Efekty zewnętrzne powstające w procesie gospodarowania

Proces gospodarowania:

• Produkcja - proces wytwarzania dóbr ekonomicznych (produktów i świadczenia usług) zaspokajających  potrzeby społeczeństwa.

• Dystrybucja - to podział wytworzonych produktów i usług między członków danej społeczności w celu zaspokojenia ich potrzeb występujących na danym etapie rozwoju tego społeczeństwa.

• Wymiana - ciągły ruch towarów i usług na poszczególnych rynkach i związana z tym zmiana ich właścicieli.

• Konsumpcja - proces użytkowania i zużywania tzw. dóbr konsumpcyjnych bezpośrednio zaspokajających potrzeby człowieka.

Efekty zewnętrzne to uboczne, niezamierzone efekty działania jednego podmiotu na sytuację innego (innych) podmiotów. Ujawniają się one jako niekorzyści zewnętrzne i korzyści zewnętrzne. Efekty powstają, gdy oddziaływania podejmowane przez podmioty gospodarcze przynoszą korzyści lub niekorzyści innym podmiotom. Dotyczy to zarówno przedsiębiorstw, jak i gospodarstw domowych. Duże korzyści zewnętrzne oznaczają brak motywacji do określonych działań, duże zaś niekorzyści zewnętrzne wiążą się z rozwojem kosztem otoczenia oraz uzyskiwaniem efektów przy kosztach przerzucanych na inne podmioty. Korzyści zewnętrznych nie da się w pełni „zawłaszczyć”, kosztów zaś zewnętrznych nie wlicza się w pełni w koszty produkcji przez podmioty działające na rynku. Rozróżniać przy tym należy efekty zewnętrzne realne i pieniężne. Jedynie efekty o charakterze realnym powodują rozbieżności kosztów społecznych i kosztów prywatnych.

Z efektami zewnętrznymi mamy do czynienia na wszystkich rynkach: produktów i czynników produkcji. W zakresie np. rynku pracy silne skutki uboczne generowane są przez zdolnych menedżerów chętnie zatrudnianych przez firmy należące do różnych typów i form własności. Wysoko kwalifikowani specjaliści zatrudnieni w przedsiębiorstwach publicznych i przechodzący do pracy w firmach prywatnych wywołują efekty w obu sektorach. Ma to jednocześnie wpływ na całą gospodarkę i zmiany struktury społecznej.

Efekty zewnętrzne zakłócają działanie mechanizmu rynkowego, dlatego pojawia się problem przeciwdziałania tym zakłóceniom (interwencja państwa czy organizacja przetargów o zakresie zakłóceń zewnętrznych).

Istota efektów zewnętrznych - przykład dwóch przedsiębiorstw

Problem efektów zewnętrznych można rozważyć na przykładzie gospodarki składającej się z dwóch przedsiębiorstw A i B. Przedsiębiorstwo A wytwarza produkty chemiczne i położone jest w górze rzeki. Przedsiębiorstwo B jest firmą połowową, łowi ryby w dole rzeki i produkuje konserwy rybne. Oba przedsiębiorstwa dążą do maksymalizacji zysku, przy czym jest widoczne, że na wyniki firmy B wpływają zachowania przedsiębiorstwa A. Przyjmiemy, że wzrost produkcji firmy A wymaga zwiększenia zatrudnienia, co oznacza wzrost dochodów pracowników. Dla firmy B jest to korzystne, gdyż pracownicy firmy A kupują wyroby firmy B, zwiększając tym samym popyt na jej produkty. W tym przypadku mamy do czynienia z dodatnimi efektami zewnętrznymi (korzyściami zewnętrznymi). Jednocześnie w miarę powiększania się produkcji A rośnie ilość ścieków chemicznych zanieczyszczających rzekę. Im bardziej brudne wody w rzece, tym mniejsza i gorsza jakościowo podaż produktów B. Te zanieczyszczenia to ujemne efekty zewnętrzne (koszty zewnętrzne). Zmiany produkcji B nie wpływają na zyski firmy A.

