iglastych,
niezgodność z siedliskiem tzn. drzewostany iglaste na siedliskach lasowych,
b) szkodniki owadzie
pierwotne,
wtórne.
c) grzybowe choroby infekcyjne
liści i pędów,
pni,
korzeni.
d) nadmierne występowanie roślinożernych ssaków
dużych gryzoni,
gryzoni.
III.2.1.Zagrożenia lasów przez owady
Polska należy do krajów, w których niekorzystne zjawiska w lasach, związane z masowym pojawianiem się szkodników owadzich występują w dużej różnorodności i dużym nasileniu. Okresy między gradacjami najgroźniejszych, od dawna występujących szkodników owadzich, wyraźnie się skracają. Powstają nowe i poszerzają się stare ogniska gradacyjne. Następuje uaktywnienie nowych
i mało poznanych gatunków, nie wyrządzających dotychczas szkód. Na terenie polskich lasów najbardziej dynamicznie rozwijają się szkodniki liściożerne drzewo stanów sosnowych, przede wszystkim brudnica mniszka, boreczniki, barczatka sosnówka, poproch cetyniak, strzygonia choinówka i osnuja gwiaździsta. Widoczna jest przy tym cykliczność gradacji owadów. Największe gradacje pierwotnych szkodników owadzich (liściożernych) wystąpiły w latach 1979 -1984 i 1992 -1994,a szkodników wtórnych (żerujących w drewnie) w latach 1981 -1985 i 1993 -1994. Owady występujące dotychczas marginalnie (m.in. :borecznik rudy, zwójka sosnóweczka, choinek szary) uaktywniły się w takim stopniu, że szkody wywołane przez nie mają obecnie znaczenie gospodarcze. Najbardziej zagrożone drzewostany znajdują się w zachodniej części Pojezierza Mazurskiego, na Pojezierzu Pomorskim i Pojezierzu Wielkopolskim oraz w trzech rejonach w południowej części kraju - Sudetach, Śląsku Opolskim i Beskidzie Wysokim (rys.31). Duże zagrożenie lasów Polski południowej powodują niemal wyłącznie szkodniki wtórne. Na pozostałych obszarach przeważają szkodniki pierwotne (głównie brudnica mniszka). Aktywność szkodliwych owadów w 2004 roku zwiększyła się znacząco w porównaniu z rokiem poprzednim. Zabiegi ratownicze ograniczające liczebność ok.40 gatunków owadów wykonano na łącznej powierzchni ok.179 tys. ha, tj. ponad dwa razy większej niż w roku 2003. Zasadniczy wpływ na wielkość powierzchni zagrożonej przez owady miało przede wszystkim masowe występowanie brudnicy mniszki, barczatki sosnówki i boreczników.
Rok 2003 był kolejnym rokiem, trwającej od 1997 r. gradacji brudnicy mniszki. Owad ten wystąpił w drzewostanach sosnowych na największej, w czasie tej gradacji, powierzchni - 319 908 ha. Zabiegami zwalczania objęto również największy obszar - 121 223 ha (ponad 4 razy większy niż w 2004 r.).
W roku 2004 pojawienie się barczatki sosnówki obserwowano na powierzchni 27 182 ha, o połowę mniejszej niż w roku poprzednim. Powierzchnia zagrożona przez boreczniki również zmniejszyła się w tym czasie o połowę i objęła obszar 21 734 ha. W drzewostanach liściastych największe szkody wyrządziły zwójki dębowe i miernikowce, które wystąpiły na powierzchni 113 834 ha, trzy razy większej niż w 2002 roku. Chrabąszcz majowy i chrabąszcz kasztanowiec zagrażały drzewostanom na powierzchni 45 977 ha, trzy razy większej niż w roku poprzednim i największej podczas obecnie trwającej gradacji. Również zabiegi zwalczania chrabąszczy objęły największy obszar - 17 900 ha..
W 2003 r. nie zmieniła się skala zagrożenia upraw i młodników. Zabiegi, skierowane głównie przeciw szeliniakom, wykonano na powierzchni 11,9 tys. ha. Największa powierzchnia ograniczania liczebności owadów liściożernych wystąpiła w RDLP: Szczecin - 61,5 tys. ha, Piła - 36,8 tys. ha, Zielona Góra - 28,2 tys. ha, Łódź - 14,1 tys. ha i Szczecinek - 7,6 tys. ha, najmniejsza natomiast w RDLP Kraków - 323 ha
Wykres 16: Zwalczanie ważniejszych szkodników liściożernych w 2004 r.
Źródło: Centrum Informacyjne Lasów Państwowych „Raport o stanie lasów w Polsce 2003” Warszawa 2004,str. 25
III.2.2.Zagrożenia lasów przez grzybowe choroby infekcyjne
W 2004 roku występowanie chorób infekcyjnych stwierdzono na łącznej powierzchni 706 tys. ha drzewostanów, co w porównaniu z 2003 r. stanowi wzrost o 4%. Zwiększyło się znaczenie chorób aparatu asymilacyjnego (szczególnie skrętaka sosny i mączniaka dębu),jak również zjawiska zamierania dębów i brzóz, co wyraziło się ponad 50% zwiększeniem areału szkód. W większym nasileniu wystąpiło zjawisko zamierania dębów (o 13 tys. ha),brzóz (o 1,35 tys. ha)i jesionów (o 1,2 tys. ha),nieznacznie natomiast poprawiła się kondycja drzewostanów bukowych, jak również drzewostanów z domieszką olszy, jaworu, modrzewia czy świerka. Powierzchnia drzewostanów, w których stwierdzono choroby korzeni, utrzymuje się na poziomie ubiegłorocznym, o ponad 7 tys. ha natomiast zwiększyła się powierzchnia wzmożonego występowania chorób kłód i strzał.
Główną pozycję w strukturze ogólnego zagrożenia lasów przez choroby infekcyjne, niezmiennie od wielu lat zajmują choroby korzeni (łącznie na powierzchni już ponad 440 tys. ha). Obwar sosny oraz choroby kłód i strzał łącznie stwierdza się na obszarze 124 tys. ha, a zjawisko zamierania drzew liściastych objęło swym zasięgiem 65 tys. ha. Choroby aparatu asymilacyjnego stwierdzono w 2004 r. na łącznym obszarze 67 tys. ha.
Porównanie obecnej i zeszłorocznej sytuacji wskazuje na pewną stabilizację w rozmiarze występowania zagrożeń ze strony chorób infekcyjnych. W 12 regionalnych dyrekcjach LP zmiany w wielkości powierzchni zagrożonych, w porównaniu z rokiem 2002, kształtowały się w granicach 90 -110%, zaś w RDLP Gdańsk, Szczecinek i Zielona Góra nastąpił wzrost areału zagrożenia o około 20%.(wykres 17)
Wykres 17 : Zmiany powierzchni występowania chorób infekcyjnych w 2003 r. wyrażone odsetkiem powierzchni zagrożenia w roku poprzednim
Źródło: R. Kapuściński „Podstawowe formy udostępniania lasów społeczeństwu”, Wydawnictwo Świat, Warszawa 2002, str. 37
III.2.3. Szkody powodowane przez zwierzynę
Szkody w ekosystemach leśnych powodują również zwierzęta leśne, głównie zwierzyna łowna. Najbardziej narażone są młodsze drzewostany (I klasy wieku)- uprawy (1 -10 lat)i młodniki (11 -20 lat).
Duże zagrożenie powodowane przez zwierzynę wymusza konieczność zabezpieczania drzew przed zgryzaniem lub spałowaniem. W 2003 roku, w Lasach Państwowych, różnorodnymi zabiegami ochronnymi zabezpieczającymi uprawy przed zwierzyną (zakładanie osłon, itp.) objęto 71 199 ha lasu, co stanowi około 9% powierzchni drzewostanów w I klasie wieku. Na powierzchni 62 016 ha zastosowano zabezpieczenia chemiczne, na pozostałej, tj. 9183 ha - mechaniczne. Największe powierzchnie podlegające zabiegom ochronnym występowały w RDLP Szczecinek (8776 ha), Olsztyn (8033 ha), Wrocław (7744 ha) i Katowice (6991 ha).
Oprócz wymienionych form ochrony, 34 039 ha lasów zabezpieczono grodzeniami, z czego w roku 2003 ogrodzono 14 589 ha. Ponadto, na powierzchni 2055 ha zwalczano szkodliwe gryzonie.
III.3. Zagrożenia lasów czynnikami abiotycznymi
Zagrożenia abiotyczne są przede wszystkim konsekwencją położenia geograficznego Polski na obszarze ścierania się wpływów klimatu morskiego i kontynentalnego oraz związanego z tym częstego występowania anomalii pogodowych. Anomalie pogodowe a także obniżenie poziomu wód gruntowych w następstwie niedoboru opadów zmniejszają w znaczący sposób biologiczną odporność drzewostanów na działanie biotycznych czynników szkodotwórczych. Anomalie pogodowe wyrażają się częstym występowaniem ekstremalnych temperatur, opadów i wiatrów. Huraganowe wiatry, obfite opady, śnieg i szadź oraz susza wyrządzają w lasach poważne szkody gospodarcze. Czynniki atmosferyczne:
anomalie pogodowe:
ciepłe zimy,
niska temperatura,
późne przymrozki,
upalne lata,
obfity deszcz i śnieg,
huragany.
termiczno-wilgotnościowe
niedobór wilgoci,
powodzie,
wiatr
dominujący kierunek,
huragany.
b) właściwości gleby
wilgotnościowe tzn. niski poziom wód gruntowych
żyznościowe:
gleby piaszczyste,
gleby porolne.
c) warunki fizjograficzne
warunki górskie.
Czynniki abiotyczne ( czynniki natury nieożywionej).
Zbyt silne nasłonecznienie, które prowadzi do wzrostu temperatury komórek roślinnych, w granicach 450 - 550C, lub powoduje silne wahania temperatury zakłócające gospodarkę wodną w roślinach, może wywołać zjawiska chorobowe. Jednym z następstw zbyt silnego nagrzania powierzchni gleby jest zjawisko noszące nazwę zgorzeliny słonecznej siwek, które to siewki z miejscu zetknięcia się powierzchnią gleby zostają zabite. Silne nasłonecznienie przy słabej cyrkulacji powietrza powoduje zamieranie liści i młodych pędów. Wynikiem działania wysokiej temperatury są tzw. rysy słoneczne, które spowodowane są nagłymi zmianami temperatury powietrza. Na skutek pęknięć mogą powstawać infekcje wywołane przez grzyby, powodujące zgniliznę drzewa.
Z kolei wpływ niskich temperatur może również okazać się zgubny dla drzew mających różną wrażliwość na zmiany temperatur. W zależności od pory występowania niskich temperatur przyjmujemy podział na mrozy(zimowe), przymrozki jesienne(wczesne), i w przymrozki wiosenne, zwane również późnymi. Mróz powoduje większe zniszczenia na początku zimy, gdy odporność drzew na niskie temperatury jest jeszcze zbyt niska, szczególnie nagły atak silnych mrozów mogących przemrozić korzenie drzew w uprawach i młodnikach. Przymrozki również mogą wywołać niekorzystne skutki jak przedwczesne opadanie liści, zamieranie pędów. Do szczególnie niesprzyjających rodzajów przymrozków należą przymrozki wiosenne, które niszczą uprawy młodych drzewek, zmrożenie pączków, pędów, liści lub kwiatów oraz zniekształcenie młodych pędów.
III.3.1.Opady atmosferyczne
Gwałtowny deszcz niszczy młode liście i pędy, kwiaty, owoce. Wypłukuje on kiełkujące nasiona, łamie i przewraca małe siewki, oblepia je glebą, utrudnia im oddychanie i asymilację. Długotrwale deszcze powodują nadmiar wody w glebie. Innym równie niebezpiecznym zjawiskiem atmosferycznym, co deszcz jest grad. Uszkadza delikatne części roślin, w szczególności liście, igły, kwiaty, owoce, pędy i cienką korę. Sadzonki poddane niszczącej siły gradu często chorują, karłowacieją, a w skutek bardzo silnych uszkodzeń nawet zamierają. Na ogół jednak drzewa odbudowują powstałe uszkodzenia.
Śnieg powoduje w uprawach iglastych szczególnie w okresie jesieni opadając na nie zamarzniętą jeszcze glebę tzw. wyparzanie siewek. Zbyt późne śniegi, występujące po rozpoczęciu wegetacji, mogą zmrażać młode pędy, liście, kwiaty i zawiązki owoców. Największe szkody w lasach powoduje śnieg gromadzący się w dużych ilościach w koronach drzew w postaci tzw. okiści. Okiść powstaje wówczas, gdy wilgotny śnieg pada podczas bezwietrznej pogody i przy temperaturze powietrza ok. 00C.
W wysokich i bezleśnych partiach gór obfite opady śniegu powodują powstawanie lawin. Zjawisku temu sprzyja osadzenie się grubych zwałów i nawisów śniegu na zamarzniętej po odwilży pokrywie śniegowej. Zwały te zsuwają się po gładkiej powierzchni z bardzo dużą prędkością. Niszczą one napotkane po drodze drzewostany, a szkody są potęgowane wirami powietrza wywołanymi przez szybkie przesuwanie się ogromnych mas śniegu. Pod zalegającymi nieraz do lata grubymi zapasami śniegu młode drzewa giną wskutek uduszenia. Lawinom zapobiega się głównie stosując trwałe zalesienia stoków, wprowadzając na górne partie stoków kosówkę, limbę i olszę zieloną. Na szlakach częstego schodzenia lawin buduje się również specjalne zapory - kamienne, betonowe, stalowe, aluminiowe lub drewniane.
III.3.2.Gołoledź jest to jednorodny i przezroczysty osad lodu, tworzący się zwykle w skutek zamarzania przechłodzonych kropelek mżawki lub deszczu na gałęziach.
Gołoledź występuje zwykle podczas raptownych odwilży po silnych mrozach. Grubość pokrywy jaką powoduje gołoledź dochodzi nierzadko do kilku centymetrów, powodując kilkukrotne zwiększenie ciężaru korony drzewa. Pewną ochroną przed gołoledzią mogą stanowić pasy z gęsto ugałęzionych świerków na obrzeżach drzewostanów, zmniejszających siłę mroźnych wiatrów, zwiększających ryzyko gołoledzi.
III.3.3. Sadź polega na tym, że korony drzew pokrywają się drobnymi kryształkami lodu. Sadź powstaje przy zetknięciu się przechodzącej mgły z gałązkami drzew lub, gdy po okresie mrozu z napływającego ciepłego powietrza wydziela się mgła zamarzająca na zimnych gałęziach. Sadź uszkadza drzewa podobnie jak gołoledź, lecz w znacznie mniejszym stopniu. Nie kiedy sprzyja powstawaniu okiści, zwiększając możliwość zatrzymania śniegu przez korony drzew.
III.3.4.Wiatr
Wiatry są to prądy powietrza powstające w wyniku różnic temperatur i nierównomiernego nagrzewania się mas powietrza. Wiatry niezbędne dla prawidłowego rozwoju drzew, mogą wpływać na ich uszkodzenie. Nawet słabe wiatry, lecz długotrwałe oprócz szkód pośrednich jak wysuszanie gleby i ściółki, powodują uszkodzenia bezpośrednie przez zwiększenie parowania wody i zakłócenia procesów asymilacji i oddychania. Wiatry wiejące z jednego kierunku, np. nad morzem lub na niektórych zboczach gór, powodują wytworzenie chorągiewkowatych koron drzew i szablastych pni, a także pochylają całe drzewa, w wyniku, czego mają one eliptyczny przekrój poprzeczny pnia i mimośrodowo położony rdzeń. U gatunków liściastych słoje są szersze po stronie dowietrznej(drewno napięciowe), u iglastych po stronie dowietrznej(tarcica). Cechy te znacznie zmniejszają wartość techniczną drewna.
Ponadto wiatry uszkadzają kwiaty, liście i gałązki. Wskutek wiatru drzewa o długich i wiotkich pędach biczują sąsiednie drzewa, powodując tym uszkodzenia mechaniczne.
Szczególnie groźne są wiatry wiejące ze zmienną prędkością, sprawiające, że rozmiar szkód zależy od siły wiatru, struktury drzewostanów, siedliska, wystawy. Najczęstszymi miejscami, które ulegają niekorzystnemu wpływowi wiatru są obrzeża drzewostanów, w lukach, a w wypadku wiatrów wirujących wokół osi pionowej, czyli tzw. trąb powietrznych, również wewnątrz drzewostanów.
Czynniki glebowe
Długookresowa obecność wody w glebie prowadzi do niedoboru tlenu, co może powodować zamieranie dolnych partii korzeni drzew, żółkniecie liści, zgniliznę korzeni i całych drzew, a nawet zamieranie drzew. Przy umiarkowanym zabagnieniu można ograniczyć szkody przez odpowiedni dobór gatunków drzew, sadzenie drzew na rabatach lub kopczykach. Z kolei niedobór wody w glebie może występować w formie ostrej, chronicznej i fizjologicznej. Forma ostra niedoboru wody powodowana jest czynnikami atmosferycznymi, jak nadmierne nasłonecznienie, wysuszające wiatry i długotrwały brak opadów. Jednak szkody wynikające z niedoboru wody zmniejszają się w miarę wnikania korzenie drzew w głębsze warstwy ziemi. Chroniczny niedobór wody wynika z obniżenia się poziomu wody gruntowej, co najczęściej jest skutkiem działalności ludzkiej - budowy kanałów, regulacji rzek, pobierania wody oraz odwodnienia. Ten typ niedoboru wody objawia się zahamowaniem wzrostu drzewostanów, wzmożonym wydzielaniem się posuszu usychaniem wierzchołków, pojawianiem się szkodników wtórnych i w końcu zamieraniem grup drzew i całych drzewostanów. Fizjologiczny niedobór wody występuje wówczas, gdy siła korzeni jest mniejsza niż siła ssąca gleby lub, gdy grube warstwy surowej próchnicy zatrzymują wodę opadową.
III.3.5.Wody
a) Wody bieżące
Wody bieżące powstają albo w wyniku nadmiernych opadów deszczu, albo szybkiego topienia się mas śniegu. Powodują kilka rodzajów erozji gleby:
erozja powierzchniowa polegająca na zmywaniu wierzchniej urodzajnej warstwy gleby przez drobne strużki wody spływającej po powierzchni zbocza płytkimi żłobkami i bruzdkami. Wskutek wypłukiwania i unoszenia cząstek próchniczych, pylastych i iglastych, a wraz z nimi soli mineralnych. W końcowej fazie proces ten prowadzi do całkowitego zmycia urodzajnej warstwy gleby. Erozja powierzchniowa występuje na dużych obszarach.
Erozja liniowa jest to łatwo zauważalny, dość gwałtowny proces rozmywania gleby przez skoncentrowane strugi wody spływające wartko po zboczu stale pogłębiającymi się żłobkami, powodujące powstawanie rynien, wyrw, jarów i wąwozów.
Soliflukacja, czyli erozja polegająca na usuwaniu się lub spływie całych mas gleby po stromych zboczach.
Erozja brzegowa i dolna powstają w wyniku działalności wód płynących w strumieniach i rzekach.
b) Wody stojące
Wody stojące występują najczęściej w bezodpływowych kotlinach lub rozległych, płaskich obniżeniach terenu, w dolinach rzek.
Powodem nadmiernego zawilgocenia może być znaczny dopływ wody z zewnątrz, bez możliwości odpływu; zbyt małe nachylenie powierzchni, utrudniające odpływ; mała przesiąkliwość podłoża lub występowanie w nich warstw nieprzepuszczalnych; wylewy rzek lub podtopienie przez stawy i sztuczne zbiorniki wodne.