Oznaczmy zysk firmy jako Π_i, gdzie i ∈ {A,B). Będziemy analizować wpływ zmian produkcji A na sytuację obu przedsiębiorstw i całej gospodarki badając zmiany Π_i (x_A), gdzie x_A - produkcja firmy A. Przyjmiemy, że optimum społeczne wymaga by suma zysków w całej gospodarce została zmaksymalizowana, tj. stanowi temu odpowiada taka wielkość x_A, by max (Π_A(x_A) + Π_B(x_A)). Przyjrzyjmy się rysunkowi 3.1.

Na osi odciętych zaprezentowano zmiany produkcji A. Na osi rzędnych przedstawiamy krańcowe zyski obu firm
,
. Zauważmy jednak, że na rysunku przyrost krańcowego zysku A względem własnej produkcji mierzymy w górę, zaś przyrost krańcowego zysku B względem produkcji A mierzymy w dół.

Rys 3.1

Wpływ kosztów zewnętrznych na optimum społeczne

Wzrost produkcji A wywołuje początkowo zwiększanie się zysku A. Z punktu widzenia A, optimum produkcyjne jest w punkcie G. Tu bowiem
= 0, co oznacza warunek konieczny do zmaksymalizowania zysku firmy A. Jaka jest natomiast sytuacja B? Na początku, rosnąca produkcja A zwiększa zyski B, gdyż rośnie popyt na wyroby B. Dodatnie efekty zewnętrzne dominują nad ujemnymi aż do punktu H. W punkcie H firma B osiąga optimum (
=0). Przedsiębiorstwo B jest zainteresowane, ażeby A zwiększało swą produkcję do H, ale nie więcej. Po przekroczeniu punktu H zaczynają bowiem dominować ujemne efekty zewnętrzne, negatywne skutki zanieczyszczeń przewyższają pozytywne skutki rosnącego popytu ze strony robotników firmy A. Przy x_A > H zysk B zaczyna spadać względem stanu H. Przedsiębiorstwo chemiczne nie ma jednak żadnego interesu w ograniczaniu produkcji do H. Postępując tak nie osiąga bowiem maksymalnego zysku. Firma A ignoruje zanieczyszczenia w rachunku ekonomicznym, ponieważ nie stanowią składnika własnych kosztów produkcji.

System gospodarczy zatrzyma się zatem w punkcie G, wyznaczonym przez prywatny interes firmy A. W stanie G zysk krańcowy firmy B jest ujemny, co oznacza, że nie jest to dla B stan optimum. Jaki jest natomiast warunek na optimum społeczne? Jak wskazano wyżej maksymalizacja dobrobytu społecznego wymaga, by maksymalizować sumę zysków, tj.:

(Π_A(x_A) + Π_B(x_A)) =
+
= 0 (1)

Z warunku (1) wynika, że:

= -
(2)

Warunek (2) spełniony jest w punkcie, gdy produkcja x_A = M. Ze społecznego punktu widzenia wzrost produkcji A jest uzasadniony jedynie do momentu, gdy przyrost korzyści z tytułu wzrostu produkcji A przewyższa rosnące niekorzyści (straty) w otoczeniu A (w tym przypadku oznacza to firmę B). Gdy x_A < H sytuacja jest oczywista: krańcowe zyski (korzyści) A i B są dodatnie i wzrost produkcji A jest pożądany. Gdy H < x_A < M wówczas krańcowy zysk B jest ujemny. Każda dodatkowa jednostka produkcji A oznacza przyrost korzyści A i spadek zysku B, ale ten pierwszy przyrost dominuje nad drugim (ujemnym). Przekroczenie stanu M oznacza natomiast, że system gospodarczy odchyla się od optimum. Dla x_A > M
< 0 i jednocześnie 
>
. Z ekonomicznego punktu widzenia produkcja A jest nadmierna, gdyż wszystkie przyrosty produkcji A w obszarze x_A > M są społecznie szkodliwe, gdyż oznaczają, że straty B dominują nad korzyściami generowanymi przez A.