Niekiedy zabagnienie występuje nagle po wycięciu, po pożarach, klęskach owadzich i wiatrołomach. Jego przyczyną oprócz niedostatecznego odpływu wody jest raptowne zmniejszanie transpiracji i dlatego na terenach skłonnych do zabagniania nie można zakładać większych zrębów.
W terenach o stałym zabagnieniu stosuje się systemy odwadniające, najczęściej polegające na wykonaniu sieci rowów lub wkopanych z ziemię drenów. Urządzenia te wymagają konserwacji, której zaniedbanie powoduje wtórne zabagnienie terenu.
III.4.Struktury zajmujące się walką ze szkodnictwem leśnym i efektywnością działania
Zwalczanie szkodnictwa leśnego należy do podstawowych obowiązków pracowników terenowych Służby Leśnej nadleśnictw, których liczba w 2003 r. wyniosła 15 710,w tym 1120 strażników leśnych. Strażnicy leśni działali we wszystkich nadleśnictwach w ramach posterunków Straży Leśnej kierowanych przez koordynatorów podległych nadleśniczemu. W nadleśnictwie na ogół zatrudnionych było 2 -3 strażników. Strażnicy leśni, wspomagani przez terenową Służbę Leśną
(zwłaszcza przez leśniczych i podleśniczych) i systematycznie szkoleni, odgrywali dominującą rolę w zwalczaniu szkodnictwa leśnego. Praca strażników leśnych polegała głównie na systematycznej działalności prewencyjnej w celu ochrony zasobów leśnych i mienia Lasów Państwowych, wykrywaniu sprawców przestępstw i wykroczeń, jak równie ż merytorycznym prowadzeniu spraw w trybie karno-sądowym i kolegialnym. W miarę potrzeby, rozwijana była działalność akcyjna na terenie większości regionalnych dyrekcji Lasów Państwowych (np. w przypadku zwalczania kradzieży drewna zorganizowanej na szerszą skalę przez grupy przestępcze).
W efektywnym zwalczaniu szkodnictwa leśnego pomocy udzielały m.in.: policja, prokuratura, Państwowa i Ochotnicza Straż Pożarna, Polski
Związek Łowiecki, Straż Ochrony Przyrody, straż w parkach narodowych i w parkach krajobrazowych oraz zorganizowane grupy młodzieży szkolnej.
W wielu przypadkach szkodnictwo leśne jest pośrednim efektem ubożenia społeczeństwa.
Świadczyć o tym może m.in. największa w ostatnim pięcioleciu ilość skradzionego drewna opałowego oraz duża wartość szkód z tytułu kłusownictwa. W odniesieniu do lat 2000 -2002 wzrosła również wartość strat powodowanych bezprawnym korzystaniem z lasu.
W tych trudnych warunkach należy jednak odnotować korzystne efekty pracy strażników leśnych i terenowych pracowników Służby Leśnej w dziale zwalczania szkodnictwa leśnego w 2003 r.:
wartość strat z tytułu kradzieży lub zniszczenia mienia nadleśnictw była najmniejsza w okresie ostatnich 5 lat,
wartość skradzionego drewna, pomimo dużej jego masy, należała do najmniejszych w ostatnim pięcioleciu,
wykrywalność sprawców wykroczeń utrzymała się na bardzo wysokim poziomie 80%,
w okresie ostatnich kilku lat udało się ograniczyć liczb ę zarejestrowanych przypadków kłusownictwa do ok.500 na rok.
III.5. Stan uszkodzenia lasów
Ogromne znaczenie lasów w Polsce - gospodarcze, społeczne i przyrodnicze - stwarza potrzebę stałego monitorowania ich stanu zdrowotnego. Stan zdrowotny lasów jest funkcją oddziaływań czynników biotycznych, abiotycznych i antropogenicznych na złożony układ ekosystemu leśnego. Za syntetyczny miernik kondycji lasów uznaje się poziom redukcji powierzchni asymilacyjnej drzew (defoliacji koron) w stosunku do drzew zdrowych w danych warunkach siedliskowych i klimatycznych.
Ocena stanu uszkodzenia lasów w Polsce dokonywana jest corocznie od 1989 roku w ramach monitoringu lasu, który funkcjonuje w systemie Krajowego Monitoringu Środowiska i jest finansowany przez PGL Lasy Państwowe, Główny Inspektorat Ochrony Środowiska i Ministerstwo Środowiska.
W 2003 roku wykonano ocenę ubytku aparatu asymilacyjnego 25 080 drzew (wiek powyżej 40 lat) znajdujących się na 1254 stałych powierzchniach obserwacyjnych, zlokalizowanych w drzewostanach sosnowych, świerkowych, jodłowych, dębowych, bukowych i brzozowych.
Kondycja zdrowotna drzewostanów oceniana na podstawie stopnia defoliacji koron drzew była nieco gorsza niż w roku poprzednim. Średni wskaźnik defoliacji dla całego kraju (2,84 w 2003 roku) od 2001 roku rośnie, chociaż wzrost jest niewielki (rys. 58), co jednak świadczy o pogarszaniu się stanu zdrowotnego lasów.
Wykres 18 : Syntetyczny wskaźnik defoliacji drzewostanów w Polsce w latach 1999-2003
Źródło: Opracowanie na Dyrekcja Generalna Lasów państwowych „Raport o stanie lasów w Polsce ”, Instytucie Badawczym Leśnictwa , Warszawa 2003r.
U 8,1% objętych pomiarami drzew nie zaobserwowano defoliacji. W porównaniu z rokiem 2002 udział drzew w pełni zdrowych (0% defoliacji) zmniejszył się o 0,7 punktu procentowego. Ogółem udział drzew uszkodzonych (defoliacja powyżej 25%, klasy defoliacji 2-4) wzrósł o 2,1 punktu procentowego do poziomu 34,8%. Szczególnie gatunki liściaste były bardziej uszkodzone. Udział drzew uszkodzonych w drzewostanach iglastych wzrósł jedynie o 0,7 punktu procentowego, w drzewostanach liściastych wzrost ten osiągnął 6,5 punktów procentowych. Wzrost udziału poszczególnych drzew o defoliacji powyżej 25% wyniósł: w drzewostanach sosnowych - 0,4, w świerkowych - 1,5, w jodłowych - 4,2, w bukowych - 3,6, w dębowych i brzozowych - po 7,9 punktu procentowego.
Wykres 19 :Udział drzew monitorowanych gatunków w klasach defoliacji w latach 1999-2003
Źródło: Opracowanie na Dyrekcja Generalna Lasów państwowych „Raport o stanie lasów w Polsce ”, Instytucie Badawczym Leśnictwa , Warszawa 2003r.
Główna przyczyna pogorszenia się kondycji zdrowotnej drzewostanów to w szczególności niesprzyjające warunki pogodowe, zwłaszcza mała ilość opadów w okresie wegetacyjnym. W 2003 roku udział drzew uszkodzonych w drzewostanach iglastych wyniósł 33,3%. Gatunkiem wykazującym najwyższe uszkodzenie wśród iglastych była jodła - 62,6% drzew o defoliacji powyżej 25%. W drzewostanach liściastych udział drzew uszkodzonych wyniósł 39,6%. Podobnie jak w latach poprzednich, najwyższą defoliacją wśród gatunków liściastych charakteryzowały się drzewostany dębowe - 50,5% drzew zaklasyfikowano jako uszkodzone (klasy 2-4 defoliacji). Najniższym uszkodzeniem wśród gatunków iglastych charakteryzuje się sosna. Wśród gatunków liściastych od kilku lat najniższe uszkodzenie notuje się w drzewostanach bukowych. Rozkład geograficzny uszkodzeń drzewostanów w 2004 roku wykazuje, podobnie jak w poprzednich latach, zróżnicowanie na bardziej uszkodzone drzewostany w południowej części kraju i mniej uszkodzone w części północnej. Najwyższy udział drzew zdrowych (klasa 0, defoliacja do 10%) - powyżej 20% - odnotowano w RDLP Szczecin i Szczecinek, a najniższy - poniżej 2% - w RDLP Katowice i Łódź. Najwyższy udział drzew uszkodzonych (klasy 2-4, ponad 25% defoliacji) - powyżej 45% drzew - odnotowano w RDLP Katowice, Kraków i Krosno, a najniższy - poniżej 20% drzew - w RDLP Szczecin i Szczecinek. W okresie od 1999 do 2003 roku zanotowano widoczną poprawę stanu zdrowotnego lasów w RDLP Wrocław, Łódź i Szczecin (obniżenie udziału drzew uszkodzonych o ponad 6 punktów procentowych) oraz wyraźne pogorszenie się kondycji drzewostanów w RDLP Gdańsk, Lublin, Krosno i Piła (wzrost udziału drzew uszkodzonych o ponad 10 punktów procentowych), (rys. 61). Porównania poziomu uszkodzenia drzewostanów w Polsce z innymi krajami Europy dokonano na podstawie raportu opracowanego przez Unię Europejską i EKG ONZ pt. „Uszkodzenia lasów w Europie w 2003 roku”. Stopień uszkodzenia lasów w naszym kraju jest nadal jednym z wyższych na kontynencie, chociaż od 1996 roku obserwuje się znacznie niższe uszkodzenie niż w pierwszej połowie lat 90. Spośród krajów Regionu Subatlantyckiego, reprezentujących podobne warunki klimatyczne, jedynie Czechy wykazują wyraźnie wyższy, a Słowacja niewiele niższy niż w Polsce poziom uszkodzenia drzewostanów (rys. 62). Biorąc pod uwagę kraje o nieco odmiennych warunkach, wyższe uszkodzenie obserwowano we Włoszech i w Mołdawii (rys. 63). Od kilku lat w Polsce, podobnie jak w krajach sąsiadujących z naszym krajem od południa (Czechy i Słowacja) i od wschodu (Litwa i Ukraina), udział drzew w klasie 0 (bez defoliacji) jest wyjątkowo niski w skali Europy, nieprzekraczający 20%.
Rys1 . Poziom uszkodzenia lasów w 2003 roku na podstawie oceny defoliacji na stałych powierzchniach obserwacyjnych z wyróżnieniem 5% przedziałów defoliacji (IBL)
Źródło: Opracowanie na Dyrekcja Generalna Lasów państwowych „Raport o stanie lasów w Polsce ”, Instytucie Badawczym Leśnictwa , Warszawa 2003r.
Wykres 20 : Zmienność uszkodzenia drzewostanów w poszczególnych RDLP i średnio w kraju w latach 1999-2003 (IBL)
Źródło: Opracowanie na Dyrekcja Generalna Lasów państwowych „Raport o stanie lasów w Polsce ”, Instytucie Badawczym Leśnictwa , Warszawa 2003r.
Rozdział IV
Przyrodnicze i ekonomiczne podstawy hodowli lasu
IV.1. Przyrodnicze podstawy hodowli lasu
Podstawą dla określenia celów hodowlanych, jak też kierunków postępowania hodowlanego w lasach są:
1) Regionalizacja geobotaniczna kraju, która określa zróżnicowanie głównych typów roślinności potencjalnej Polski i geograficzną zmienność relacji między siedliskami a naturalnymi zbiorowiskami leśnymi na nich występującymi;
2) Regionalizacja przyrodniczo-leśna, która przedstawia geograficzne zróżnicowanie warunków wzrostu lasów w układzie hierarchicznym krainy, dzielnicy i mezoregionu, ich funkcji fizjotaktycznych oraz naturalnych możliwości bioprodukcji;
3) Regionalizacja nasienna, która określa walory genetyczne i gospodarcze populacji głównych gatunków drzew leśnych w Polsce, granice ich występowania oraz zasady rozprzestrzeniania i wykorzystywania;
4)Rozpoznanie naturalnego potencjału siedlisk leśnych metodą typologiczną, wykorzystującą osiągnięcia nauk przyrodniczych (przyrodniczych m.in. gleboznawstwa, fitosocjologii, klimatologii) dla wskazania możliwości kształtowania określonych zbiorowisk leśnych;
5)Warunki środowiska przyrodniczego, tj. stopnie czystości powietrza atmosferycznego, gleby i wody, kształtowane przez człowieka w bliższym i dalszym otoczeniu lasu, które wpływają na stan środowiska leśnego i modyfikują możliwości hodowli lasu.
IV.2. Regionalizacja przyrodnicza (geobotaniczna)
1.Naturalne zespoły przyrodnicze Polski wykazują zmienność regionalną odpowiadającą wielkim gradientom klimatycznym:
z zachodu na wschód, wraz ze wzrostem kontynentalizmu klimatu i ustępowaniem zespołów atlantyckich -w lasach głównie buka, jaworu, jodły i dębu bezszypułkowego,
i z południowego-zachodu na północny-wschód, wraz ze zwiększaniem się liczby elementów borealnych, w tym w lasach zespołów świerkowych i sosnowych i pojawieniem się północnego zasięgu świerka.
2.Zmienność tę różnicują i wzbogacają pasma wyżyn i gór południowej Polski, gdzie ukształtowały się zespoły leśne z dominującym udziałem świerka, jodły, buka i jaworu.
3.Potencjalną roślinność naturalną Polski, która wyraża stan potencjalny tendencji sukcesyjnych roślinności zgodnych z obecnymi warunkami środowiska fizyczno-geograficznego i informuje o jego potencjale ekologicznym.
Lasy dzisiejsze zachowały się głównie na słabszych glebach i w terenach trudno dostępnych. Gospodarka leśna musi uwzględniać uwarunkowania zarówno przyrodnicze, jak i gospodarcze oraz wymogi prawa dotyczące prowadzenia trwałej, zrównoważonej i wielofunkcyjnej gospodarki zasobami leśnymi. Stąd regionalizacja geobotaniczna i fitosocjologiczna ma znaczenie ogólne.
IV.2.1. Regionalizacja przyrodniczo-leśna (ekologiczno-fizjograficzna)
Regionalizacja przyrodniczo-leśna łączy przyrodnicze podstawy leśnictwa z gospodarczym kształtowaniem przyrody na zasadach trwałości, tj. użytkowania i odnawiania według zasad reprodukcji rozszerzonej z poszanowaniem praw i procesów naturalnych, różnorodności biologicznej i bogactwa przyrodniczego w sensie genetycznym, gatunkowym, ekosystemowym i krajobrazowym. W odróżnieniu od stosowanej do 1990 r. regionalizacji „przyrodniczo-leśnej ” -opartej na podstawach geograficzno- klimatycznych, obecnie obowiązująca regionalizacja jest oparta na podstawach ekologiczno-fizjograficznych i w pisowni jest ujmowana jako
„przyrodniczo-leśna ”.
Struktura przyrodniczo-leśna kraju jest strukturą regionalną i hierarchiczną, tzn. różnicuje się na 3 regiony: kraina, dzielnica i mezoregion, przy czym każdy z regionów jest zawsze jednostką przestrzenną i terytorialnie zwartą, wewnętrznie spójną i wyróżniającą się w specyficzny sposób właściwościami ekologiczno-fizjograficznymi, warunkującymi potencjalne możliwości rozwoju lasów i pełnienia przez nie wielorakich funkcji w zagospodarowaniu przestrzennym kraju. Każdy region wyższego rzędu jest sumą regionów niższego rzędu, choć ich granice mają często charakter przejściowy.
Mezoregion przyrodniczo-leśny jest najmniejszą i podstawową jednostką regionalizacji. Jego charakter ekologiczno-fizjograficzny wynika z dominującego na jego obszarze podłoża geologicznego i typu krajobrazu naturalnego, czego wyrazem jest dominacja określonych typów siedlisk, które kształtują potencjalną produkcyjność lasów i odróżniają go od sąsiednich mezoregionów. Szczegółowe wyznaczenie granic mezoregionów a więc i najniższych jednostek regionalizacji przyrodniczo-leśnej będzie możliwe po zakończeniu kartowania siedlisk leśnych. Dzielnica przyrodniczo-leśna ma charakter ekologiczno-fizjograficzny, wynikający z charakteru włączonych do niej mezoregionów tzn. ma określoną (zróżnicowaną przestrzennie)strukturę siedlisk i lesistość. Wielkość kompleksów leśnych i ich rozmieszczenie są specyficzne dla danej dzielnicy. Kraina przyrodniczo-leśna jest największym regionem ekologiczno-fizjograficznym, którego charakter jest kształtowany przez specyficzne cechy klimatu, co wyraża się w różnej roli lasotwórczej świerka, jodły i buka.
Charakteryzuje się ona również dominującym występowaniem określonych typów potencjalnej roślinności naturalnej, w tym naturalnych zespołów leśnych.
Na podstawie powyższych kryteriów wyodrębniono:8 krain, 59 dzielnic i 149 mezoregionów przyrodniczo-leśnych
IV.2.2. Regionalizacja nasienna
Regionalizację leśną dla nasion i sadzonek wprowadza się w celu:
wyróżnienia i zachowania odrębności jak największej liczby naturalnych, rodzimych lub prawdopodobnie rodzimych, populacji gatunków lasotwórczych,
zwiększenia bazy nasiennej najcenniejszych populacji drzew w regionach ich występowania,
propagowania tych populacji na terenach, na których lokalna baza drzewostanów nasiennych jest niewystarczająca,
ograniczenia niekontrolowanych przerzutów materiału rozmnożeniowego i ścisłego określenia zasad oraz kierunków jego przemieszczania dla zachowania trwałości lasów,
stworzenia systemu trwałego ewidencjonowania oraz kontroli pochodzenia materiału rozmnożeniowego.
IV.3. Warunki środowiska kształtowane przez człowieka, jako czynnik modyfikujący możliwości hodowli lasu
1.Naturalne warunki środowiska przyrodniczego są stale modyfikowane przez człowieka. Modyfikacja ta nie była dotychczas wystarczająco uwzględniana jako czynnik ograniczający możliwości kształtowania roślinności potencjalnej ,mimo że w ostatnich dziesiątkach lat przybierała ona szczególnie ostre formy. Stopniowe ograniczanie zanieczyszczania powietrza atmosferycznego, obserwowane obecnie, nie poprawia sytuacji w sposób istotny, bowiem depozyt zanieczyszczeń w środowisku glebowym nadal rośnie i ogranicza możliwości hodowli lasu. Stąd czynniki antropogeniczne muszą być uznawane za istotne w ocenie przyrodniczych i ekonomicznych warunków hodowli lasu.
2.Przy analizie i ocenie wpływu czynników antropogenicznych na obecne i przyszłe możliwości hodowli lasu Komisje techniczno-gospodarcze powinny brać pod uwagę:
a) stopień zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego przez tlenki siarki i azotu, dwutlenek węgla, ozon i pyły, w tym stan dotychczasowy, obecny i przewidywane zmiany;
b) depozyt zanieczyszczeń w środowisku glebowym, w tym w szczególności
metali ciężkich oraz stopień zakwaszenia gleby i wody, a także trendy jego
zmian;
c) zakłócenia stosunków wodnych, w tym poziom i dynamika wody gruntowej w okresie wegetacyjnym;
d) stopień zanieczyszczenia wód powierzchniowych i gruntowych i przewidywane zmiany;
e) stopień degradacji zbiorowisk roślinnych, z uwzględnieniem czynników sprawczych;
f) naturalne trendy rozwojowe drzewostanów.
3) Z braku kompleksowych badań i szczegółowych wytycznych na ten temat należy przyjąć, że gatunki iglaste zimozielone są bardziej wrażliwe na zanieczyszczenie powietrza niż gatunki liściaste oraz, że gatunki pionierskie wczesnych stadiów rozwojowych lasu są mniej wrażliwe na takie zanieczyszczenia niż gatunki późnych stadiów rozwojowych, a także, że gatunki o szerokiej amplitudzie ekologicznej są mniej wrażliwe na różnego rodzaju stresy środowiskowe niż pozostałe gatunki drzew.
4) Przy ustalaniu składu gatunkowego upraw na powierzchniach otwartych należy, w miarę potrzeby, wykorzystywać przedplony złożone z gatunków osłonowych i pionierskich, które należy stopniowo usuwać dla zwiększenia przestrzeni wzrostu dla gatunków głównych, zgodnych z typem gospodarczym drzewostanów jako perspektywicznym celem hodowlanym.
IV.4.Ekonomiczne podstawy hodowli lasu
IV.4.1. Racjonalne wykorzystywanie siedlisk i doskonalenie produkcji leśnej
Podstawowym warunkiem racjonalnego wykorzystania siedlisk leśnych jest ich właściwe rozpoznanie. W tym celu niezbędne jest wykonanie, w możliwie najkrótszych terminach, prac siedliskowych we wszystkich lasach pozostających w zarządzie Lasów Państwowych, w których prac takich dotychczas nie przeprowadzono.
Właściwe wykorzystanie siedlisk leśnych osiąga się przez dostosowywanie składu gatunkowego i struktury drzewostanów do wymogów określonych w typach gospodarczych drzewostanów dla poszczególnych siedlisk, przyjętych w obowiązującym planie urządzenia lasu z uwzględnieniem ich odmian krainowych i fizjograficzno-klimatycznych, wariantów uwilgotnienia, stanu siedlisk oraz typów lasu uwarunkowanych czynnikami naturalnymi.
Zwiększanie ogólnej wielkości produkcji leśnej odbywa się przez:
1)doskonalenie składu gatunkowego oraz struktury przestrzennej, wiekowej i budowy piętrowej drzewostanów w kierunku zgodnym z warunkami naturalnymi;
2)optymalizowanie wielkości i struktury zapasu produkcyjnego;
3)wykorzystywanie walorów genetycznych drzew i drzewostanów;
4)zwiększanie lesistości;
5)ograniczanie szkód w lasach i strat w produkcji leśnej.
Poprawa jakości produkcji leśnej i rentowności gospodarki zasobami
leśnymi powinna być osiągana w wyniku:
1)doskonalenia selekcji w nasiennictwie leśnym, gospodarki nasiennej i szkółkarskiej;
2)preferowania -w odpowiednich warunkach -naturalnego odnowienia lasu,
stwarzającego możliwość zaostrzenia selekcji jakościowej i zwiększenia trwałości lasu;
3)dostosowania składów gatunkowych upraw oraz typów gospodarczych
drzewostanów do potencjalnych możliwości produkcyjnych siedlisk;
4)doskonalenia zasad wykonywania cięć pielęgnacyjnych;
5)kształtowania pożądanych cech technicznych drewna podczas pielęgnowania
drzewostanów;
6)ograniczania udziału drewna z wadami wrodzonymi i nabytymi.
IV.4.2. Optymalizacja kosztów hodowli lasu i ograniczanie ryzyka niepowodzeń
Racjonalizacja nakładów na hodowlę lasu powinna iść w kierunkach:
1)preferowania naturalnego odnowienia lasu z jednoczesną optymalizacją
nakładów na gospodarkę nasienną, szkółkarską, poprawki i uzupełnienia oraz
pielęgnowanie upraw;
2)wykorzystania walorów genetycznych i zdolności adaptacyjnych drzew i
drzewostanów;
3)doskonalenia produkcji szkółkarskiej, w tym mikoryzacji sadzonek do
zalesiania gruntów nieleśnych i przebudowy drzewostanów pod wpływem
emisji przemysłowych;
4)optymalizacji sposobów przygotowania gleby pod odnowienie lasu i
zalesienia, z uwzględnieniem możliwości sadzenia bez uprzedniego
przygotowania gleby;
5)optymalizacji wykorzystania pozostałości pozrębowych i eksploatacyjnych z jednoczesnym ograniczeniem spalania;
6)optymalizacji więźby sadzenia gatunków głównych, domieszkowych i
biocenotycznych;
7)ograniczania czasu stosowania selekcji pozytywnej w drzewostanach
sosnowych i modrzewiowych do połowy lub do końca IV klasy wieku a w
drzewostanach olszowych i świerkowych do końca III kl. w. i zastąpienie jej w drzewostanach starszych trzebieżą dolną lub cięciami sanitarnymi;
8)ograniczania szkód w lasach powodowanych przez zwierzynę do poziomu
zapewniającego możliwość realizacji celów hodowli lasu, a tym samym obniżenia kosztów wprowadzania poprawek, uzupełnień, dolesień i podszytów oraz grodzeń i innego zabezpieczenia upraw;
9)ograniczenia rozmiarów prac z zakresu wprowadzania poprawek, uzupełnień, dolesień i podszytów w ostojach zwierzyny;
10) rezygnacji z prac nieefektywnych i niekoniecznych lub sprzecznych z zasadami ochrony przyrody np. zalesianie gruntów podmokłych, zabagnionych czy muraw kserotermicznych;
11)doskonalenia zaplecza technicznego i usług dla potrzeb hodowli lasu.
W celu rozproszenia i ograniczenia ryzyka niepowodzeń hodowlanych należy:
1) preferować naturalne odnowienie lasu pożądanych gatunków drzew, jako: z reguły obfitsze od sztucznego, mniej zagrożone przez czynniki klimatyczne i zwierzynę oraz stwarzające możliwości zaostrzenia selekcji w pielęgnowaniu lasu;
2)dążyć do rozpraszania ryzyka hodowlanego na możliwie dużą liczbę gatunków drzew pozostających w granicach ich naturalnego zasięgu występowania;
3)dążyć do ograniczenia ryzyka hodowlanego przez dostosowywanie składu
gatunkowego i form zmieszania do charakteru siedlisk;
4)zapewniać terminowe i staranne wykonania niezbędnych zabiegów
hodowlanych i ochronnych.
IV.4.3. Zagospodarowanie i wykorzystanie niedrzewnych produktów lasu
Rozszerzenie sfery zainteresowań hodowli i użytkowania lasu na leśne produkty niedrzewne powinno polegać na:
1)analizie i ocenie występowania naturalnej bazy owocodajnych roślin runa
leśnego, grzybów i roślin leczniczych;
2) ocenie możliwości jej wykorzystania przez nadleśnictwo w drodze zawierania umów z firmami prowadzącymi zbiór płodów runa leśnego, lub organizowania zbioru i sprzedaży tych płodów we własnym zakresie - szczególnie w miejscach objętych stałym lub okresowym zakazem wstępu do lasu dla ludności -zgodnie z art.26 ustawy o lasach;
3)ograniczaniu możliwości zbioru płodów runa leśnego dla ludności w razie gdy wystąpiła groźba degradacji runa leśnego na okres niezbędny do jego regeneracji.
Zasady gospodarki populacjami zwierząt łownych w lasach powinny
wynikać z:
1)bieżącej oceny natężenia i stopnia szkodliwości żerowania zwierzyny w
uprawach, nalotach, podrostach, młodnikach, tyczkowinach i drągowinach;
2)respektowania zasady, że poziom szkód istotnych, liczonych narastająco, w
okresie życia uprawy i młodnika, polegających na zniszczeniu pędu wierzchołkowego u drzewek gatunków głównych, domieszkowych i biocenotycznych iglastych i liściastych nie powinien przekraczać 20% ogólnej liczby drzewek każdego z tych gatunków na ocenianej powierzchni;
3) respektowania zasady, że liczba drzew ospałowanych powyżej 1/3 obwodu
pnia w młodnikach i drągowinach świerkowych i jodłowych nie może przekraczać 10%, a w młodnikach i drągowinach gatunków liściastych i pozostałych gatunków iglastych 20%ogólnej liczby drzew na ocenianej powierzchni;
4) oceny wpływu lokalnej populacji dużych drapieżników na populacje kopytnych.
Szczegółowe zasady gospodarki populacjami zwierzyny w lasach regulują przepisy Prawa łowieckiego i obowiązujące wytyczne dyrektora generalnego Lasów Państwowych.
Rozdział V
Leśne kompleksy promocyjne
Jedną z istotnych form działalności Lasów Państwowych stała się w ostatnich latach edukacja przyrodniczo leśna. Zasady ekologicznej gospodarki leśnej realizowanej przez leśników są przekazywane społeczeństwu przede wszystkim na terenie leśnych kompleksów promocyjnych (LKP), Powołanie LKP na terenach Lasów Państwowych było elementem realizacji Polskiej Polityki Ochrony Zasobów Leśnych. Dzięki LKP możliwy stał się szerszy kontakt społeczeństwa z leśnikami, działalność edukacyjna prowadzona na terenie LKP ma, bowiem na celu promowanie, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży, ekologicznej i wielofunkcyjnej gospodarki leśnej. Nie mniej ważnymi celami są kształtowanie świadomości ekologicznej oraz właściwego stosunku do lasu i leśnictwa, atak, że rozwój wielostronnej i racjonalnej współpracy z organizacjami ochrony przyrody i stowarzyszeniami ekologicznymi. Osiągnięcie tych celów stało się możliwe dzięki stworzeniu w LKP rozwiniętej infrastruktury dydaktyczno-turystycznej, na którą składają się ośrodki edukacji ekologicznej (10), izby przyrodniczo-leśne (15),sale edukacyjne (26),ścieżki dydaktyczne (60),a tak, że baza noclegowa.
Formy edukacji przyrodniczoleśnej realizowane w ośrodkach edukacji ekologicznej i izbach przyrodniczo-leśnych są różnorodne i obejmują m.in.:
stałe lub okresowe ekspozycje dotyczące problematyki przyrodniczoleśnej,
organizowanie spotkań z młodzieżą szkolną, wygłaszanie odczytów i projekcja filmów o tematyce przyrodniczoleśnej dotyczącej danego regionu,
organizowanie „zielonych szkół” dla młodzieży szkolnej, lekcji terenowych z udziałem miejscowych leśników (np. zakładanie upraw leśnych, sprzątanie lasu),
szkolenia i seminaria dla stowarzyszeń ekologicznych i instytucji związanych z ochroną przyrody i krajobrazu, samorządów lokalnych, prasy lokalnej i centralnej,
organizowanie wystaw malarskich o tematyce przyrodniczoleśnej,
organizowanie konkursów wiedzy ekologicznej dla młodzieży szkolnej,
organizowanie warsztatów ekologicznych dla przedstawicieli wszystkich LKP i dla nauczycieli biologii,
opracowywanie i rozpowszechnianie materiałów informacyjnych o walorach i zagrożeniach lasów i środowiska przyrodniczego, o roli i zadaniach Lasów Państwowych i ich strukturze organizacyjnej.
Leśne kompleksy promocyjne można uznać również za szczególne obszary o znaczeniu naukowym i badawczym, w których, dzięki pełnemu rozpoznaniu środowiska leśnego, prowadzone są interdyscyplinarne badania. Wyniki badań pozwalają na doskonalenie metod gospodarowania lasem i określenie dopuszczalnych granic ingerencji gospodarczej w ekosystemy leśne.
Leśne kompleksy promocyjne są alternatywą dla nadmiernie przeciążonych ruchem turystycznym parków narodowych, w których turystyka odbywa się według rygorystycznych, ściśle określonych zasad. Dzięki promocji lasów i ich otwarciu na społeczne potrzeby.
Lasy Państwowe dają możliwość nie tylko zapoznania się z zasadami ekologicznej gospodarki leśnej, ale równie ż żywego kontaktu z przyrodą bez większych ograniczeń wstępu i poruszania się po lesie, co jest niezmiernie istotne przy edukacji dzieci i młodzieży.
Prowadzona przez Lasy Państwowe polityka promocji ekologicznej gospodarki leśnej pozwoliła na utworzenie do końca 2004 r. 13 LKP, których łączna powierzchnia wynosi 627,4 tys. ha, w tym w Lasach Państwowych -
616,0 tys. ha, co odpowiada blisko 9% powierzchni leśnej w zarządzie PGL
Lasy Państwowe.
Tabela 2 : Powierzchnia Leśnych Kompleksów Promocyjnych.
L.p. |
Nazwa LKP |
Położenie LKP |
Powierzchnia |
|
|
|
Regionalna Dyrekcja LP |
Nadleśnictwo |
(ha) |
Puszcza Białowieska |
Białystok |
Białowieża, Browsk, Hajnówka |
52 637 |
|
Bory Tucholskie |
Toruń |
Tuchola, Osie, Dąbrowa, Woziwoda |
84 012 |
|
Lasy Gostynińsko-Włocławskie |
Łódź, Toruń |
Gostynin, Łąck, Włocławek |
53 093 |
|
Puszcza Kozienicka |
Radom |
Kozienice, Zwoleń, Radom |
30 435 |
|
Lasy Janowskie |
Lublin |
Janów Lubelski |
31 620 |
|
Bory Lubuskie |
Zielona Góra |
Lubsko |
32 134 |
|
Lasy Beskidu Śląskiego |
Katowice |
Bielsko, Ustroń, Wisła, Węgierska Górka |
39 883 |
|
Lasy Oliwsko-Darżlubskie |
Gdańsk |
Gdańsk, Wejherowo |
40 907 |
|
Puszcza Bukowa i Goleniowska |
Szczecin |
Kliniska, Gryfino |
33 269 |
|
Lasy Rychtalskie |
Poznań |
Antonin, Syców, Leśny Zakład Doświadczalny Siemianice (AR w Poznaniu) |
47 992 |
|
Lasy Birczańskie |
Krosno |
Bircza |
29 578 |
|
Lasy Mazurskie |
Białystok Olsztyn |
Strzałowo,Spychowo,Mrągowo, Pisz, Maskulińskie, Stacja Badawcza Rolnictwa i Hodowli Zachowawczej Zwierząt Polskiej Akademii Nauk w Popielnie |
118 216 |
|
Lasy Spalsko-Rogowskie |
Łódź |
Brzeziny,Spa.a,Leśny Zak.ad Doświadczalny LZD Rogów (SGGW w Warszawie) |
33 667 |
|
Ogółem powierzchnia LKP |
|
|
627 443 |
|
Źródło: S. Kozłowski „Gospodarka a środowisko przyrodnicze”, PWN, Warszawa 1991.
Podstawowym celem leśnych kompleksów promocyjnych jest wprowadzanie do praktyki leśnej zasad sterowania gospodarką w warunkach pełnego rozpoznania stanu i spełniania wymogów ochrony przyrody. Mimo że LKP są niekiedy postrzegane jako „parki narodowe Lasów Państwowych”, to w rzeczywistości nie są one obiektem ochrony konserwatorskiej, ale miejscem wdrażania ochrony wielkopowierzchniowej, godzącej, w myśl konwencji o różnorodności biologicznej, cele gospodarcze z ochronnymi - z zachowaniem wszystkich organizmów występujących w lasach i popieraniem szczególnie tych, które dla człowieka mają, z różnych względów, największą wartość, w tym gatunków i biocenoz oraz miejsc ich występowania chronionych prawem lub na ochroną prawną zasługujących.
Kiedy lasy leśnych kompleksów promocyjnych będą cieszyć ludzi swym widokiem i bogactwem form, otwartością dla zwiedzających, kiedy edukacja zawodowa i społeczna będzie stale doskonalona, a równocześnie, kiedy sprzedaż drewna oraz innych produktów i usług zapewni pokrycie wszystkich lub przynajmniej większości ponoszonych, koniecznych kosztów, kiedy wreszcie wszystkie nadleśnictwa LP będą naśladować metody gospodarczo-ochronne wypracowane w LKP, wówczas będzie można z satysfakcją stwierdzić, że leśne kompleksy promocyjne swój główny cel ustawowy osiągnęły.
V.1. Bory Tucholskie
Położenie, dane ogólne
LKP „Bory Tucholskie ”zajmuje południowo-wschodnią częścią Borów Tucholskich - największego zwartego obszaru leśnego w Polsce.
Areał leśnego kompleksu promocyjnego liczący sobie 84tys.ha,znajduje się w całości w granicach Regionalnej Dyrekcji, LP Toruń i wchodzi w skład czterech nadleśnictw: Dąbrowa, Osie, Tuchola i Woziwoda. Walory przyrodnicze, obiekty chronione Teren LKP „Bory Tucholskie ”należy do Wielkopolsko-Pomorskiej Krainy Przyrodniczoleśnej. W krajobrazie dominują formy polodowcowe, pozostawione przez lądolód skandynawski. Są to m.in. moreny czołowe, rozległe równiny piaszczyste, zwane sandrami, położone na ich obszarze rynny polodowcowe, których głębsze miejsca wypełniają jeziora.
Sieć wód powierzchniowych (liczne rzeki i jeziora)jest bardzo rozległa.
Głównymi rzekami odwadniającymi Bory Tucholskie są Brda i Wda. Część środkowa i północna borów jest obszarem typowo jeziornym; znajduje się tu około 50 jezior. Największe z nich to Kołębie, Radodzież, Steklin, Wielkie Cekcyńskie, Bysławskie, Ostrowite i sztuczny zbiornik zaporowy na Wdzie. Na terenie LKP „Bory Tucholskie ”, mimo przewagi słabych gleb bielicowych i rdzawych, przechodzących na południu w urodzajniejsze gleby brunatne i płowe, występują wszystkie główne typy siedliskowe lasu, właściwe dla obszarów nizinnych. Jednak jedynie w południowej części kompleksu można spotkań lasy o bardziej zróżnicowanym składzie, z rodzimymi dębami: szypułkowym i bezszypułkowym, rzadziej bukiem i świerkiem. Zdecydowaną większość, bo prawie 95%powierzchni zajmują drzewostany sosnowe ze sporadyczną domieszką brzozy. Jest to rezultat pewnego schematyzmu w zagospodarowywaniu tych lasów, który dominował w Borach Tucholskich przez ostatnie wieki. Przejawiał się w powszechnym stosowaniu zrębów zupełnych i dominacji gatunków iglastych, głównie sosny zwyczajnej, w odnowieniu lasu. W efekcie przeważają dziś wciąż monokultury sosnowe, sprzyjające gradacjom owadów, chorobom grzybowym, mało odporne na po żary. Nie zmienia to faktu, że Bory Tucholskie pozostają jednym z piękniejszych cenniejszych obszarów przyrodniczych w Polsce. Zawdzięczają to m.in. rozległym kompleksom leśnym, jeziorom, wśród których absolutnymi rarytasami tzw. jeziora lobeliowe), rzekom (we fragmentach o charakterze górskim dobrze zachowanym torfowiskom, licznym gatunkom roślin i zwierząt chronionych bądź rzadkich. Z tego powodu na terenie LKP utworzono trzy parki krajobrazowe - Tucholski, Wdecki i Doliny Dolnej Wisły, trzy obszary chronionego krajobrazu - Świecki, Wschodni Borów Tucholskich i Śliwicki.
Wśród 20 rezerwatów przyrody, o łącznej powierzchni blisko 27 820 ha, najliczniej reprezentowane są- specyficzne dla tego regionu - rezerwaty torfowiskowe (6)w tym rezerwat „Bagna nad Stążką, w którego sąsiedztwie biegnie leśna ścieżka dydaktyczna „Jelenia Wyspa malownicze Jeziorka Kozie, stanowiące tzw. powierzchnię dydaktyczną. Wśród pięciu rezerwatów leśnych szczególną wartością wyróżniają się: „Brzęki im. Zygmunta Czubińskiego”, rezerwat obejmujący fragment lasu grądowego z domieszką jarzębu brekinii, oraz „Cisy nad Czerską Strugą”, gdzie ochronie powierzchniowej podlega stanowisko cisa. W granicach LKP „Bory Tucholskie znajduje się również ponad 200 pomników przyrody. Są to głównie pojedyncze, wiekowe drzewa, grupy drzew, aleje oraz głazy narzutowe. Bagna, oczka wodne, wilgotne enklawy śródleśne (zarejestrowano ich ponad 300)uznano za tzw. użytki ekologiczne, które są bezcennymi obiektami, przyczyniającymi się do za-chowania równowagi ekologicznej i bogactwa biologicznego obszarów leśnych.
Rys 2 . Fragment krajobrazu Borów Tucholskich.