Wyobraźmy sobie nieco odmienną sytuację w stosunku do zaprezentowanej na rysunku 3.1. Niech krzywa zysku krańcowego B będzie przesunięta równolegle w kierunku na południowy wschód, tak jak na rysunku 3.2. Ten przypadek może być zinterpretowany jako sytuacja, gdy A emituje bardzo silne korzyści zewnętrzne i słabe koszty zewnętrzne. Wzrost produkcji A wywołuje przede wszystkim wzrost zysków B. Dopiero przy bardzo dużej produkcji przedsiębiorstwa A ujawnia się przewaga ujemnych efektów. Jak wynika jednak z rysunku 3.2, firma A nie ma interesu ekonomicznego, by powiększać produkcję poza wielkość G. Optimum dla A jest jednak niekorzystne dla B. Firma B jest zainteresowana wzrostem produkcji A aż do H. Przedsiębiorstwo chemiczne kieruje się jednak własną korzyścią. Ani korzyści B, ani korzyści społeczne nie są uwzględniane w rachunku A.

Rys 3.2

Wpływ korzyści zewnętrznych na optimum społeczne

Optimum społeczne wyznaczone jest przez warunek (2), tj. warunek spełniony gdy x_A = M. W obszarze G < x_A < M krańcowe zyski
< 0 i
> 0, ale jednocześnie 
>
. Pożądane byłoby ze względów społecznych, by firma A zwiększała produkcję, bo oznaczałoby to wzrost społecznego dobrobytu (krańcowa korzyść B dominuje nad krańcową niekorzyścią A). Produkcja A jest jednak niedostateczna, a system znajduje się w stanie nieoptymalnym.

Przypadek przedstawiony na rysunku 3.1 może być interpretowany jako obraz wpływu kosztów zewnętrznych na zdolność sytemu do osiągania optimum społecznego. Niech R(x) oznacza utarg firmy, C_P(x) i C_S(x) zaś - odpowiednio prywatny koszt produkcji i koszty zewnętrzne. Założymy, że oba koszty są rosnące względem produkcji. C_P(x) jest tym kosztem, który zostaje uwzględniony w rachunku ekonomicznym firmy. Koszt zewnętrzny C_S(x) zostaje natomiast rozproszony i przerzucony na otoczenie. Zauważmy więc, że społeczne koszty produkcji C(x) to C(x) = C_P(x) + C_S(x). Ze względu na rachunek prywatny przedsiębiorstwo ustala optymalną produkcję na poziomie takim, by zmaksymalizować zysk, tj. w punkcie, gdzie
=
. Pokazuje to rysunek 3.3. Ze społecznego punktu widzenia optymalny poziom produkcji powinien być wyznaczony nie w punkcie zrównania się prywatnych kosztów krańcowych z utargiem krańcowym, ale gdy utarg krańcowy zrównuje się ze społecznym kosztem krańcowym, czyli
=
=
+
. Ponieważ zgodnie z założeniem
> 0, więc krzywa
położona jest wyżej niż krzywa
i tym samym punkt przecięcia kosztów krańcowych i utargu krańcowego x₁ leży na lewo od punktu x₀. Uwzględnienie społecznych kosztów produkcji zamiast prywatnych, tj. internalizacja kosztów zewnętrznych skutkowałaby obniżeniem poziomu produkcji.

Rys 3.3

Internalizacja kosztów zewnętrznych - optimum społeczne

Z kolei, rysunek 3.2 jest prezentacją wpływu korzyści zewnętrznych na warunki osiągania społecznego optimum. Niech R_P(x) i R_S(x) reprezentują odpowiednio utarg uwzględniany w rachunku prywatnym firmy i korzyści zewnętrzne. Obie funkcje są rosnące względem produkcji. Korzyści zewnętrzne są rozproszone, firma nie jest w stanie ich sobie przyswoić, natomiast przypadają one różnym podmiotom w otoczeniu firmy. Korzyści społeczne związane z produkcją mogą być mierzone jako R(x) = R_P(x) + R_S(x).