Źródło: Centrum Informacyjne Lasów Państwowych „Raport o stanie lasów w Polsce 2003” Warszawa 2004,
Obiekty edukacyjne
W LKP „Bory Tucholskie ”znajdują się dwie izby edukacyjne (w siedzibie Nadleśnictwa Tuchola i na terenie Nadleśnictwa Dąbrowa w szkole podstawowej w Lipinkach), pięć ścieżek dydaktycznych oraz kompleks edukacyjny. Ten ostatni, zlokalizowany w Nadleśnictwie Woziwoda, jest unikatowy w skali kraju.
W jego skład wchodzą: Ośrodek Edukacji Przyrodniczoleśnej, Zielona Szkoła, ścieżka przyrodniczo-leśna, kilka powierzchni dydaktycznych, wśród nich rezerwaty przyrody i zielona klasa pod dębem. W siedzibie Nadleśnictwa Tuchola w Gołąbku mieści się sala edukacji ekologicznej oraz pokój historii leśnej. W pobliżu nadleśnictwa leśnicy zagospodarowali stary drzewostan, nadając mu kształt parku dendrologicznego, w którym znalazło się około 150 gatunków i odmian drzew oraz krzewów leśnych. Na terenie parku wybudowano pomieszczenie edukacyjne, zwane Letnią Klasą. Po zwiedzeniu parku można się przejść ścieżką dydaktyczną „Jelenia Wyspa ”. Biegnie ona częściowo wzdłuż malowniczej rzeczki Stążki, obok dobrze zachowanego torfowiska, także przez fragmenty borów sosnowych. W 13 punktach ścieżki, liczącej sobie 3,5 km długości, pokazano m.in. rolę remiz dla ptaków, wyłączone drzewostany nasienne, torfowisko, kolonię mrowisk i karmowisko zwierzyny leśnej.
Na terenie Nadleśnictwa Osie znajduje się ścieżka dydaktyczna „Zatoki ”, długości 4 km, przebiegająca przez bogate, atrakcyjne przyrodniczo obszary leśne. Zwiedzający zapoznają się z przebudową wadliwych drzewostanów, ochroną lasu przed gradacjami owadów, obejrzą odnowienia buka i siedliska wilgotne na obszarach leśnych.
W Nadleśnictwie Dąbrowa są dwie ścieżki dydaktyczno-leśne. Pierwsza łączy położoną w otoczeniu lasów wieś Lipinki z jeziorem Rybno. Druga, 6 km od Świecia, zaczyna się przy leśniczówce Grabowiec i biegnie przez malowniczy fragment lasu dębowo-grabowego i klonowo-lipowego. Na terenie Borów Tucholskich, zdominowanych przez sosnę, jest to oczywisty ewenement.
Zielona Szkoła w Woziwodzie, po łożona nad Brd ą,10 km od Tucholi, jest zlokalizowana nieopodal siedziby nadleśnictwa. Posiadając własną bazę noclegową i żywieniową, a także salę dydaktyczną z kompletnym wyposażeniem, przyjmuje grupy uczniów (do 40 osób) przez cały rok. W programie -edukacja przyrodniczo-leśna połączona z rekreacją: spacery po ścieżkach przyrodniczo-leśnych, budowa szałasów w lesie, nocne patrole, poszukiwania żerowisk bobrów, badania laboratoryjne, praca z mikroskopem, aquaskopem, kompasem, lornetką, pomiary wysokości drzew, zajęcia na ścieżce sportowo-rekreacyjnej, ogniska z pieczeniem kiełbasek, piosenkami i zabawami, wycieczka autokarowa po Borach Tucholskich. Pole namiotowe na 250 osób, umiejscowione tu ż przy Zielonej Szkole, czynne od maja do września, wyposażone jest w bar z całodziennym wy żywieniem, prysznice, krąg ogniskowy, zadaszony amfiteatr, ścieżkę sportową oraz urządzenia do ćwiczeń.
V.2.Puszcza Białowieska
Położenie, dane ogólne LKP „Puszcza Białowieska ” powołano decyzją dyrektora generalnego LP już 8 listopada 1994 roku; jest pierwszą tego typu jednostką utworzoną w Polsce. Kompleks obejmuje w swoich granicach tę część Puszczy Białowieskiej, której gospodarzami są Lasy Państwowe. Są to trzy nadleśnictwa Regionalnej Dyrekcji LP Białystok: Białowieża, Browsk i Hajnówka. LKP zajmuje powierzchnię ponad 52 tys. ha.
Walory przyrodnicze, obiekty chronione:
LKP „Puszcza Białowieska” jest położony w Mazursko-Podlaskiej Krainie Przyrodniczoleśnej, w Dzielnicy Puszczy Białowieskiej. Podłoże tego terenu tworzą piaski złożone przez wycofujące się lodowce, często podścielone gliną; fragmentami sto żwiry morenowe i piaski wydmowe. W dolinach rzecznych i licznych zagłębieniach terenu występują torfy, mursze i czarne ziemie, częściowo mady i piaski rzeczne. To niezwykłe urozmaicenie pod łoża ukształtowało mozaikę typów gleb, na których wytworzyły się równie bogate siedliska leśne, m.in. lasy świeże, mieszane i wilgotne, bory, olchy jesionowe i olchy interesujących zbiorowisk bagiennych, w tym o charakterze borealnym. Dominującymi gatunkami drzew są: sosna (27,8%),świerk (24,6%),olsza (19,6%),dąb (11,1%)i brzoza(10,6%). Mimo wielu okresów intensywnej eksploatacji lasów puszczy (już od XV wieku),jest ona wciąż jednym z najcenniejszych kompleksów leśnych na Niżu Środkowoeuropejskim. Występuje tu 56 gatunków drzew i krzewów, około 1000 gatunków roślin naczyniowych(widłaki, skrzypy, paprocie, rośliny nago- i okryto zalążkowe),ponad 2000 gatunków roślin zarodnikowych oraz 11 tys. gatunków zwierząt; wśród tych ostatnich dominuje świat owadów (w liczbie ok.9 tys. gatunków).Chlubą puszczy jest żubr, który zniknął z niej w 1919 roku; dzięki zabiegom hodowlanym (restytucyjnym)wrócił tu na wolność w roku 1952 (od 1929 roku był hodowany w specjalnie zamkniętym ośrodku).W tej chwili w polskiej części puszczy przebywa na wolności stado liczące około
350 sztuk. O walorach przyrodniczych LKP „Puszcza Białowieska” świadczy fakt, że na jego terenie utworzono m.in.20 rezerwatów o łącznej powierzchni około 3,5 tys. ha i obszar chronionego krajobrazu (w jego skład weszła cała puszcza). Jest tam również ponad 1000 pomników przyrody oraz wiele stanowisk chronionych gatunków roślin (m.in. storczyki i wid łąki)i zwierząt (np. żółw błotny, bóbr, wilk, ryś, popielica i orlik grubodzioby). W puszczy wyznaczono 43 strefy ochronne wokół miejsc gniazdowania wielkich ptaków drapieżnych i bociana czarnego. Łącznie zajmują obszar około 1000 ha. Szczególnie cenne fragmenty śródleśnych bagienek, dolin, strumieni i rzek (o powierzchni około 671 ha) chroni się w postaci użytków ekologicznych.
Z działalności gospodarczej, która zmierza do zachowania, a w miejscach o różnym stopniu zniekształceń -przywrócenia walorów puszczy, wyłączono również ostoję wspomnianych już żubrów, bobrów oraz drzewostany uznane za naturalne (około 9%powierzchni LKP). Zabiegi hodowlane mają na celu ochronę różnorodności biologicznej ekosystemów leśnych.
Rys 3. Fragment lasów w Puszczy Bialowieskiej
Źródło: własne
Obiekty edukacyjne
Ośrodek Edukacji Leśnej „Jagiellońskie ” położony jest w lesie, 2 km od wsi Podolany na Polanie Białowieskiej. Znajdują się w nim: sala edukacyjno konferencyjna z wyposażeniem audiowizualnym, biblioteka, ekspozycje czasowe poświęcone leśnictwu i pracy leśnika. W budynku są trzy pokoje gościnne dla pięciu osób. Przy ośrodku, w promieniu kilkuset metrów, znajdują się również: „Klasa pod Dębami ”(do zajęć na otwartym powietrzu), geologiczny punkt edukacyjny „wirownia”, gdzie można obejrzeć przekrój przez morenę polodowcową, ptasi zegar pokazujący, o której godzinie rozpoczynają swoje trele ptaki, punkt obliczania wartości drzewa i wreszcie wyrzynek ze starego, 250-letniego dębu, świadka wielu wydarzeń. Ośrodek prowadzi zajęcia popularyzujące leśnictwo, prezentuje filmy przyrodnicze o regionie, organizuje też, co roku regionalny konkurs plastyczny „Las w moich oczach ”.
Izba Leśna z 20 całorocznymi miejscami noclegowymi znajduje się we wsi
Gruszki (Nadleśnictwo Browsk), około3 km od miejscowości Narewka. Są w niej sala edukacyjna i wystawienniczo-muzealna. Izba Leśna realizuje programy Zielonych Klas.
Sezonowy Punkt Informacyjny o LKP znajduje się przy osadzie Zwierzyniec, w połowie drogi między Hajnówką a Białowieżą, jest czynny od maja do września. Umieszczono go w wyremontowanym wagoniku kolejki wąskotorowej, przyczepionej do zabytkowego parowozika. Można zaopatrzyć się tu w mapy, wydawnictwa, foldery oraz informatory związane z puszczą.
Skansen Wąskotorowej Kolejki Leśnej (nazwa robocza), mimo że jest w fazie organizacji, już prezentuje używane w czasie od I wojny światowej do roku 1990 odrestaurowane, w części pozostające w u życiu parowozy, motowozy, także różnego rodzaju wagoniki do przewozu drewna i ludzi.
„Kolejka wąskotorowa to unikatowy środek lokomocji po ścieżkach dydaktycznych. Zaczynają się od przystanku kolejki wąskotorowej Hajnówka, na zachodnim brzegu puszczy. Obie są przejezdne (nie licząc bardzo śnieżnych zim) przez cały rok. Na ośmiu przystankach ścieżki do Topiła można obejrzeć charakterystyczne elementy przyrody puszczy: grądy, zatorfione doliny, dęby pomnikowe, bór sosnowy, a nawet -pozostawiony przez angielską firmę „The Century European Corporation ”, eksploatującą puszczę w latach 1924 -1929 -drzewo stan osikowo-brzozowy, odnawiany obecnie sadzonkami dębu, lipy, klonu i wiązu. Kolejka dojeżdża do osady Topiło, gdzie można obejrzeć baseny na rzece Perebel, w których przechowywano drewno zatopione do chwili wywozu z puszczy. W osadzie znajdują się również: miejsce na ognisko, wiata wędkarska i kwatera myśliwska.
Wokół wspomnianych basenów wodnych prowadzi licząca 11 przystanków ścieżka dydaktyczna „Osobliwości Puszczy”, prezentująca na planszach różne gatunki zwierząt, miejsce ich żerowania oraz wychowu młodych i wypoczynku.
Przy siedzibie Nadleśnictwa Białowieża rozpoczyna się ścieżka „Krajobrazy Puszczy ”, wzdłuż której można obejrzeć m.in. skutki działalności człowieka w środowisku: grunty rolne, składowisko gruzu, grunty porolne zalesione kilka i kilkanaście lat temu, las założony przed około 70 laty, gdy nie obowiązywał zakaz sadzenia drzew egzotycznych (stąd obecne tam gatunki egzotyczne: dąb czerwony, sosna wejmutka i modrzew europejski). Dalej ścieżka biegnie obok niewielkiego kurhanu oraz przez rezerwat „Wysokie Bagno ”i dolinę rzeki Narewki, w której żyją bobry.
Wśród pozostałych ścieżek dydaktycznych dwie -urządzone już w 1978 roku - należą do najstarszych w kraju. Są to: „Szlak Dębów Królewskich i Wielkich Książąt Litewskich ”w uroczysku „Stara Białowieża ” i ścieżka „ Żebra Żubra ”, łącząca Białowieżę z rezerwatem pokazowym żubrów.
V.3.Lasy Oliwsko-Darżlubskie
Położenie, dane ogólne LKP „Lasy Oliwsko-Darżlubskie ”, powołany z dniem 1 lipca 1996 roku, obejmuje swoim zasięgiem w całości dwa nadleśnictwa: Gdańsk i Wejherowo, podległe Regionalnej Dyrekcji LP Gdańsk. W granicach LKP znajduj ą się lasy morenowe otaczające Trójmiasto, Puszcza Darżlubska i pas nadmorski wraz z Półwyspem Helskim i Wyspą Sobieszewską, o łącznej powierzchni 40,7 tys. ha. Ten duży kompleks leśny, ciągnący się wzdłuż wybrzeża Zatoki Gdańskiej, sąsiaduje równocześnie z liczącą blisko 1,5 mln mieszkańców aglomeracją miejską, w której skład wchodzą: Gdańsk, Sopot, Gdynia, Rumia, Reda, Wejherowo i Puck.
Obszar położony jest w Bałtyckiej Krainie Przyrodniczoleśnej obejmującej dzielnice: Pobrzeże Słowińskie, Pojezierze Drawsko-Kaszubskie i Pas Nadmorski. Teren, ukształtowany w czasie zlodowacenia bałtyckiego, zdominowany jest przez wysoczyzny, pocięte licznymi, głębokimi jarami i dolinami erozyjnymi, oraz przez rozległe pradoliny. Mocno urozmaiconą sieć hydrograficzną tworzą liczne rzeki (Czarna Wda, Piaśnica, Reda) i potoki (Kacza, Kolibki, Kamienny Potok), wpływające bezpośrednio do Bałtyku.
Wśród 15 typów siedliskowych lasu dominują lasy mieszane i bory. Drzewostany w LKP „Lasy Oliwsko-Darżlubskie ” charakteryzują się znacznym zróżnicowaniem gatunkowym. Przeważają sosna i modrzew (58,5%); dalsze miejsca zajmują: buk (27,8%),świerk (6,9%)oraz dąb, klon, jesion, brzoza i olsza. Głównym kompleksem leśnym jest tu Puszcza Darżlubska, zajmująca około 17 tys. ha. Puszczę, bogatą w roślinność leśną, porastają przede wszystkim lasy dębowo-bukowo-sosnowe, a tak, że lite drzewostany buczyny
Rys 4. Brzeg Bałtyku koło Władysławowa
Źródło: E. Pudlis „Przewodnik Po Leśnych Kompleksach promocyjnych”, Centrum Informacyjne
Lasów Państwowych, Warszawa 2003, str.14
pomorskiej. Daleko jej jednak do staropuszczańskiego układu, zmienianego już od XII wieku, od kiedy zaczął się tu osiedlać człowiek i karczować najpiękniejsze lasy dębowe pod ziemie uprawne.
Walory przyrodnicze, obiekty chronione.
Walory przyrodnicze LKP „Lasy Oliwsko-Darżlubskie ” widoczne są najlepiej w znajdujących się w jego granicach 14 rezerwatach przyrody, dwóch parkach krajobrazowych (Trójmiejski i Nadmorski), czterech obszarach chronionego krajobrazu (Nadmorski, Puszczy Darżlubskiej, Pradoliny Redy-Łeby, Wyspy Sobieszewskiej), wreszcie - w blisko 200 pomnikach przyrody. Na terenie tym liczne są stanowiska roślin chronionych, takich jak miko łajek nadmorski czy wiciokrzew pomorski, oraz zwierząt: bielika, orlika krzykliwego i żurawia. Osobliwością przyrodniczą regionu jest naturalne stanowisko jarzębu szwedzkiego i jarzębu brekinii, podlegającego ścisłej ochronie.
Szczególne walory przyrodnicze i niepowtarzalną urodę ma bodaj każdy z ośmiu rezerwatów znajdujących się w granicach Nadleśnictwa Gdańsk i z sześciu na terenie Nadleśnictwa Wejherowo. I tak np. rezerwat „Lewice ”chroni zbiorowiska torfowiskowe,„ Pałecznica ”-śródleśne jeziora lobeliowe,„Ptasi Raj ”-jezioro u ujścia Wisły Śmiałej do Bałtyku, które spełnia rolę zlotowiska ptaków wodnych i błotnych. Z kolei rezerwat florystyczny „Piaśnickie Łąki ” chroni roślinność atlantycką na naturalnych torfowiskach, zaś rezerwat „Bielawa ”z rozległymi torfowiskami i podmokłymi łąkami -siedlisko m.in. żurawia, brodźca i błotniaka stawowego. Prawdziwe perły tego nadbałtyckiego LKP to „Przylądek Rozewie ”-klif porośnięty 150-letnim drzewostanem i „Słone Łąki ” u nasady Mierzei Helskiej, z roślinnością słonolubną.
Obiekty edukacyjne.
Tak zróżnicowany przyrodniczo teren wydaje się znacznie bogatszy w obiekty turystyczne i rekreacyjne niż w dydaktyczne. W całym nadbałtyckim LKP jest już ponad 20 parkingów leśnych, około 30 miejsc postoju pojazdów, osiem miejsc wypoczynku. Są też trzy pola biwakowe. Mieszkańcy Trójmiasta mają do wyboru pięć dróg spacerowych, niemal 450 km szlaków turystycznych, ścieżki rowerowe o długości 84 km, pięć tras do jazdy konnej (23 km)i kilkanaście kilometrów dróg leśnych, pełniących rolę narciarskich tras biegowych.
Obiekty edukacyjne to dwie izby przyrodniczoleśne i trzy ścieżki dydaktyczne oraz dwa arboreta utworzone przy siedzibach nadleśnictw.
Izba Przyrodniczoleśna „Muza ”znajduje się w Nadleśnictwie Wejherowo, w zaadaptowanym do tego celu budynku leśnictwa Kępino, położonym 6 km od centrum Wejherowa, przy drodze w kierunku Krokowej. Obiekt ma stałe ekspozycje, prezentujące florę i faunę LKP oraz gospodarkę leśną, czytelnię, salę ćwiczeń, gabloty dydaktyczne (m.in. szyszkownik, zbiór nasion drzew oraz krzewów liściastych i iglastych, próbki drewna, pędy drzew i krzewów).
Izba „Muza ”jest równocześnie pierwszym przystankiem ścieżki przyrodniczoleśnej „Puszcza Darżlubska ”. Ścieżka ma długość 4 km; czas przejścia 11 przystanków (ostatni -to już leśnictwo Kępino) wynosi około 3,5 godz. Po drodze zwiedzający zapoznają się m.in. z plantacją choinek, przebudową drzewostanu, podziałem powierzchniowym terenów leśnych, ochroną lasu przed owadami (pułapki feromonowe), gospodarką łowiecką (karmowisko, paśnik, ziemianka na pasze)i małą retencją wodną.
Ścieżka przyrodniczoleśna „Dolina Redy ”znajduje się 2 km od Wejherowa w leśnictwie Orle. Na 13 przystankach zwiedzający oglądają m.in. dolinę rzeki Redy, śródlisko leśne, zalesienia gruntów porolnych, las łęgowy, śródleśną łąkę, piętra lasu, przebudowę drzewostanu - prezentowane w kontekście gospodarki leśnej prowadzonej w LKP.
Druga w LKP Izba Przyrodniczoleśna „Lasy Oliwsko-Dar żlubskie ”znajduje się w siedzibie Nadleśnictwa Gdańsk - w Gdyni, przy ul. Morskiej. Usytuowano w niej m.in. stałe ekspozycje na temat gospodarki leśnej i historii nadleśnictwa, fauny i flory. Są też przekroje glebowe wybranych ekosystemów leśnych, przekroje pni drzew, ciekawe kolekcje owadów leśnych i zabawek z drewna.
Ścieżka przyrodniczoleśna „Lasy Chylońskie ” położona jest w odległości zaledwie jednego kilometra od zabudowy Gdyni Chyloni, na terenie leśnictwa Cisowa. Trasa ścieżki, liczącej osiem przystanków, oznakowanej kolorem czerwonym, ma długość 2,5 km. Czas przejścia -około 3 godz. Ścieżka prowadzi przez najcenniejsze i najbardziej zróżnicowane obszary leśne, typowe dla strefy krawędziowej Wysoczyzny Gdańskiej. Urozmaicona rzeźba terenu decyduje o zmienności przestrzennej zbiorowisk. Stoki wyniesień zajmują kwaśne buczyny niżowe, stoki pagórków porasta las bukowo-dębowy, wyższe tarasy nad strumieniami (m.in. nad Marszewską Strugą) to siedliska lasów dębowo-grabowych.
V.4. Puszcza Bukowa i Goleniowska
Położenie, dane ogólne
LKP „Puszcza Bukowa i Goleniowska ” położony jest w odległości około 30 km na południowy wschód od Szczecina i obejmuje całą Puszczę Bukową oraz południową część Puszczy Goleniowskiej. Powołany 1 lipca 1996 roku na terenie Regionalnej Dyrekcji LP Szczecin, zajmuje cały areał Nadleśnictwa Kliniska i obręb Rozdoły należący do Nadleśnictwa Gryfino. Łączna powierzchnia LKP wynosi 32,8 tys. ha.
Bogata sieć hydrograficzna (dorzecze Odry, Iny i Płoni, jezioro Miedwie) i fakt, że jest to jeden z najcieplejszych regionów Polski (średnia roczna temperatura wynosi 8,3oC) sprawiły, że występują tu wszystkie nizinne typy siedliskowe lasu. W Puszczy Bukowej gatunkiem zajmującym ponad połowę drzewostanów jest buk (za nim dąb i olsza), a w Puszczy Goleniowskiej króluje niepodzielnie sosna (89%).
LKP „Puszcza Bukowa i Goleniowska ” to miejsce występowania wielu rzadkich roślin i zwierząt. Gniazdują tutaj m.in.: bielik, bocian czarny, kanie -czarna i ruda, orlik krzykliwy. Tu również znajduje się prawie 30 gatunków roślin chronionych, np. jarząb brekinia, wiciokrzew pomorski, lilia złotogłów oraz 18 gatunków storczyków.
Walory przyrodnicze, obiekty chronione.
Walory krajobrazowe i przyrodnicze terenów położonych na południowy wschód od Szczecina zdecydowały o utworzeniu Szczecińskiego Parku Krajobrazowego „Puszcza Bukowa ”oraz Parku Krajobrazowego „Dolina Dolnej Odry ”,którego północna część leży na obszarze LKP. W granicach LKP „Puszcza Bukowa i Goleniowska ”znajduje się siedem rezerwatów, które w sumie zajmują powierzchnię ponad 504 ha. Pięć z nich to rezerwaty leśne, związane z drzewostanami bukowymi, o czym świadczą nazwy: „Bukowe Zdroje ”im. prof. T. Dominika, „Buczynowe Wąwozy ”, „śródliskowa Buczyna ”im. J. Jackowskiego i „Trawiasta Buczyna ”im. S. Kownasa. Piątym rezerwatem bukowym są „Kołowskie Parowy” im.
J. Lewandowskiego. Dwa pozostałe to rezerwat krajobrazowy „Wzgórze Widokowe nad Międzyodrzem ” i ornitologiczny, „Kurowskie Błota ”.
Miejscem szczególnie cennym przyrodniczo jest Ogród Dendrologiczny w Glinnej. Na powierzchni prawie 4 ha znajduje się ponad 1000 okazów drzew i krzewów, zaliczanych do 470 gatunków i odmian pochodzących z Europy, Afryki, Azji i obu Ameryk. Do najcenniejszych drzew należą 30-letnie mamutowce olbrzymie (niestety, największy i najstarszy w Polsce, około
120-letni okaz mamutowca obumarł na skutek przemarznięcia i działania
opieńki miodowej), 180-letni orzesznik pięciolistkowy,120-letnia jodła olbrzymia i 30-letnia metasekwoja chińska. Wśród krzewów na uwagę zasługuje kolekcja 15 gatunków i odmian magnolii oraz pochodzące z Azji Południowo-Wschodniej pięć gatunków stewarcji.
Obiekty edukacyjne. Ośrodek Edukacji Przyrodniczoleśnej Nadleśnictwa Kliniska zlokalizowany jest w odległości około 30 km od centrum Szczecina, przy trasie międzynarodowej A-3: Skandynawia -Polska - Niemcy. Zajęcia kameralne i terenowe z dziećmi i młodzieżą, warsztaty metodyczne dla nauczycieli, wykłady, seminaria, konferencje -to główne formy działalności ośrodka.
Obiekt dysponuje salą konferencyjno-dydaktyczną na 100 osób (wyposażoną w sprzęt audiowizualny i komputer -z możliwością projekcji na dużym ekranie, dostępem do Internetu), salami wystawowymi (czasowe wystawy o tematyce przyrodniczej), biblioteką. Zaplecze dydaktyczne stanowią również gabloty botaniczne, entomologiczne, zielniki, lupy, lornetki itp.
W pobliżu ośrodka znajdują się: plac dydaktyczny z tablicami poglądowymi ilustrującymi funkcjonowanie, zagrożenia i ochronę ekosystemów leśnych, zadaszona wiata z miejscem na ognisko, plac zabaw, ścieżka spacerowo-dydaktyczna o długości około 3 km z 14 punktami prezentującymi podstawowe zasady zagospodarowania i ochrony drzewostanów iglastych na siedliskach borowych oraz ścieżka rowerowa o długości około 50 km łącząca obydwie puszcze, tak że punkt gastronomiczny i parking.
Obiekt wybudowano bez tzw. barier architektonicznych, dzięki czemu jest dostępny dla osób niepełnosprawnych.
Punkt Informacji Przyrodniczo-Leśnej w Glinnej (Nadleśnictwo Gryfino) zlokalizowany jest w odległości około 20 km od Gryfina i 25 km od Szczecina, w miejscowości Glinna, na trasie Gryfino - Stare Czarnowo. Formy aktywności tego punktu informacji to zajęcia terenowe z dziećmi i młodzieżą, organizacja konkursów, działalność informacyjna.
Na miejscu znajdują się: zabudowana wiata na około 100 osób, kominek, punkt gastronomiczny, plac zabaw, place dydaktyczne, parking, miejsce na ognisko. W bezpośrednim sąsiedztwie jest ogród dendrologiczny, stąd biorą początek ścieżki -dydaktyczna i rowerowa.
Ścieżka dydaktyczno-przyrodnicza w Glinnej „W poszukiwaniu tajemnic zielonego lądu ” pozwala na zapoznanie się z częścią zespołów roślinnych występujących w Puszczy Bukowej. Jej główny walor to możliwość poznania „od podszewki ”gospodarki w lesie wielofunkcyjnym.
Długość ścieżki wynosi około 4 km, czas przejścia tempem spacerowym - 2 -3 godziny. Szlak składa się z 12 punktów. Pierwszym jest „Ogród Dendrologiczny, a kolejne to m.in.:„Leśne ABC...”, „Funkcje ekosystemów leśnych ”,„Ochrona bogactwa przyrodniczego lasów ”, „Odkrywka glebowa ”,„Ochrona lasu ”, „Gospodarka nasienna ”,„Od nasionka do zielonego olbrzyma ”,„Krok przed naturą”, „Mała retencja ”.
Obiekt udostępniony jest przez cały rok - od świtu do zmierzchu. Zajęcia prowadzone są od marca do listopada.
V.5. Lasy Mazurskie
Położenie, dane ogólne LKP „Lasy Mazurskie” ustanowiono zarządzeniem dyrektora generalnego LP z 30 października 2002 roku. Jest największym tego typu obiektem w Polsce, zajmuje bowiem powierzchnię 118 216 ha. Rozciąga się w granicach województwa warmińsko-mazurskiego na terenie dwóch dyrekcji regionalnych - RDLP Olsztyn i RDLP Białystok, a konkretnie pięciu nadleśnictw tych jednostek: Strzałowo, Spychowo i Mrągowo (należących do olsztyńskiej RDLP) oraz Pisz i Maskulińskie (podległych RDLP Białystok). W skład LKP „Lasy Mazurskie” wchodzą również grunty należące do Stacji Badawczej Rolnictwa i Hodowli Zachowawczej Zwierząt PAN w Popielnie. Są to: leśnictwo Kończewo wraz z hodowlą zachowawczą konika polskiego i żyjącymi na wolności stadami oraz użytki rolne na Półwyspie Popielniańskim.
LKP „Lasy Mazurskie” położony jest w II Krainie Przyrodniczoleśnej Mazursko Podlaskiej. Ta częścią Mazur uznana jest za jeden z najpiękniejszych i najcenniejszych przyrodniczo i krajobrazowo terenów pojeziernych Europy. Lwią częścią kompleksu tworzą zwarte drzewostany Puszczy Piskiej, z bogatą szatą roślinną, zawierającą okazy flory atlantyckiej oraz borealnej. Krajobraz urozmaica bogata sieć niezliczonych jezior, rzek, torfowisk i bagien.
Niegdyś Puszcza Piska obejmowała niemal całe Pojezierze Mazurskie i zwana była Wielką Knieją albo Puszczą Jańsborską. Z jej inwentaryzacji przeprowadzonej w 1567 roku wynika, że drzewami panującymi były wtedy, co
prawda, gatunki iglaste, ale udział gatunków liściastych był o wiele większy niż obecnie. Puszcza obfitowała w zwierzynę; do 1500 roku występowały tutaj
tury, do XVII wieku - dzikie konie. W XVII stuleciu wyginęły również żubry, bobry i niedźwiedzie. Dzięki introdukcji, do puszczy powróciły bobry i łosie, które zniknęły z Puszczy Piskiej przed rokiem 1945.
W latach 1780 -1972 drzewostany iglaste rozprzestrzeniły się w Puszczy Piskiej jeszcze bardziej, kosztem liściastych. Zapanowały drzewostany sosnowo-świerkowe z udziałem dębu, a na torfowiskach - olszyny. Zachwianie równowagi biologicznej, spowodowane przebudową drzewostanów na rzecz handlowych gatunków iglastych, stało się przyczyną wielu klęsk owadzich, także ogromnych zniszczeń wywołanych przez huragany w końcu XIX i na początku XX wieku. Na przykład huragany z lat 1833, 1839, 1867 i 1888 zdziesiątkowały puszczańskie drzewostany, a gradacja strzygoni choinówki w latach 1923-1927 zniszczyła blisko 8800 ha tamtejszych lasów. Ostatnie dekady XX wieku też nie były dla puszczy łaskawe. Gradacje brudnicy mniszki i huragany w latach 1981, 1983
i 1999 sprawiły, że trzeba było usunąć w trybie awaryjnym milion metrów sześc.
drewna.
Klimat Pojezierza Mazurskiego charakteryzuje znaczna zmienność pogody, co jest rezultatem ścierania się polarnomorskich mas powietrza z masami kontynentalnymi. Na przykład w Spychowie (dawne Pupy) przymrozki przy glebie występują nawet do 10 czerwca. Nierzadkie są silne ulewy, gradobicia, gwałtowne wiatry. Prawdziwa hekatomba przyszła 4 lipca 2002 roku, gdy trwający kilkanaście minut huragan ogołocił z drzew około 12 tys. ha puszczy.
Dziś ponad 80 proc. jej areału stanowią siedliska borów sosnowych; w składzie drzewostanów dominuje sosna z domieszką świerka i gatunków liściastych. Mimo że sosna odnawia się bardzo dobrze, są plany przebudowy drzewostanów zgodnie z siedliskiem na rzecz gatunków liściastych.
Walory przyrodnicze, obiekty chronione
Uroki przyrody Puszczy Piskiej uwiecznił Melchior Wańkowicz w swoim wspaniałym dziele „Na tropach Smętka”. Swoistą kwintesencją bogactwa florystyczno-fitosocjologicznego LKP „Lasy Mazurskie” jest wydzielony na obszarze 1603 ha obręb leśny Stacji Badawczej PAN w Popielnie, rozciągający się między jeziorami: Bełdany, Śniardwy i Warnołty. Obok boru świeżego z dominacją sosny i świerka znajdują się tam bory mieszane, lasy liściaste, również łęgi.
W sąsiedztwie tutejszych jezior występują zespoły roślinne łąk bagiennych i zbiorowisk szuwarowych, torfowisk mszysto-turzycowych i torfowisk wysokich, wreszcie zbiorowiska okrajkowi i murawy kserotermiczne. Wśród licznych gatunków chronionych zwracają uwagę: rosiczka okrągłolistna, wawrzynem wilczełyko, lilia złotogłów, widłak goździsty i jałowcowy, storczyki: podkolan zielony i gnieźnik leśny. Osobliwością jest zimoziół północny - relikt epoki lodowcowej.
Wspomniany obręb leśny zamieszkują wolno żyjące stada konika polskiego. W samym Popielnie znajduje się - założona w 1958 roku - hodowla fermowa bobrów. To w niej zaczęto odtwarzanie dzikiej populacji tego gatunku w całej Polsce. Popielno to jedyne miejsce w Europie, gdzie można bobry obserwować i poznawać w bezpośrednim z nimi kontakcie. Żeremia spotyka się dziś na całym obszarze LKP „Lasy Mazurskie”. Kompleks obfituje również w inne zwierzęta rzadkie. Są to m.in.: bielik, orlik krzykliwy, rybołów, puchacz, bocian czarny, cietrzew, żuraw, żółw błotny, ryś, wilk i łoś. Wiele tych zwierząt można spotkać w Mazurskim Parku Krajobrazowym, który stanowi zwarty obszar ochronny głównie na terenie nadleśnictw Strzałowo, Pisz i Maskulińskie. W obydwu ostatnich nadleśnictwach znajduje się sześć rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni 6,3 tys. ha. Tamże spotkać można ponad 50 gniazd bielika i orlika krzykliwego, ponad 40 ostoi bobrów, osiem użytków ekologicznych, wreszcie 53 pomniki przyrody.
Nie mniejszymi bogactwami przyrodniczymi i krajobrazowymi mogą się poszczycić nadleśnictwa Spychowo, Strzałowo i Mrągowo. Jedną z atrakcji mazurskich wypraw wodniackich jest przechodzący przez te nadleśnictwa wodny szlak rzeki Krutyni. Urzeczony przyrodątych lasów Melchior Wańkowicz właśnie w Pupach (taką nazwę nosiło do 1960 roku Spychowo) zaczął swoją wędrówkę po krainie Prusów, opisaną potem pięknie we wspomnianej już tu książce „Na tropach Smętka”. Krutynia, słynna dziś z Międzynarodowych Spływów Kajakowych im. M. Wańkowicza, przepływa przez Nadleśnictwo Strzałowo, które jest krainą co najmniej 68 jezior o powierzchni ponad jednego hektara. Największe - Jezioro Mokre - zajmuje 840 ha, najgłębsze - Babant Wielki - ma 67 m głębokości.
Ścisłą ochroną w Nadleśnictwie Strzałowo objęto ponad 3,5 tys. ha (20%) powierzchni leśnej. Tu znajduje się sześć rezerwatów przyrody: „Pierwos”, „Strzałowo”, „Królewska Sosna”, Zakręt”, „Krutynia” i „Czaplisko Ławny Lasek”. Tu można również obejrzeć 123 drzewa pomnikowe, np. potężny dąb w leśnictwie Kołoin (29 m wysokości, 610 cm w obwodzie) i dorodną lipę (wysokość 23 m, obwód 700 cm) w leśnictwie Rańsk. Tutejszy świat roślin rzadkich to m.in. chamedafne północna (krzewinka mająca tylko siedem stanowisk w Polsce), kosaciec syberyjski czy tajęża jednostronna - rzadki storczyk rosnący w ciemnych borach. Dumą miejscowych leśników jest cenny ekotyp sosny mazurskiej, zwanej również sosną pruską, z regularną koroną i bezsęczną, prostą strzałą. Najwyższe drzewa doborowe osiągają wysokość 38 m i pierśnicę 69 cm. Aby zachować sosnę mazurską na terenie Nadleśnictwa Strzałowo, na 126 ha wydzielono cztery wyłączone drzewostany nasienne.
Obiekty edukacyjne
Na terenie Stacji Badawczej PAN w Popielnie znajdują się Regionalny Ośrodek Edukacji Ekologicznej i dwie ścieżki dydaktyczne.
Regionalny Ośrodek Edukacji Ekologicznej, powstały w 1998 roku, w swej bogatej ofercie edukacyjnej korzysta ze znajdujących się po sąsiedzku: Puszczy Piskiej, jeziora Łuknajno - Rezerwatu Biosfery UNESCO, hodowli stajennej konika polskiego, hodowli fermowej bobrów i jeleni, jak i z sali muzealnej ze zbiorami popielniańskiej Stacji Badawczej PAN. Działalność RŚE adresowana jest do dzieci w różnym wieku. Dla każdej grupy opracowywana jest oddzielna oferta. Na przykład dla przedszkolaków jesienią proponuje się temat: „Jak sójka wybiera się za morze”, czyli o tym, jak zwierzęta przygotowują się do zimy; dla uczniów gimnazjum - wycieczkę rowerową do Rezerwatu Biosfery Łuknajno, gdzie znajduje się stanowisko łabędzia niemego; dla licealistów - temat: „Odtwarzanie zagrożonych gatunków - restytucja, introdukcja i reintrodukcja”. Ośrodek w Popielnie posiada bazę noclegowo- żywieniową na 50 osób, salę wykładową i świetlicę.
Ścieżka przyrodnicza (bez nazwy) o długości 10 km, z 15 przystankami, zaczyna się i kończy w Popielnie, nad jeziorem Śniardwy. Jej cel to zapoznanie odwiedzających ze zbiorowiskami roślinnymi lasu popielniańskiego oraz z sąsiadującymi jeziorami i niektórymi elementami gospodarki leśnej.
Ścieżka botaniczna „Smolak” o długości4 km ma cztery przystanki. Są to, znajdujące się w granicach lasu popielniańskiego, dwa zarastające jeziora dystroficzne - Smolak Duży i Smolak Mały, fragment boru bagiennego oraz torfowisko Kurze Bagno - pozostałość po dawnym jeziorku. Na ścieżce można się zapoznać z poszczególnymi etapami sukcesji różnych zbiorowisk roślinnych.
Leśny Ośrodek Edukacji Ekologicznej w Spychowie urządzono w dawnym budynku gospodarczym na terenie siedziby Nadleśnictwa Spychowo. Można tam obejrzeć kolekcję zwierząt; wśród kilkudziesięciu eksponatów są m.in. bóbr, wydra i łabędź. Sala na około 50 osób wyposażona jest w sprzęt audiowizualny. Stąd zaczyna się ścieżka dydaktyczna o długości około 4 km. Po drodze mijamy dwa jeziora, torfowisko, które można oglądać ze specjalnych pomostów, również obiekty będące częścią łowiska - ambonę, paśnik i lizawkę.
Ścieżka przyrodnicza w Nadleśnictwie Strzałowo, wytyczona w kształcie ósemki, ma dwie wersje: 3,1 km i 5,2 km, i zaczyna się przy drodze
Piecki - Mikołajki, na skraju rezerwatu „Strzałowo”. Na przystankach (jest ich 11) można obejrzeć m.in. sposób ochrony nowych nasadzeń, grupę dębów liczących sobie 250 - 350 lat oraz odnowienie jaworu. Wędrówka kończy się na pomoście jeziora Majcz Wielki. Patrząc w jego toń (I klasa czystości wód), można dojrzeć podwodne łąki ramienic. W Nadleśnictwie Strzałowo, w leśniczówce Pierwsławek, znajduje się Izba Pamięci, poświęcona niemieckiemu pisarzowi Ernstowi Wiechertowi, autorowi akich ksiażek, jak „Dzieci Jerominów” czy „Las umarłych”.