Optimum prywatne przedsiębiorstwa jest osiągane, gdy
=
. Na rysunku 3.4 punkt ten znajduje się w miejscu x₀. Społeczny punkt widzenia wymaga maksymalizacji społecznych korzyści, tj. spełnienia warunku
=
+
=
. Ponieważ
> 0, to krzywa krańcowej korzyści społecznej
położona jest na rysunku 4 powyżej krzywej utargu krańcowego
. Tym samym społeczne optimum wymagałoby rozwinięcia produkcji aż do punktu x₁.

Rys 3.4

Internalizacja korzyści zewnętrznych - optimum społeczne

Jeżeli koszty zewnętrzne nie są w pełni zinternalizowane w rachunku przedsiębiorstwa, to produkcja jest nadmierna i koszty zewnętrzne w pełni się ujawniają. Natomiast gdy korzyści zewnętrzne nie są w pełni ujmowane w rachunku ekonomicznym firmy, to produkcja jest niedostateczna i korzyści zewnętrzne są potencjalne, ponieważ z reguły nie ujawniają się.

Regulacja efektów zewnętrznych

Przy regulacjach efektów zewnętrznych należy rozróżniać sytuację poszczególnych typów produkcji, np. gałęzi o rosnących lub malejących kosztach produkcji. W gałęzi o rosnących kosztach, koszty społeczne nie znajdują właściwego odzwierciedlenia z uwagi na brak związku cen z faktycznym zużyciem zasobów czynników produkcji. Jest to spowodowane ujemnym efektem zewnętrznym o charakterze pieniężnym; rozwój tej gałęzi prowadzi do wzrostu kosztów we wszystkich innych gałęziach zużywających te same czynniki produkcji.

W gałęziach o malejących kosztach ich rozwój powoduje oszczędność w zużyciu czynników produkcji w związku z korzyściami skali. Uwzględniając politykę przemysłową państwa (np. dofinansowywanie rozwoju gałęzi o malejących kosztach), można sprzyjać odpowiednim zmianom strukturalnym w gospodarce i zwiększać tempo wzrostu oraz dobrobyt ogółu obywateli. Podobnie dotyczy to polityki przestrzennej i regionalnej związanej z lokalizacją produkcji.

W interesie publicznym leży lokalizowanie tzw. niekorzyści zewnętrznych w miejscu ich powstawania, a jednocześnie poprzez określone zmiany systemowe i organizacyjne efekt zewnętrzny można przekształcić w wewnętrzny. Może temu służyć uruchomienie rynku wymiany praw własności. Przy trudnościach w jego zorganizowaniu jest możliwa odpowiednia regulacja państwa. Jak pisze S. J. Bailey, są cztery opcje uwzględnienia ujemnych efektów zewnętrznych: internalizacja efektów ujemnych, zakaz wywoływania ujemnych efektów zewnętrznych, regulowanie tych efektów oraz system podatkowy. Internalizacja efektów zewnętrznych często jest praktycznie niemożliwa; zakazy mogą mieć jedynie ograniczony zasięg, a regulowanie oznacza ponoszenie znacznych kosztów. System zaś podatkowy zawsze wywołuje efekty określane w teorii jako excess burden. W sytuacji występowania ujemnych efektów zewnętrznych państwo może podejmować działania korygujące ustanawiając regulacje, tam gdzie ich nie było. Może to być np. podatek od zanieczyszczeń, czy obowiązek zmniejszania strat ekologicznych jako warunek kontynuowania działalności gospodarczej (przestrzeganie norm ekologicznych).

Tego rodzaju regulacje wymagają posiadania odpowiednich informacji, których uzyskiwanie kosztuje. Jednocześnie w interesie firm częste jest ukrywanie informacji, np. o zanieczyszczeniach. Państwo chcąc wprowadzić określone regulacje musi ponosić zwiększone koszty uzyskiwania wiarygodnych informacji, co stanowi element wcześniej omawianych kosztów transakcyjnych.