V.6.Postępowanie hodowlane w Leśnych Kompleksach Promocyjnych (LKP)
Podstawą postępowania hodowlanego w LKP jest pogłębione warunków wszechstronne rozpoznanie warunków przyrodniczych regionu i trendów zachodzących w nich zmian. W tym celu w toku prac urządzeniowych zbiera się i analizuje wszelkie dostępne dane na temat warunków geologicznych, wodnych i klimatycznych obszaru LKP i określa ich wpływ na przebieg procesu glebotwórczego oraz na kształtowanie się gleb i siedlisk leśnych w ujęciu historycznym. Równocześnie dokonuje się rozpoznania naturalnych zespołów roślinnych i kierunków zachodzących w nich zmian pod wpływem działalności człowieka na obszarze LKP i w strefie oddziaływania czynników zewnętrznych oraz w wyniku procesów naturalnej ewolucji w przyrodzie.
W wyniku tych analiz dla każdego LKP opracowuje się:
1) mapę gleb i siedlisk leśnych,
2) mapę naturalnych i rzeczywistych zespołów roślinnych.
Na mapie gleb i w operacie siedliskowym uwzględnia się:
typy, podtypy, rodzaje i gatunki gleb,
stopnie ich uwilgotnienia,
zawartość substancji organicznej, typy, podtypy i formy próchnic leśnych,
kierunki i zasady ich rewitalizacji.
Na mapie siedlisk określa się:
typy siedliskowe lasu i ich odmiany krainowe i fizjograficzno-klimatyczne oraz warianty uwilgotnienia,
stopnie degradacji lub zniekształcenia siedlisk w wyniku działalności człowieka.
typy lasu uwarunkowane czynnikami naturalnymi.
Na mapie naturalnych zespołów roślinnych określa się zespoły potencjalne - czyli właściwe dla danych warunków siedliskowych lasu.
Na mapie rzeczywistych zespołów roślinnych ilustruje się skład
gatunkowy i strukturę drzewostanów - według gatunków rzeczywistych oraz skład i frekwencję roślinności runa leśnego.
Z porównawczej analizy map gleb i siedlisk oraz naturalnych roślinnych rzeczywistych zespołów roślinnych wyprowadza się wnioski dotyczące walorów przyrodniczo-leśnych obszaru oraz kierunków, zakresu i tempa przebudowy drzewostanów - zmierzających do stopniowego unaturalniania lasu, prowadzonego w sposób nieobniżający jego wielofunkcyjnej roli w zagospodarowaniu przestrzennym kraju. Uwzględnia się przy tym trendy sukcesji naturalnej - na podstawie obserwacji spontanicznych procesów przyrodniczych - a także wpływ dotychczasowego i przewidywanego zagospodarowania przestrzennego obszaru LKP i strefy wpływów zewnętrznych. W tym celu należy wykorzystać procesy naturalne obserwowane w rezerwatach przyrody istniejących w LKP i poza terenami chronionymi - w szczególności na specjalnie wydzielonych powierzchniach badawczych.
Przyjmowane w planach urządzenia lasu typy gospodarcze drzewostanów i budowa przestrzenna lasu w LKP powinny więc zmierzać do kształtowania zespołów roślinnych zbliżonych do wzorców naturalnych z uwzględnieniem jednak uwarunkowań przestrzennych trwale modyfikujących funkcjonowanie układów naturalnych - takich jak emisje przemysłowe i komunikacyjne, zakłócenia stosunków wodnych, presja ludności itp.
Wszystkie czynności gospodarcze w LKP należy wykonywać w sposób zapewniający konsekwentne osiąganie celów hodowlanych przy możliwie najmniejszej ingerencji w procesy naturalne. Cele hodowlane (perspektywiczne i doraźne) powinny być jasno określone w indywidualnych zasadach hodowli i ochrony lasu dostosowanych do specyfiki poszczególnych LKP i uwzględnione w obowiązujących planach urządzenia lasu. Powinny one prowadzić do kształtowania lasu trwale zrównoważonego z warunkami przyrodniczymi i pełniącego wielofunkcyjną rolę w zagospodarowaniu przestrzennym. Należy dążyć do zapewnienia trwałości lasu w każdym miejscu i czasie i ciągłości jego wszystkich funkcji przy możliwie wysokiej zasobności, różnorodności biologicznej, zachowaniu bogactwa genetycznego i strukturalnego lasu oraz wysokiej produkcyjności drzewostanów.
W wyniku rozpoznania walorów przyrodniczych obszaru LKP sporządza się, w ramach planu urządzenia lasu, program ochrony przyrody, uwzględniający zachowanie istniejących i odtwarzanie potencjalnych wartości przyrodniczych metodami racjonalnej gospodarki leśnej. Nie zastępuje to prawnych - wybiórczych form ochrony przyrody przewidzianych w ustawie o ochronie przyrody, lecz zapewnia powszechną ochronę przyrody przez racjonalne użytkowanie i bieżące odnawianie jej zasobów z poszanowaniem walorów i wszystkich funkcji lasu na całym obszarze LKP.
Postępowanie hodowlane w LKP uwzględnia następujące zasady:
zachowanie w stanie naturalnym lub zbliżonym do naturalnego lub odtwarzanie metodami półnaturalnej hodowli lasu wszystkich elementów biocenozy leśnej właściwych dla miejscowych biotopów - jako warunku trwałości lasu i równowagi ekosystemów przyrodniczych w całym obszarze funkcjonalnym LKP;
w zespołach leśnych o szczególnie cennych walorach przyrodniczych głównym celem gospodarki leśnej jest ochrona tych walorów przez postępowanie hodowlane zapewniające ich trwałość, tj. racjonalne użytkowanie i bieżącą odnawialność;
minimalizowanie stosowania zrębów zupełnych do przypadków nieodzownych z ograniczeniem ich szerokości do 30-60 m lub powierzchni do 4 ha, z pozostawieniem nasienników w formie grup i kęp wraz z niższymi warstwami lasu oraz kęp drzew domieszkowych i drzew dziuplastych w celu wzbogacenia różnorodności, złożoności i estetyki krajobrazu leśnego;
pozostawienie w drzewostanach dojrzałych do odnowienia w rębniach złożonych części (do 10%) starych drzew w formie 5 - 10 arowych do wieku fizjologicznej starości a nawet do ich całkowitego naturalnego rozpadu, jako ostoi licznych gatunków organizmów leśnych;
preferowanie naturalnego odnowienia lasu, uzupełnianego w miarę potrzeb sztucznie, zgodnie z charakterem siedlisk i z celami trwale zrównoważonej, wielofunkcyjnej gospodarki leśnej;
gospodarowanie populacjami zwierząt łownych zgodnie z celami hodowli i ochrony lasu;
dostosowanie zakresu i częstotliwości zabiegów pielęgnacyjnych do potrzeb zrównoważonego rozwoju wszystkich elementów biocenozy leśnej zgodnie z charakterem siedlisk i z warunkami środowiska przyrodniczego;
prowadzenie prac gospodarczych w lasach w sposób ograniczający do minimum uszkodzenia w pozostałych składnikach lasu;
wzbogacanie zespołów roślinnych, form zmieszania i struktury warstwowe lasu w dostosowaniu do naturalnej mozaikowatości siedlisk;
zakładanie stałych powierzchni badawczych i doświadczalnych dla obserwacji zmian ilościowych i jakościowych zachodzących w środowisku leśnym bez ingerencji człowieka i pod wpływem różnego rodzaju czynności hodowlanych;
stosowanie eksperymentalnych i pilotażowych metod hodowlanych i promowanie postępu naukowo-technicznego, bazującego na podstawach ekologicznych;
upowszechnianie osiągnięć hodowlanych w pozostałych lasach.
Całość postępowania gospodarczego w lasach wchodzących w skład LKP
uwzględnia program gospodarczo - ochronny, ustalony odrębnie dla każdego
LKP - zgodnie z art. 13b ustawy o lasach.
Rozdział VI
Leśnictwo polskie na tle leśnictwa europejskiego
VI.1.Polskie lasy w Europie
Powierzchnia lasów w Polsce (wszystkich form własności)wynosi 8942 tys. ha, co odpowiada lesistości 28,6% (według GUS - stan na dzień 31 grudnia 2004 r..). Po uwzględnieniu gruntów związanych z gospodarką leśną jest to wielkość 9,1 mln ha, co sytuuje Polskę w grupie krajów o największej powierzchni lasów w naszym regionie, po Francji, Niemczech i Ukrainie (rys.1).
Powierzchnia lasów w przeliczeniu na jednego mieszkańca wynosi w Polsce 0,24 ha (rys.1)i jest mniejsza od średniej europejskiej, wynoszącej 0,30 ha (bez Rosji).
Wykres 21.Całkowita powierzchnia leśna w wybranych krajach Europy
Źródło: J. Kornaj „Niedobór w gospodarce”, PWE, Warszawa 1985, str. 156
Europa jest chyba jedynym kontynentem, na którym notuje się wzrost powierzchni leśnej. Wynosi on w skali roku, około 0,1%, co oznacza przyrost powierzchni leśnej o 250000 ha. Zasoby leśne są jednak nierównomiernie rozmieszczone: Europejczyk ma do dyspozycji 3800 m2 lasu, ale na jednego mieszkańca Malty przypada go tylko 10 m2, na Polaka 2400 m2, natomiast aż 44 200 m2 na Fina.
Lasy pozostają pod wpływem niekorzystnego oddziaływania przemysłu. Najbardziej jego widocznym rezultatem jest stan ulistnienia. W latach 1990-1994 w Europie defoliacja zwiększyła się z 20,8% do 26,4%, ale już w latach 1995-2001 odnotowano zmniejszenie się do 22,4% liczby drzew nią dotkniętych. Polska z 54% drzew z objawami defoliacji w roku 1994 i 30% w 2001 r. jest, niestety, nadal krajem o małej zdrowotności drzewostanów.
Na naszym kontynencie wiatry, przemysł, owady, zwierzyna oraz inne przyczyny powodują, co roku szkody na powierzchni ponad 10 mln ha. Obecnie gospodarka leśna za jeden z podstawowych celów przyjęła przekształcenie rozległych monokultur iglastych w lasy mieszane, z przewagą drzew liściastych. Takie ekosystemy leśne są stabilniejsze, bardziej odporne na działanie czynników klimatycznych i szkodników. W Europie 40% drzewostanów stanowią lasy liściaste, natomiast w Polsce mieliśmy ich w 1945 r. 13%, a obecnie 23%.
We wszystkich krajach europejskich przyrost biomasy (drewna) jest większy niż pozyskanie. Przyrost roczny osiągnął 900 mln m3; w Polsce wynosi on około 47 mln m3. Wykorzystanie przyrostu w skali Europy przekracza 55%, przy czym najwięcej w Finlandii i Irlandii (ponad 80%), a najmniej w Rosji i na Białorusi, gdzie nie osiąga nawet 30%. W Polsce wykorzystanie przyrostu w latach 2003-2004 wzrosło do 60-65%. Mimo trwającej od tysięcy lat działalności człowieka, nadal około 8 mln ha lasów uznaje się za nietknięte przez gospodarkę leśną. Większość tych obszarów leśnych przypada na Skandynawię, ale są takie również w Albanii, Bułgarii i Rumunii. W Polsce za naturalne uważane są niektóre fragmenty Puszczy Białowieskiej, jednak powierzchnie te nie przekraczają łącznie kilku tysięcy hektarów.
Za lasy ochronne uznaje się w Europie około 12% drzewostanów, z czego blisko 80% to lasy glebo- i wodochronne. W Polsce za ochronne uznano
50% lasów, przy czym większość rezerwatów przyrody i parków narodowych znajduje się na terenach leśnych.
Różnie przebiegający na kontynencie rozwój społeczno-gospodarczo-polityczny sprawił, że lasy europejskie mają wielu właścicieli. Lasy własności publicznej (państwowa, komunalna, kościelna itp.) zajmują w europie 51% powierzchni, pozostałe natomiast należą do prywatnych właścicieli. Własność publiczna dominuje w Europie Wschodniej i Środkowej (Rosja, Ukraina, Białoruś - 100%), a prywatna w Europie Zachodniej (Austria, Szwecja - 20%). Liczbę właścicieli prywatnych szacuje się na 15 milionów, lecz w związku z postępującą prywatyzacją w krajach Europy Wschodniej będzie się ona zapewne zwiększać. Podmioty publiczne szacuje się na 90 000, a średnia powierzchnia w ich zarządzie czy władaniu to 11 000 ha. Prywatna własność leśna w Polsce jest również niezwykle rozdrobniona - na jednego właściciela przypada przeciętnie nieco ponad 1 hektar lasu.
VI.2. Perspektywy rozwoju zasobów leśnych w Polsce
Można przyjąć, że w lasach stanowiących majątek skarbu państwa, a więc zarządzanych przez Lasy Państwowe, będziemy cieszyć się stałym wzrostem ich zasobności (mierzonej ilością m3 drewna na hektar), coraz większym udziałem gatunków liściastych i stałym, chociaż trudnym do przewidzenia, zwiększaniem się powierzchni leśnej. Należy mieć także nadzieję na poprawę stanu zdrowotnego lasów, wiążącą się ze zmniejszaniem zanieczyszczenia środowiska naturalnego. Będzie się też zmieniać struktura wiekowa drzewostanów - za 50 lat przeważać będą drzewostany w wieku 80-120 lat, podczas gdy obecnie dominują lasy mające 30-60 lat. Przyrost biomasy, stymulowany przez efekt cieplarniany i eutrofizację, w pierwszej połowie XXI wieku może osiągnąć nawet 10 m3/ha, co oznaczałoby pięciokrotny wzrost w ciągu 140 lat.
Realizowany od 10 lat Krajowy Program Zwiększania Lesistości zakłada osiągnięcie w 2020 roku 30% pokrycie lasami terenów Polski. Jego realizacja nie jest jednak pewna ze względu na niesprecyzowane jeszcze zasady nowej polityki rolnej Unii Europejskiej. Powierzchnia, bowiem gruntów przeznaczonych do zalesienia zależeć będzie od rozmiaru wsparcia finansowego zalesień i wielkości dopłat do produkcji rolnej. Suwerenną decyzję, po dokładnej analizie opłacalności uprawy rolnej lub leśnej, będą podejmować w tej kwestii rolnicy.
VI.3.Leśnictwo polskie i europejskie
Polskie leśnictwo, nie całkiem słusznie, utożsamiane jest z Lasami Państwowymi.
Powody takiego postrzegania to:
- dobra kondycja finansowa PGL LP,
- ogromna przewaga powierzchni leśnej zarządzanej przez Lasy Państwowe nad powierzchnią lasów prywatnych,
- rozdrobnienie leśnej własności prywatnej,
- finansowa słabość właścicieli lasów,
- sprawność organizacyjna LP,
- postrzeganie, umundurowanej, Służby Leśnej jako jedynego reprezentanta
leśnictwa.
Sytuacja leśnictwa i leśników polskich jest obecnie ewenementem w Europie. Wzrost kosztów prowadzenia „ekologicznej” gospodarki leśnej, droga siła robocza, nacisk pozarządowych organizacji ochrony środowiska na ograniczanie lub nawet zaprzestanie użytkowania sprawiły, że leśnictwo europejskie przeżywa kryzys, który pogłębia jeszcze malejąca rola leśnictwa w gospodarce narodowej. Udział leśnictwa w tworzeniu dochodu narodowego jest największy w Turcji, Bułgarii, Rumunii i Finlandii, gdzie przekracza
11% PKB3. W Wielkiej Brytanii, Niemczech oraz Belgii - i to wraz z rolnictwem - nie osiąga nawet 4%. W Polsce udział leśnictwa w tworzeniu PKB wynosi około 0,5%.
W latach 1990-2000 zatrudnienie w leśnictwie europejskim zredukowano o 22%. Najwięcej w Bośni-Hercegowinie (91%), Holandii (73%), Polsce (59%) i
Niemczech (57%). Zatrudnienie zwiększyło się jedynie w Hiszpanii (28%), na Ukrainie (26%) i w Łotwie (6%). Na 1000 ha lasu przypada: 1 robotnik w Szwecji, 7 w Polsce, 12 na Słowacji i 47 w Turcji. Mimo nieporównywalności statystyk, można jednak z tych liczb wywnioskować, jaki jest poziom mechanizacji i wydajności pracy w różnych krajach. Zmniejszyło się również zatrudnienie w przemyśle drzewnym (o 16%) i papierniczym
(o 8%).
Metody przeciwdziałania kryzysowi leśnictwa są w wielu krajach zbliżone. Likwiduje się dotychczas istniejące struktury zarządzające lasami, a w ich miejsce powołuje nowe podmioty. Panuje tendencja do oddzielania funkcji administracyjnych od zarządczych (gospodarczych). Głównym celem nowo tworzonych podmiotów jest ograniczenie kosztów i osiąganie w ten sposób zysku. W krajach „starej” UE (Austrii, Francji, niektórych landach Niemiec) z dotychczasowych struktur administracji państwowej tworzy się spółki prawa handlowego. Mocno zreformowano leśnictwo Litwy, Łotwy, Estonii, Słowacji i Czech. W tych krajach łączyło się to ze znacznymi zmianami własnościowymi - prywatyzacją lub reprywatyzacją lasów. Procesy „urynkawiania” i prywatyzacji leśnictwa prowadzą jednak do przerostu funkcji produkcyjnych, ekonomicznych. Po sprywatyzowaniu lasów w republikach nadbałtyckich i powołaniu spółek prawa handlowego w Czechach i Słowacji rozpoczęto tam - podporządkowaną potrzebom rynku - eksploatację lasów. Gospodarka leśna kierowana przez menedżerów spoza leśnictwa nastawiona jest na maksymalizację zysku. Na tym tle polskie leśnictwo utrzymujące równowagę między produkcyjnymi, ochronnymi i społecznymi funkcjami lasu cieszy się uznaniem leśników europejskich, co nie zawsze jednak jest u nas doceniane. Krytykowana jest, na przykład, polityka dostosowywania działań Lasów Państwowych do zmieniających się warunków ekonomiczno-społecznych. Zapomina się przy tym, że wielofunkcyjność to zabieganie o zrównoważenie wszystkich funkcji w dłuższym czasie. Mogą, więc, a nawet muszą być takie lata, w których jedne funkcje na krótko zyskują prymat nad innymi.
Na tle zjawisk w leśnictwie europejskim sytuacja polskiego wydaje się wyjątkowa i korzystna. Zbyt wiele jednak wokół zagrożeń, by z nadmiernym optymizmem patrzeć w przyszłość. Te zagrożenia to:
- dominująca pozycja Lasów Państwowych na rynku drzewnym określana przez odbiorców surowca jako monopol;
- tendencje prywatyzacyjne pojawiające się wśród różnych ugrupowań politycznych;
- dobra sytuacja finansowa zachęcająca do zwiększania ciężarów budżetowych, co musiałoby się odbić na zdolności LP do realizacji wszystkich funkcji lasów;
- traktowanie LP w kategoriach „łupu politycznego” po każdych wyborach;
- rosnące koszty siły roboczej;
- wyłączenie przez UE wspierania finansowego Lasów Państwowych jako jednostki państwowej;
- zbyt mały i często formalny udział społeczeństwa w zarządzaniu lasami.
Właściwe rozpoznanie zagrożeń, nazwanie ich i próba przeciwdziałania to jedno z najważniejszych zadań stojących przed polskim leśnictwem. I nie chodzi bynajmniej o przetrwanie organizacji i miejsc pracy. Zniszczenie polskiego modelu leśnictwa oznaczać będzie rezygnację z wielofunkcyjności i nastawienie się nowo powstałych podmiotów na zysk oraz eksploatację zasobów leśnych.