Korzyści zewnętrzne dotyczą sytuacji, gdy społeczna korzyść marginalna przewyższa prywatną korzyść marginalną. Społeczne korzyści są większe od prywatnych, gdy np. w wyniku edukacji prowadzonej ze środków społecznych finansowanych z budżetu podnosi się jakość siły roboczej, zatrudnionej przez wytwórców. Podobnie jest z wykorzystaniem rozwoju myśli technicznej pomimo istniejących ograniczeń prawa patentowego. Korzyści te są zewnętrzne względem rynku i nie są ujmowane w popycie. Producenci „za darmo” korzystają w tej sytuacji z efektów innych podmiotów. Oznacza to, iż prywatnie optymalna produkcja jest mniejsza niż społecznie optymalna produkcja. Występują w tym względzie dwie opcje rozwiązania sytuacji: przymus do konsumpcji obowiązkowych usług i subsydia.

Stosowanie różnych instrumentów regulacji państwa pociąga za sobą ponoszenie kosztów administracyjnych, które mogą przewyższyć korzyści wynikające z regulacji efektów zewnętrznych.

Prawa własności a efekty zewnętrzne

Prawa własności w sytuacji występowania efektów zewnętrznych pełnią dwie główne funkcje: dystrybucyjne (wypłata rekompensaty dla właściciela) oraz społecznie efektywnej alokacji zasobów (w związku z powstaniem brakującego rynku efektów zewnętrznych). Prawa własności mogą prowadzić do powstawania brakującego segmentu rynku na ogół wtedy, gdy dana rzecz, zjawisko dotyczy niewielu osób. Wymaga to stworzenia warunków dla uwzględniania przez prywatnych producentów strat, jakie przysparzają innym np. poprzez wzrost zanieczyszczeń środowiska. Warunki te wiążą się z różnymi formami regulacji państwowej.

W sytuacji opisanej wcześniej na rysunku 3.1 dotyczy to wymiany praw do emisji zanieczyszczeń z prawami do czystej rzeki i „zdrowych” ryb oraz prawami produkcji wielu artykułów, których produkcja czy konsumpcja wywołuje efekty zewnętrzne.

Praktyczne problemy z efektami zewnętrznymi wiążą się z niesprecyzowaniem praw własności. Przy słabo określonych prawach własności może nastąpić nieefektywna produkcja efektów zewnętrznych. Oznacza to, iż są „sposoby poprawy sytuacji stron wciągniętych w konflikt praw własności” poprzez zmianę produkcji efektów zewnętrznych. Przy dobrze określonych prawach własności wymiana między podmiotami prowadzi do efektywnej alokacji efektów zewnętrznych. Ilość generowanych efektów zewnętrznych zależy zatem od sposobu przypisania praw własności; niepełność zaś tych praw często wynika ze zbyt dużych kosztów transakcyjnych. Wymienialność praw własności może przynieść ich efektywne wykorzystanie, o ile istnieje swoboda tej wymienialności na konkurencyjnych rynkach i prawa własności mogą być transferowane bez ograniczeń. To zaś wymaga własności prywatnej, co w warunkach dominacji własności państwowej oznacza potrzebę prywatyzacji.

Związek między prywatyzacją a efektami zewnętrznymi jest dwustronny: z jednej strony występujące w gospodarce efekty zewnętrzne wpływają na procesy prywatyzacji (lub powinny wpływać); z drugiej zaś sam proces prywatyzacji powoduje występowanie efektów zewnętrznych. Przenoszenie czynników produkcji do określonej firmy w wyniku nowej alokacji praw własności może wywołać dodatnie lub ujemne efekty zewnętrzne. Dodatnie efekty zewnętrzne prywatyzacji mają miejsce wtedy, gdy społeczeństwo jako całość czerpie większe korzyści niż przekształcone przedsiębiorstwo, a korzyści społeczne są wyższe od indywidualnych. Lepsze wykorzystanie nagromadzonego majątku poprzez zmianę formy własności może przynieść i na ogół przynosi całej gospodarce i społeczeństwu takie korzyści, jak zwiększone wpływy podatkowe, nowe miejsca pracy i wzrost dochodów, czy też zwiększoną i bardziej urozmaiconą podaż towarów i usług. Korzyści społeczne mogą znaleźć dodatkowo wyraz w przyroście zysków innych firm w danej gałęzi i poza nią, czy odnowienia więzi kooperacyjnych między firmami. W sumie oznacza to zwiększenie popytu na wyroby gałęzi zarówno ze strony innych producentów, jak i ogółu konsumentów.

Prywatyzacja wywołuje ujemne efekty zewnętrzne w sytuacji, gdy zysk publiczny rośnie wolniej niż zysk prywatny. Oznacza to, iż w prywatyzacji uwzględniono głównie interesy cząstkowe danej firmy, które w całości realizowane są kosztem interesów innych firm i interesu publicznego. Z prywatyzacją mogą być związane takie ujemne efekty zewnętrzne, jak np.: ograniczanie pola działalności dla konkurencji (monopol prywatny), upadłość prywatyzowanej firmy, zmiany profilu produkcji nie uwzględniające powiązań kooperacyjnych z innymi firmami działającymi w otoczeniu prywatyzowanej firmy (np. zastępowanie krajowych kooperantów i dostawców na rzecz zagranicznych partnerów - powiązanych z nowym właścicielem).

Prywatyzacja może wprowadzić negatywne zmiany w dziedzinach, w których zysk prywatny jest niedostatecznym motywem do emisji pozytywnych efektów zewnętrznych (ze względu na koszt tej emisji). Dotyczy to np. badań naukowych, rozwoju zaawansowanych technologii, ochrony dóbr kultury materialnej. Może także nie uwzględniać ujemnych efektów zewnętrznych z prywatyzowanych przedsiębiorstw (przejmujących „prawo emisji” tych efektów od przedsiębiorstw państwowych), jak np. zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego.

Do ujemnych efektów zewnętrznych prowadzą również nadmierne sprzeczności interesów ekonomicznych. Skrajnym wyrazem tego są strajki, różnego rodzaju zakłócenia społecznego procesu gospodarowania czy zjawiska alienacji wytwórców i pracowników. Występuje to zwłaszcza wtedy, gdy z prywatyzacją wiąże się groźba utraty miejsc pracy i pogorszenie sytuacji materialnej.

Występowanie ujemnych efektów zewnętrznych w wyniku prywatyzacji może być podstawą do zmiany formy własności w ramach sektora prywatnego, formy przynoszącej korzyści danej sprywatyzowanej firmy i całej gospodarce.

/ Jak pisze M. Blaug, 1994: „Korzyści, tj. dodatnie efekty zewnętrzne, albo straty, tj. ujemne efekty zewnętrzne ...występują zawsze wtedy, kiedy do funkcji produkcji danego przedsiębiorstwa wchodzą zmienne nie będące nakładami czynnika w sensie fizycznym, ale raczej stanowiące skutek działalności innych przedsiębiorstw.”, s.390.

/ R. Cornes, T.Sandler, 1996.

/ W powyższym przykładzie zakłada się brak interwencji państwa w zakresie ustalania norm ekologicznych i sankcji z tytułu ich nieprzestrzegania.

/ S. J. Bailey, 1995.

/ W literaturze dotyczącej teorii prywatyzacji wskazuje się na możliwość przeprowadzenia swoistego rodzaju reprywatyzacji czy ponownej prywatyzacji w sytuacji źle przeprowadzonej prywatyzacji pierwotnej.

dπ_B

dX_A

dπ_A

dX_A

X_A

dπ_B

dX_A

dπ_A

dX_A

G M H

X₁ X₀

dR

dX

dC_p

dX

dC

dX

dR

dX

dC

dX

dR

dx

dC

dx

dR

dx

dRp

dx

dC

dx

X₀ X₁

---