Przyszłość leśnictwa zależy przede wszystkim od oceny oraz postrzegania lasów i leśników przez społeczeństwo. Niestety, badania wykazują, że znaczna część społeczeństw europejskich nie wierzy, iż leśnicy realizują zasady zrównoważonego rozwoju. Co gorsza, największy odsetek wątpiących to ludzie młodzi, w wieku od 15 do 25 lat. Równie duży odsetek Europejczyków sądzi, że zmniejsza się powierzchnia lasów. Tak uważa 70%
Włochów, 60% Niemców, 54% Polaków i 45% Brytyjczyków. Winą za zły stan lasów obarczany jest przemysł, ruch samochodowy, budownictwo i leśnictwo. Społeczeństwa Europy Zachodniej o wiele lepiej oceniają gospodarkę leśną własnych krajów niż Europy Wschodniej, co jest w znacznym stopniu bezzasadne. Opinia społeczna jest refleksem informacji z przeszłości, a czasem i innych obszarów. W ten sposób, na przykład, wiadomości o wycinaniu Puszczy Amazońskiej przekładają się na przekonanie, że lasy Europy też zmniejszają swoją powierzchnię. Trzeba wielu lat, by zmienić utrwalone poglądy. W dobrze wykształconym społeczeństwie niemieckim, dzięki szerokiej działalności edukacyjnej i propagandowej wielu środowisk, odsetek osób, które słyszały o zrównoważonej gospodarce leśnej, udało się w ciągu 11 lat zwiększyć z 32% do 55%. Nadal, zatem blisko połowa Niemców nie wie nic o zasadach rządzących leśnictwem XXI wieku. W Polsce tylko 32% osób słyszało o zasadach zrównoważonego rozwoju. Ponadto co czwarty Niemiec i co trzeci Austriak sądzą, że po wycięciu lasu leśnicy nie zalesiają ponownie powierzchni zrębów. Na tym tle korzystnie wypadają Polacy, których aż 81% wie, że leśnicy odnawiają wycięte powierzchnie. Fakty te wskazują na konieczność wzmożenia wysiłków edukacyjnych i jednocześnie nie pozwalają na łatwe samozadowolenie.
Perspektywy leśnictwa europejskiego, zatem nie wydają się dzisiaj zbyt jasne. Można nawet usłyszeć pogląd, że leśnicy to profesja zamierająca i, być może po 300 z górą latach, powiększą oni grono nieistniejących już fachowców, jak płatnerze, kołodzieje czy smolarze. Lasy odnawiać się będą tylko dzięki siłom natury i nikt - ku radości „ekologów” - nie będzie wycinał drzew ani ograniczał liczebności kornika drukarza czy brudnicy mniszki. Do realizacji tego scenariusza, niestety, niezbędny jest tylko jeden element - wynalezienie sztucznego substytutu drewna...
Wykres 22: Całkowita powierzchnia leśna w wybranych krajach Europy na 1 mieszkańca
Źródło: Centrum Informacyjne Lasów Państwowych „Raport o stanie lasów w Polsce 2003” Warszawa 2004, str.102
Lesistość wybranych państw europejskich, w odniesieniu do powierzchni lądowej, bez wód śródlądowych jest znacznie mniej zróżnicowana niż bezwzględna wielkość powierzchni leśnej. Wyraźnie większą lesistością charakteryzują się przede wszystkim kraje nordyckie, Austria i Słowacja, o dużym udziale terenów nieprzydatnych do innych niż leśnictwo rodzajów użytkowania (m.in. obszary bagienne i górskie). W takim ujęciu, trzydziestoprocentowa lesistość Polski - według stanu na dzień 31 grudnia 2004 r.- jest zbliżona do średniej środkowoeuropejskiej.
W latach 1987 -1996 (przyjętych w ocenie TBFRA 2000)zalesiano w Polsce rocznie grunty o powierzchni około 10 tys. ha. Jest to wielkość zbliżona do średniej powierzchni zalesień w analizowanych krajach. Ponad 26 tys. ha gruntów zalesionych w roku 2003 sytuuje Polskę w grupie państw o największym areale zalesień w Europie.
Wykres 23: Udział powierzchni chronionych, w całkowitej powierzchni leśnej.
Źródło: A. Symonowicz „Straty spowodowane degradacją środowiska”,PWN, Kraków 2002,
str. 20
Jednocześnie należy stwierdzić, że stopień uszkodzenia naszych lasów nadal należy do najwyższych na kontynencie europejskim, aczkolwiek sytuacja w tym względzie poprawia się. Spośród krajów Regionu Subatlantyckiego, reprezentujących podobne warunki klimatyczne, jedynie w Czechach wykazano wyraźnie wyższy, a na Słowacji niewiele niższy ni ż w Polsce poziom uszkodzenia drzewostanów. Biorąc pod uwagę kraje o nieco odmiennych warunkach klimatycznych, większe uszkodzenia obserwowano we Włoszech i w Mołdawii. Od kilku lat w Polsce, podobnie jak u naszych południowych (Czechy, Słowacja) i wschodnich (Litwa, Ukraina) sąsiadów, udział drzew w klasie 0 jest wyjątkowo mały w skali całej Europy, nie przekracza, bowiem 20%.
Wykres 24: Defoliacja drzewostanów w krajach Europy w 2003 roku, kraje uszeregowane według wzrastającego udziału drzew w klasach defoliacji 2 - 4.
Źródło: S. Zając, P. Gołos, „Funkcje publiczne lasu i gospodarstwa leśnego”, Wydawnictwo Świat, Warszawa 2001
Duże znaczenie ma fakt, iż w przeciwieństwie do Polski w krajach Unii Europejskiej dominującą pozycję wśród wszystkich lasów stanowią lasy prywatne. Przykładem może być tu chociażby Austria, gdzie lasy prywatne stanowią 82% powierzchni wszystkich lasów, których jest ok. 3,9 miliona hektarów przy lesistości 47%; w Finlandii lasy prywatne stanowią 70%, a Niemczech 46%.
Ze względu na specyfikę leśnictwa i gospodarki leśnej w poszczególnych krajach Unii, a także na różnorodną wielkość lasów prywatnych i różną strukturę - organizacja leśnictwa prywatnego oraz zarządzanie i nadzór państwa nad nimi są również zróżnicowane.
Przykładem może być Austria gdzie właściciele lasów prywatnych - dla zapewnienia reprezentacji leśnictwa prywatnego - należą do izb rolniczych i leśnych, a przynależność ta jest obowiązkowa.
Właściciele świadczą na rzecz izby składki, których wysokość wynika z ilości posiadanych gruntów leśnych; częściowo izby są finansowane dotacjami władz krajowych. Właściciel gospodarstwa leśnego o powierzchni pow. 500 ha zobowiązany jest do zatrudnienia wykwalifikowanego leśnika, przy czym do 1800 ha - co najmniej jednego leśniczego z uprawnieniami, powyżej 1800 ha - jednego leśnika po studniach akademickich.
Sprawa ma się podobnie w Finlandii gdzie właściciele lasów prywatnych tworzą Stowarzyszenia Gospodarki Leśnej, których liczba wynosi 285. Stowarzyszenia prowadzą zabiegi pielęgnacyjne inne zabiegi hodowlane dla swoich członków oraz wspomagają w sprawach sprzedaży drewna.
Stowarzyszenia te utworzyły 17 związków regionalnych, których zadaniem jest rozwijanie działalności stowarzyszeniowej, zapewnienie pełnego przepływu potrzebnych informacji oraz dbanie interesy handlowe właścicieli lasów przy sprzedaży drewna.
Ze względu na bardzo duże rozdrobnienie lasów własności prywatnej oraz wchodzenie ich - w zdecydowanej większości - w skład gospodarstw rolnych (analogicznie do sytuacji w Polsce), a także różnych rozwiązań prawnych w poszczególnych krajach, w Niemczech występują odmienne rozwiązania organizacyjne. Ze względu na fakt, że wspieranie gospodarki leśnej w lasach chłopskich stanowi ważne zadanie polityki leśnej w Niemczech, podejmowane są wysiłki złagodzenia skutków rozdrobnienia lasów przez tworzenie prawnie usankcjonowanych zrzeszeń(wspólnot) prywatnych właścicieli.
Zakończenie
Lasy w klimatyczno-geograficznej strefie położenia Polski są najbardziej naturalną formacją przyrodniczą. Stanowią niezbędny czynnik równowagi ekologicznej, ciągłości życia, różnorodności krajobrazu, a także neutralizacji zanieczyszczeń, przez co przeciwdziałają degradacji środowiska. Zachowanie lasów jest nieodzownym warunkiem ograniczania procesów erozji gleb, zachowania zasobów wodnych i regulacji stosunków wodnych oraz ochrony krajobrazu. Lasy w sposób nierozdzielny są formą użytkowania gruntów, zapewniającą produkcję biologiczną o wartości rynkowej, oraz dobrem ogólnospołecznym kształtującym jakość życia człowieka.
Ekosystemy leśne stanowią w Polsce najcenniejszy i najliczniej reprezentowany składnik wszystkich form ochrony przyrody, obejmujących ponad 30% powierzchni kraju. Prawie połowę (43,7%) powierzchni obszarów chronionych zajmują lasy. Zasoby drzewne kraju sukcesywnie się zwiększają. Wyrazem tego jest wzrost ich miąższości do 1,79 mld m3 grubizny brutto. Zasoby drzewne w PGL Lasy Państwowe (1,52 mld m3) są największe w kraju i jakościowo lepsze niż lasów innych własności. Znajduje to swój wyraz m.in. w zasobności wynoszącej 218 m3/ha (w lasach prywatnych i gminnych 119 m3/ha) oraz w przeciętnym wieku drzewostanów - 59 lat (40 lat w lasach prywatnych i gminnych). Użytkowanie zasobów drzewnych w Lasach Państwowych w 2003 roku przebiegało na poziomie niższym od przyrostu miąższości. W 2004 roku konsekwentnie realizowano „Krajowy program zwiększania lesistości” zakładający wzrost lesistości kraju do 30% w roku 2020 i do 33% w roku 2050. Zalesiono 26,5 tys. ha (20,3 tys. ha w 2003 r.) gruntów porolnych i nieużytków, mimo problemów z przekazywaniem Lasom Państwowym gruntów nieprzydatnych dla rolnictwa oraz niedostatecznych środków budżetowych. Lasy są odnawialnym źródłem surowców drzewnych, warunkującym rozwój cywilizacyjny bez szkody dla środowiska. Użytkowanie zasobów drzewnych w ostatnich latach realizowane jest na poziomie poniżej możliwości przyrodniczych, określonych zgodnie z zasadą trwałości lasów i zwiększania zasobów drzewnych. W roku 2004 pozyskano w Polsce 28,737 mln m3 grubizny netto, w PGL Lasy Państwowe - 27,135 mln m3 grubizny. W PGL LP znaczny udział (56%) w ogólnym rozmiarze użytkowania drzewostanów miały cięcia przedrębne (pielęgnacyjne) oraz przygodne i sanitarne wynikające z potrzeb sanitarnego porządkowania drzewostanów z powodu likwidacji skutków zjawisk klęskowych (np. w Puszczy Piskiej). Pozyskanie w rębniach zupełnych ograniczono do 6,3 mln m3 grubizny, tj. do 23% ogólnego pozyskania grubizny.
Lasy polskie znajdują się w sytuacji stałego zagrożenia przez czynniki abiotyczne, biotyczne i antropogeniczne, co powoduje, że zagrożenie lasów w Polsce należy do najwyższych w Europie. Zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego nadal stanowią istotne zagrożenie dla ekosystemów leśnych. W Lasach Państwowych po raz pierwszy od 1998 r. zanotowano wzrost średniej rocznej koncentracji SO2 (w latach 1998-2002 średnie roczne koncentracje SO2 miały tendencję malejącą). Średnie roczne koncentracje NO2 w Lasach Państwowych w dalszym ciągu wykazują tendencję wzrostową, jakkolwiek regionalnie zróżnicowaną (wzrost stężeń w Polsce północnej i środkowej). Stałe oddziaływanie zanieczyszczeń i ich dotychczasowa akumulacja w środowisku leśnym zwiększają predyspozycje chorobowe lasów. Wzrósł też o 2,1% udział drzewostanów uszkodzonych (defoliacja powyżej 25%, klasy defoliacji 2-4), który wyniósł 34,8% (w 2002 r. 32,7%). Polska należy do krajów, w których niekorzystne zjawiska związane z masowymi pojawiam szkodników owadzich (często o rozmiarach gwałtownych gradacji) występują w wyjątkowo dużej różnorodności i cyklicznym nasileniu. Aktywność szkodliwych owadów w 2003 roku uległa. Lasy w klimatyczno-geograficznej strefie położenia Polski są najbardziej naturalną formacją przyrodniczą. Stanowią niezbędny czynnik równowagi ekologicznej, ciągłości życia, różnorodności krajobrazu, a także neutralizacji zanieczyszczeń, przez co przeciwdziałają degradacji środowiska.
Zachowanie lasów jest nieodzownym warunkiem ograniczania procesów erozji gleb, zachowania zasobów wodnych i regulacji stosunków wodnych oraz ochrony krajobrazu. Lasy w sposób nierozdzielny są formą użytkowania gruntów, zapewniającą produkcję biologiczną o wartości rynkowej, oraz dobrem ogólnospołecznym kształtującym jakość życia człowieka. Ekosystemy leśne stanowią w Polsce najcenniejszy i najliczniej reprezentowany składnik wszystkich form ochrony przyrody, obejmujących ponad 30% powierzchni kraju. Prawie połowę (43,7%) powierzchni obszarów chronionych zajmują lasy. Zasoby drzewne kraju sukcesywnie się zwiększają. Wyrazem tego jest wzrost ich miąższości do 1,79 mld m3 grubizny brutto. Zasoby drzewne w PGL Lasy Państwowe (1,52 mld m3) są największe w kraju i jakościowo lepsze niż lasów innych własności. Znajduje to swój wyraz m.in. w zasobności wynoszącej 218 m3/ha (w lasach prywatnych i gminnych 119 m3/ha) oraz w przeciętnym wieku drzewostanów - 59 lat (40 lat w lasach prywatnych i gminnych). Użytkowanie zasobów drzewnych w Lasach Państwowych w 2003 roku przebiegało na poziomie niższym od przyrostu miąższości. W 2004 roku konsekwentnie realizowano „Krajowy program zwiększania lesistości” zakładający wzrost lesistości kraju do 30% w roku 2020 i do 33% w roku 2050. Zalesiono 26,5 tys. ha (20,3 tys. ha w 2002 r.) gruntów porolnych i nieużytków, mimo problemów z przekazywaniem Lasom Państwowym gruntów nieprzydatnych dla rolnictwa oraz niedostatecznych środków budżetowych. Lasy są odnawialnym źródłem surowców drzewnych, warunkującym rozwój cywilizacyjny bez szkody dla środowiska. Użytkowanie zasobów drzewnych w ostatnich latach realizowane jest na poziomie poniżej możliwości przyrodniczych, określonych zgodnie z zasadą trwałości lasów i zwiększania zasobów drzewnych.
W roku 2003 pozyskano w Polsce 28,737 mln m3 grubizny netto, w PGL Lasy Państwowe - 27,135 mln m3 grubizny. W PGL LP znaczny udział (56%) w ogólnym rozmiarze użytkowania drzewostanów miały cięcia przedrębne (pielęgnacyjne) oraz przygodne i sanitarne wynikające z potrzeb sanitarnego porządkowania drzewostanów z powodu likwidacji skutków zjawisk klęskowych (np. w Puszczy Piskiej). Pozyskanie w rębniach zupełnych ograniczono do 6,3 mln m3 grubizny, tj. do 23% ogólnego pozyskania grubizny. Lasy polskie znajdują się w sytuacji stałego zagrożenia przez czynniki abiotyczne, biotyczne i antropogeniczne, co powoduje, że zagrożenie lasów w Polsce należy do najwyższych w Europie. Zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego nadal stanowią istotne zagrożenie dla ekosystemów leśnych. W Lasach Państwowych po raz pierwszy od 1998 r. zanotowano wzrost średniej rocznej koncentracji SO2 (w latach 1998-2002 średnie roczne koncentracje SO2 miały tendencję malejącą). Średnie roczne koncentracje NO2 w Lasach Państwowych w dalszym ciągu wykazują tendencję wzrostową, jakkolwiek regionalnie zróżnicowaną (wzrost stężeń w Polsce północnej i środkowej). Stałe oddziaływanie zanieczyszczeń i ich dotychczasowa akumulacja w środowisku leśnym zwiększają predyspozycje chorobowe lasów. Wzrósł też o 2,1% udział drzewostanów uszkodzonych (defoliacja powyżej 25%, klasy defoliacji 2-4), który wyniósł 34,8% (w 2002 r. 32,7%). Polska należy do krajów, w których niekorzystne zjawiska związane z masowymi pojawiam szkodników owadzich (często o rozmiarach gwałtownych gradacji) występują w wyjątkowo dużej różnorodności i cyklicznym nasileniu.
Aktywność szkodliwych owadów w 2003 roku uległa znacznemu zwiększeniu. Dotyczy to przede wszystkim brudnicy mniszki oraz szkodników wtórnych świerka na terenach górskich. Kosztowną akcją ograniczania liczebności brudnicy mniszki objęto powierzchnię 121 tys. ha (w roku 2002 - 27 tys. ha). Niezbędne są ciągłe, konsekwentne
działania profilaktyczne. W dalszym ciągu utrzymuje się wysokie - na poziomie 2003 roku - zagrożenie wywołane przez grzyby chorobotwórcze. Głównym źródłem tych zagrożeń są choroby systemów korzeniowych (huba korzeni i opieńki), szczególnie aktywne w drzewostanach założonych na gruntach porolnych. Areał występowania chorób infekcyjnych zwiększył się o 4% (706 tys. ha w 2003 r. i 679 tys. ha w 2002 r.). Wzrosło znaczenie chorób aparatu asymilacyjnego, jak również zjawisko zamierania dębów i brzóz.
Szkody o znaczeniu gospodarczym wyrządzają też roślinożerne ssaki, głównie jeleń i sarna oraz - lokalnie - gryzonie (bobry). Duże obawy budzi stan ochrony, zagospodarowania i użytkowania lasów prywatnych. Są one rozdrobnione, często nieprawidłowo zagospodarowane lub zaniedbane. Rozwiązania wymaga zapewnienie wystarczającej ilości środków finansowych na nadzór nad gospodarką leśną w lasach niepaństwowych.
Wykaz symboli i skrótów użytych w pracy
Ha - hektar
m3 - metr sześcienny
Pg petagram (Pg = 1015 g)
Tg teragram (Tg = 1012 g)
Bb - bór bagienny (siedliskowy typ lasu)
BbG - bór bagienny górski (siedliskowy typ lasu)
BG - bór górski (siedliskowy typ lasu)
BMb - bór mieszany bagienny (siedliskowy typ lasu)
BMG - bór mieszany górski (siedliskowy typ lasu)
BMśw - bór mieszany świeży (siedliskowy typ lasu)
BMw - bór mieszany wilgotny (siedliskowy typ lasu)
BMwyż - bór mieszany wyżynny (siedliskowy typ lasu)
BP - budowa przerębowa (typ drzewostanu)
Bs - bór suchy (siedliskowy typ lasu)
Bśw - bór świeży (siedliskowy typ lasu)
BULiGL - Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej
Bw - bór wilgotny (siedliskowy typ lasu)
BWG bór wysokogórski (siedliskowy typ lasu)
DGLP - Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych
EKG ONZ - Europejska Komisja Gospodarcza Organizacji Narodów Zjednoczonych
FAO - (Organizacja Wyżywienia i Rolnictwa ONZ)
GUS - Główny Urząd Statystyczny
IBL - Instytut Badawczy Leśnictwa
KDO - klasa do odnowienia (typ drzewostanu)
KO - klasa odnowienia (typ drzewostanu)
LG - las górski (siedliskowy typ lasu)
LKP - leśny kompleks promocyjny
Lł - las łęgowy (siedliskowy typ lasu)
LMb - las mieszany bagienny (siedliskowy typ lasu)
LMG - las mieszany górski (siedliskowy typ lasu)
LMśw - las mieszany świeży (siedliskowy typ lasu)
LMw - las mieszany wilgotny (siedliskowy typ lasu)
LMwyż - las mieszany wyżynny (siedliskowy typ lasu)
Lśw - las świeży (siedliskowy typ lasu)
Lw - las wilgotny (siedliskowy typ lasu)
Lwyż - las wyżynny (siedliskowy typ lasu)
NFOŚiGW - Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gosp. Wodnej
Ol ols (siedliskowy typ lasu)
OlJ ols - jesionowy (siedliskowy typ lasu)
PGL LP - Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe
RDLP - Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych
TBFRA 2000 - Temporal and Boreal Forest Resource Assessment 2000
(Ocena Zasobów Leśnych Strefy Borealnej i Umiarkowanej 2000)
Słowniczek terminów zawartych w pracy
Lasy ochronne - lasy szczególnie chronione ze względu na pełnione funkcje lub stopień zagrożenia
Lasy gospodarcze - lasy, w których wykonuje się planową hodowlę w celu realizacji funkcji produkcyjnej drewna i innych płodów leśnych z zachowaniem zasad ładu przestrzennego i czasowego
Lesistość (wskaźnik lesistości) - procentowy stosunek powierzchni lasów do ogólnej powierzchni geograficznej kraju (obszaru)
Leśny kompleks promocyjny (LKP) - obszar funkcjonalny o znaczeniu ekologicznym, edukacyjnym i społecznym, powołany w celu promocji trwale zrównoważonej gospodarki leśnej oraz ochrony zasobów przyrody w lasach
Miąższość drewna - objętość drewna, mierzona w metrach sześciennych (m3)
Odnowienia - nowe drzewostany powstałe w miejscu dotychczasowych, usuniętych w toku użytkowania lub zniszczonych przez klęski żywiołowe:
- odnowienia naturalne, gdy drzewostany powstają z samosiewu lub odrośli,
- odnowienia sztuczne, gdy są zakładane przez człowieka.
Patogeny - czynniki wywołujące choroby; pierwotne - atakują organizmy żywe, wtórne - atakują drzewa uszkodzone.
pH - wskaźnik kwasowości, np. gleby
Pierśnica - grubość (średnica) drzewa stojącego na pniu, mierzona na wysokości 1,3 m nad ziemią
Pojemność sorpcyjna gleby - ilość kationów, która może być wchłonięta przez 100 g gleby
Posusz - drzewa obumierające lub obumarłe na skutek nadmiernego zagęszczenia w drzewostanie, opanowania przez szkodniki owadzie pierwotne lub wtórne, oddziaływania emisji przemysłowych, zmiany warunków wodnych itp.
Proces bielicowy - proces glebowy prowadzący do obniżenia żyzności gleb na skutek wymywania związków mineralnych i organicznych
Przyrost (miąższości) - zwiększenie miąższości drzewa (drzewostanu) wraz z upływem czasu;
przyrost bieżący - dokonuje się w określonym czasie; w zależności od długości okresu wyróżniamy:
- przyrost bieżący roczny,
- przyrost bieżący okresowy (długość okresu większa niż rok),
- przyrost bieżący z całego wieku (od początku życia drzewa do interesującego nas wieku),
przyrost przeciętny - iloraz przyrostu bieżącego i długości okresu:
- przyrost przeciętny roczny w okresie,
- przyrost przeciętny roczny z całego wieku
Regionalizacja przyrodniczoleśna - podział kraju na jednostki przyrodniczoleśne, tj. krainy, dzielnice i mezoregiony, umożliwiający optymalne wykorzystanie środowiska przyrodniczego przez uwzględnienie jego zróżnicowania
Repelenty - środki odstraszające, środki ochrony roślin stosowane do zabezpieczania młodych drzew przed uszkadzaniem ich przez zwierzynę
Roczny etat miąższościowy cięć w Lasach Państwowych - rozmiar użytkowania lasu w danym roku, określony na podstawie planów urządzenia lasu jako suma etatów cięć rębnych i przedrębnych poszczególnych nadleśnictw (orientacyjnie około 1/10 etatu użytkowania ustalonego na dziesięciolecie). Jest to wielkość zmienna uzależniona od stanu lasu; suma etatów rocznych w danym nadleśnictwie musi być bilansowana w dziesięcioleciu, tj. pod koniec obowiązującego planu urządzenia
lasu:
- roczny etat miąższościowy cięć rębnych w Lasach Państwowych - suma, odniesiona przeciętnie do jednego roku, etatów cięć rębnych poszczególnych nadleśnictw; etaty cięć rębnych dla poszczególnych nadleśnictw ustalane są w planach urządzenia lasu jako wielkości nieprzekraczalne w całych (w zasadzie dziesięcioletnich) okresach obowiązywania tych planów,
- roczny etat miąższościowy cięć przedrębnych w Lasach Państwowych - suma - odniesiona przeciętnie do jednego roku - orientacyjnych etatów cięć przedrębnych poszczególnych nadleśnictw
Rozmiar pozyskania (użytkowania) - wielkość (miąższość) drewna do pozyskania wynikająca z planów gospodarczo-finansowych
Różnorodność biologiczna - rozmaitość form życia na Ziemi lub na danym obszarze, rozpatrywana zazwyczaj na trzech poziomach organizacji przyrody jako:
- różnorodność gatunkowa - rozmaitość gatunków,
- różnorodność ekologiczna - rozmaitość typów zgrupowań (biocenoz, ekosystemów),
- różnorodność genetyczna - rozmaitość genów składających się na pulę genetyczną populacji.
Spałowanie - zdzieranie zębami przez zwierzęta kopytne kory drzew stojących lub ściętych w celu zdobycia pokarmu.
Stepowienie - ograniczanie warunków sprzyjających rozwojowi lasu, głównie przez osuszanie, co sprzyja wkraczaniu roślinności stepowej.
Synantropizacja - przemiany zachodzące w szacie roślinnej pod wpływem działalności człowieka, przejawiające się zanikaniem pierwotnych zbiorowisk roślinnych i rozprzestrzenianiem się roślin towarzyszących roślinom uprawnym oraz rozwijających się w sąsiedztwie dróg i osiedli.
Trzebieże - cięcia pielęgnacyjne wykonywane w drzewostanach, które przeszły już okres czyszczeń, polegające na usuwaniu z drzewostanu drzew gospodarczo niepożądanych; pozytywny wpływ trzebieży przejawia się wzmożonym przyrostem grubości, wysokości i wielkości koron drzew oraz polepszaniem jakości drzewostanu:
- trzebieże wczesne - obejmują okres intensywnie przebiegającego procesu naturalnego wydzielania się drzew,
- trzebieże późne - obejmują okres późniejszy
Typ siedliskowy lasu - uogólnione pojęcie grupy drzewostanów na siedliskach o podobnej przydatności do produkcji leśnej; podstawowa jednostka klasyfikacji typologicznej w Polsce.
Użytkowanie przedrębne - pozyskiwanie drewna związane z pielęgnowaniem lasu.
Użytkowanie rębne - pozyskiwanie drewna związane z odnowieniem drzewostanu lub wylesieniem z powodu zmiany przeznaczenia gruntu; drewno pozyskane w ramach użytkowania rębnego to użytki rębne.
Współczynnik hydrotermiczny - wskaźnik określający relację między opadami atmosferycznymi a temperaturą powietrza.
Zalesienia - lasy założone na gruntach nieleśnych dotychczas użytkowanych rolniczo lub stanowiących nieużytki.
Zapas na pniu - miąższość (objętość) wszystkich drzew żywych na danym obszarze (drzewostan, województwo, kraj itp.), o pierśnicy większej niż 7 cm (w korze). Zapas na pniu w przeliczeniu na 1 ha nazywany jest zasobnością
Zasobność - patrz zapas na pniu.
Zasoby drzewne - łączna miąższość drzew lasu, najczęściej utożsamiana z pomierzoną (oszacowaną) objętością grubizny drzewostanów
Złomy i wywroty - drzewa złamane lub powalone przez wiatr, śnieg
Zręby zupełne - powierzchnia, na której w ramach użytkowania rębnego usunięto cały drzewostan, przewidywana do odnowienia w ciągu najbliższych dwóch lat.
Wykaz tabel
Tabela 1: Struktura użytkowania gruntów w Lasach Państwowych (stan na dzień 31 grudnia 2004 r.) …………………………………………………………...17
Tabela 2 : Powierzchnia Leśnych Kompleksów Promocyjnych……………….. 59
Wykaz wykresów
Wykres 1: Udział lasów ochronnych w Lasach Państwowych w 2003 roku …..12
Wykres 2: Powierzchnia Lasów Państwowych w układzie regionalnych dyrekcji LP …………………………………………………………………………………….18
Wykres 3: Udział powierzchniowy siedliskowych typów lasu w Lasach Państwowych ………………………………………………………………………..18
Wykres 4: Udział powierzchniowy gatunków panujących w Lasach Państwowych ………………………………………………………………………..19
Wykres 5: Udział gatunków panujących w Lasach Państwowych w latach 1945-2004 ………………………………………………………………………………….20
Wykres 6: Struktura udziału powierzchniowego drzewostanów według klas wieku w Lasach Państwowych …………………………………………………….20
Wykres 7 : Zmiany struktury powierzchniowej lasów zarządzanych przez PGL LP ……………………………………………………………………………………..21
Wykres 8: Wielkość zasobów drzewnych w Lasach Państwowych w latach 1967-2003, w mln m3 grubizny brutto …………………………………………...22
Wykres 9: Struktura zasobów drzewnych według klas wieku w Lasach Państwowych ………………………………………………………………………..22
Wykres 10 : Udział miąższościowy gatunków panujących w Lasach Państwowych ……………………………………………………………………….23
Wykres 11 : Średnia dla kraju koncentracja NO 2 i SO 2 w latach 1999 - 2004 ………………………………………………………………………………...25
Wykres 12: Średnia koncentracja SO2 w krainach Polski północnej, środkowej i południowej w latach 2002 -2004 na tle średniej dla kraju …………………….26
Wykres 13: Średnia koncentracja NO2 w krainach Polski północnej, środkowej i południowej w latach 2002 -2004 na tle średniej dla kraju. …………………...26
Wykres 14: Liczba pożarów i powierzchnia spalona w PGL LP w latach 1999 -2004 ………………………………………………………………………………….29
Wykres 15: Straty z tytułu szkodnictwa leśnego w latach 2000 -2004 w Lasach Państwowych. ……………………………………………………………………....30
Wykres 16: Zwalczanie ważniejszych szkodników liściożernych w 2004 roku. ………………………………………………………………………………….34
Wykres17 : Zmiany powierzchni występowania chorób infekcyjnych w 2003 r. wyrażone odsetkiem powierzchni zagrożenia w roku poprzednim …………...36
Wykres 18 : Syntetyczny wskaźnik defoliacji drzewostanów w Polsce w latach 1999-2003 ………………………………………………………………………...45
Wykres 19 :Udział drzew monitorowanych gatunków w klasach defoliacji w latach 1999-2003 ……………………………………………………..…………...46
Wykres 20 : Zmienność uszkodzenia drzewostanów w poszczególnych RDLP i średnio w kraju w latach 1999-2003 (IBL) ……………………………………...48
Wykres 21: Całkowita powierzchnia leśna w wybranych krajach Europy …….82
Wykres 22: Całkowita powierzchnia leśna w wybranych krajach Europy na 1 mieszkańca ………………………………………………………………………. .88
Wykres 23: Udział powierzchni chronionych, w całkowitej powierzchni leśnej. ………………………………………………………………………………..89
Wykres 24: Defoliacja drzewostanów w krajach Europy w 2003 roku, kraje uszeregowane według wzrastającego udziału drzew w klasach defoliacji 2 - 4. ………………………………………………………………………………….90
Wykaz rysunków
Rys1 . Poziom uszkodzenia lasów w 2003 roku na podstawie oceny defoliacji na stałych powierzchniach obserwacyjnych z wyróżnieniem 5% przedziałów defoliacji (IBL) ……………………………………………………………………….47
Rys 2 . Fragment krajobrazu Borów Tucholskich. ………………………………62
Rys 3. Fragment lasów w Puszczy Białowieskiej ……………………………….65
Rys 4. Brzeg Bałtyku koło Władysławowi ……………………………………… 68
Bibliografia:
1.P. Kirszensztejn „Las jako układ Ekologiczny” [w:] „Kompendium wiedzy o ekologii” - pod red. Jana Strzałko i Teresy Mossor- Pietraszewskiej, Warszawa 2003, PWN,
2.Ustawa o Gospodarce Leśnej z dnia. 28 września 1991, art. 6.
3.T. Chrzanowski „Edukacja leśna społeczeństwa w Lasach Państwowych - wybór modelu powszechnego, Wydawnictwo Świat, Warszawa 2004,.
4.S. Kozłowski „Gospodarka a środowisko przyrodnicze”, PWN, Warszawa 1991.
5.S. Zajączkowski „ Krajowe zasoby leśne - stan obecny i perspektywy rozwoju”, Wydawnictwo Świat, Warszawa, 2002.
6.R. Kapuściński „Podstawowe formy udostępniania lasów społeczeństwu”, Wydawnictwo Świat, Warszawa 2002,
7.A.Klocek „Pozaprodukcyjne funkcje lasu - dobra publiczne gospodarki leśnej”[:w] „Leśnictwo polskie wobec prywatyzacji oraz prawa leśnego Unii Europejskiej” Materiały z sesji naukowej, Polskie Towarzystwo Leśne, Tuchola 1998r.
8.S. Zając, P. Gołos, „Funkcje publiczne lasu i gospodarstwa leśnego”, Wydawnictwo Świat, Warszawa 2001,
9.B. Kiełczewski, J. Wiśniewski” Las w środowisku życia człowieka”, Polskie Wydawnictwa Rolnicze i Leśne, Warszawa 1982,
10.S. Michałkowski „Współpraca ekologiczna w Europie”, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 1990,
11.A. Szujecki „Regionalne Programy Operacyjne Polityki Leśnej Państwa”, Wydawnictwo Świat, Warszawa 2002,
12.Z. Sierpiński, S. Łukomski” Ochrona lasu ”, Warszawa 1990, Polskie Wydawnictwa Rolnicze i Leśne,
13.B. Ważyński “Rekreacja w lasach w koncepcji leśnictwa wielofunkcyjnego”, Wydawnictwo Świat, Warszawa 2001
14.Ministerial Conference on the Protection of Forest in Europe. State of Europe's Forest 2003.
15.A. Nowakowski „Lasy prywatne w leśnej polityce państwa ”, Wydawnictwo Świat, Warszawa 2002, str. 18
16. K. Górka, B. Poskrobko, W. Kadecki „Ochrona środowiska. Problemy społeczne, ekonomiczne i prawne” PWN, Poznań 1991,
17.E. Mokrzycki, „Skutki oddziaływania zanieczyszczeń na środowisko przyrodnicze i metody szacowania strat”, PAN, Kraków 1992,
18. J. Kornaj „Niedobór w gospodarce”, PWE, Warszawa 1985,
19. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych „Raport o stanie lasów w Polsce 2003” Warszawa 2004,
20.A. Symonowicz „Straty spowodowane degradacją środowiska”, PWN, Kraków 2002,
21.Centrum Informacyjne Lasów Państwowych „Instrukcja Ochrony Lasu”, Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, Warszawa 2004, str.
P. Kirszensztejn „Las jako układ Ekologiczny” [w:] „Kompendium wiedzy o ekologii” - pod red. Jana Strzałko i Teresy Mossor- Pietraszewskiej, Warszawa 2003, PWN, s. 392
Ustawa o Gospodarce Leśnej z dnia. 28 września 1991, art. 6.
T. Chrzanowski „Edukacja leśna społeczeństwa w Lasach Państwowych - wybór modelu powszechnego, Wydawnictwo Świat, Warszawa 2004, str. 12.
Tamże, str. 16
S. Kozłowski „Gospodarka a środowisko przyrodnicze”, PWN, Warszawa 1991. s. 125.
S. Zajączkowski „ Krajowe zasoby leśne - stan obecny i perspektywy rozwoju”, Wydawnictwo Świat, Warszawa, 2002. str. 10
Tamże, str. 13
R. Kapuściński „Podstawowe formy udostępniania lasów społeczeństwu”, Wydawnictwo Świat, Warszawa 2002, str. 10
A.Klocek „Pozaprodukcyjne funkcje lasu - dobra publiczne gospodarki leśnej”[:w] „Leśnictwo polskie wobec prywatyzacji oraz prawa leśnego Unii Europejskiej” Materiały z sesji naukowej, Polskie Towarzystwo Leśne, Tuchola 1998r.
S. Zając, P. Gołos, „Funkcje publiczne lasu i gospodarstwa leśnego”, Wydawnictwo Świat, Warszawa 2001, str. 17.
B. Kiełczewski, J. Wiśniewski” Las w środowisku życia człowieka”, Polskie Wydawnictwa Rolnicze i Leśne, Warszawa 1982, s. 81
S. Michałkowski „Współpraca ekologiczna w Europie”, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 1990, s. 59.
Tamże, str.13
Centrum Informacyjne Lasów Państwowych „Instrukcja Ochrony Lasu”, Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, Warszawa 2004, str. 17
K. Górka, B. Poskrobko, W. Kadecki „Ochrona środowiska. Problemy społeczne, ekonomiczne i prawne” PWN, Poznań 1991, str.238.
A. Szujecki „Regionalne Programy Operacyjne Polityki Leśnej Państwa”, Wydawnictwo Świat, Warszawa 2002, str. 8.
J. Kornaj „Niedobór w gospodarce”, PWE, Warszawa 1985, str. 146
Z. Sierpiński, S. Łukomski” Ochrona lasu ”, Warszawa 1990, Polskie Wydawnictwa Rolnicze i Leśne, s. 24
Tamże, str. 27
Tamże, str. 29
R. Kapuściński „Podstawowe formy udostępniania lasów społeczeństwu”, Wydawnictwo Świat, Warszawa 2002, str. 42
B. Ważyński “Rekreacja w lasach w koncepcji leśnictwa wielofunkcyjnego”, Wydawnictwo Świat, Warszawa 2001, str. 11
Tamże, str. 15
Ministerial Conference on the Protection of Forest in Europe. State of Europe's Forest 2003.
A. Nowakowski „Lasy prywatne w leśnej polityce państwa ”, Wydawnictwo Świat, Warszawa 2002, str. 18
A. Symonowicz „Straty spowodowane degradacją środowiska”, PWN, Kraków 2002,
str. 20
Tamże, str.18
4
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Praca Magisterska SOCJOLOGIA, WYŻSZA SZKOŁA SPOŁECZNO - GOSPODARCZA
praca-magisterska-Centra logistyczne w Polsce i perspektywy ich rozwoju, logistyka
Praca lasy-Szkody powodowane przez zwierzynę, Studia, 1-stopień, inżynierka, Ochrona Środowiska, Gos
Klastry gospodarcze a idea zrównoważonego rozwoju, Uniwersytet Ekonomiczny JG, Praca magisterska, Kl
Praca licencjacka- gotowa, PRACA MAGISTERSKA INŻYNIERSKA DYPLOMOWA !!! PRACE !!!!!!
Praca Magisterska Msp Małe I Średnie Przedsiębiorstwa W Polsce
PRACA MAGISTERSKA Ocena działalności gospodarczej przedsię
Klastry w Polsce przed 2005 rokiem, Uniwersytet Ekonomiczny JG, Praca magisterska, Klastry.org
więcej podobnych podstron