1. Wyjaśnij pojęcie procesu gospodarowania i jego uwarunkowania

Ekonomia jest jedną z dziedzin nauk społecznych zajmującą się badaniem prawidłowości i działaniem mechanizmów rozwoju społeczno-ekonomicznego. Przedmiotem badań ekonomii jest proces gospodarowania i jego podmioty.

Powszechnie proces gospodarowania kojarzy się z ciągle odbywającym się procesem wytwarzania (produkcji) dóbr i usług, ich podziałem, wymianą i konsumpcją. Wszyscy wiemy, że człowiek, aby mógł żyć i rozwijać się, musi zaspokajać ciągle różnorodne potrzeby. Jest charakterystyczne to, że rodzaj, a także rozmiary potrzeb są bardzo ściśle związane z osiągniętym etapem społeczno-ekonomicznego rozwoju społeczeństwa. Potrzeby zgłaszane przez ludzi można podzielić na: biologiczne, socjologiczne i psychologiczne. Pod pojęciem "potrzeb biologicznych" rozumiemy te, których zaspo­kojenie jest konieczne dla życia, a więc: wyżywienie, ubranie, mieszkanie itp. Potrzeby socjologiczne są efektem warunków współżycia ludzi w grupie, potrzeby komunikowania się oraz naśladowania określonych wzorców stylu życia. Ostatnia grupa potrzeb to potrzeby psychologiczne wiążące się z potrzebami duchowymi człowieka jako jednostki i członka społeczeństwa; typowe przykłady to potrzeby samo rozwoju, samorealizacji, opiekuństwa itp. Inne grupowanie potrzeb to podział ich na pierwszego rzędu i wyższego rzędu, indywidualne i zbiorowe, teraźniejsze i przyszłe.

Potrzeby pierwszego rzędu to zestaw niezbędnych dóbr i usług wymaganych dla egzystencji biologicznej człowieka (wymóg przeżycia). Odmienne cechy przypisuje się potrzebom wyższego rzędu; ich cechą charakterystyczną jest to, że są one rezultatem rozwoju jednostki i społeczeń­stwa, co oznacza, że rośnie zapotrzebowanie na lepsze jakościowo produkty i usługi, np. w zakresie rozwoju kulturalnego społeczeństwa, bezpieczeństwa itp. Kolejny to podział na potrzeby indywidualne i zbiorowe (społeczne, publiczne). Kryterium tego podziału jest charakter, a więc sposób ich zaspokajania. Potrzeby indywidualne czło­wiek zaspokaja poprzez indywidualną konsumpcję, jako jednostka w sferze biologicz­nej, socjologicznej itp., natomiast potrzeby zbiorowe, jak np. obronność kraju, ład i porządek publiczny, lecznictwo itp., można zaspokoić tylko w drodze konsumpcji zbiorowej. Warunkiem niezbędnym dla zaspokojenia zwiększających się potrzeb społeczeń­stwa jest ponoszenie nakładów na rozszerzenie działalności gospodarczej w okresach przyszłych. Nakłady te nazywamy inwestycjami; ich źródłem są dochody bieżące. Tak, więc zwiększając inwestycje, uszczuplamy konsumpcję bieżącą na rzecz potrzeb przyszłych. W ogólnej charakterystyce potrzeb podkreślić należy, że obok potrzeb kon­sumpcyjnych ludzi istnieją potrzeby produkcyjne podmiotów gospodarczych. Ty­powe potrzeby produkcyjne to potrzeby: inwestycyjne, związane z bezpośrednią pro­dukcją (energia, surowce), z obsługą działalności produkcyjnej zakładu itp.

Potrzeby ludzi i podmiotów gospodarczych są zaspokajane, dlatego, że wytwarzane są dobra i świadczone usługi. Dobra, dla których wytworzenia społeczeństwo ponosi określone nakłady, nazywamy dobrami gospodarczymi - ekonomicznymi. Ich prze­ciwieństwem są tzw. dobra wolne, które nie wymagają przetworzenia, inaczej mówiąc- możemy korzystać z nich nie ponosząc żadnych nakładów. W celu wytworzenia dóbr ekonomicznych - gospodarczych człowiek oddziaływuje za pomocą pracy na przyrodę. Przedmiotem jego pracy jest Ziemia, uzyskane surowce, a w dalszych fazach półfabrykaty, które poddane przetworzeniu dają ostateczny efekt (produkt), często bardzo złożonej pracy. Kolejne rozważania wymagają dwóch uwag. Po pierwsze, zasoby potrzebne do produkcji dóbr i świadczenia usług są ograniczone oraz po drugie, w przeciwieństwie do ograniczeń fizycznych zasobów ludzkie potrzeby są nieograniczone. Ekonomiści do zasobów i jednocześnie ograniczeń zaliczają:
- ziemię rozumianą jako obszar (np. w rolnictwie) i wszystko, co znajduje się w jej wnętrzu (surowce),
- kapitał ludzki, zasoby pracy, traktowanej jako sposób wydatkowania energii fizycznej lub umysłowej człowieka;
- zasoby kapitału, obejmujące kapitał rzeczowy i kapitał finansowy,
- technologie - techniki wytwarzania rozumiane jako dostępna wiedza i metody łączenia zasobów w sposób produkcyjny.
"Do tej listy niektórzy ekonomiści dodaliby piątą kategorię, talent przedsiębior­czości. Przedsiębiorca odgrywa kluczową rolę w powodzeniu każdej gospodarki, szczególnie, jeżeli opiera się na działaniu rynków. Jako że przedsiębiorcy odkrywają bardziej efektywne i zyskowne sposoby organizowania zasobów dla wytwarzania dóbr i usług, które ludzie są skłonni kupić, często są uważani za swoisty zasób".
Istniejące zasoby, jeżeli są wykorzystywane, stają się nakładami potrzebnymi do produkowania dóbr.
Wyjaśnijmy, zatem, że proces produkcji jakiegoś dobra w gospodarce rynkowej nie jest zakończony do momentu, gdy produkt nie znajdzie się w rękach nabywcy-kon­sumenta, który przez akt nabycia akceptuje jego użyteczność. Użyteczność jest to zadowolenie z zaspokojenia danej potrzeby, możliwe wtedy, gdy dysponujemy ok­reśloną ilością danego produktu
Organizując procesy wytwarzania dóbr i usług niezbędnych dla zaspokajania potrzeb ludzie wchodzą między sobą w określone układy, wzajemne zależności powiązania. W historii rozwoju społeczeństw ludzkich, w czasie tzw. rewolucji agrarnej powstała sytuacja, w której producenci-rolnicy zaczęli wytwarzać więcej, niż wynosiły ich potrzeby - powstała nadwyżka, czyli produkt dodatkowy, co dało asumpt do pojawienia się nowych zawodów: rzemieślników, urzędników, kupców. Wszystkie te zjawiska nazywamy społecznym podziałem pracy. Społeczny podział pracy bardzo szybko wykazał swoją przewagę nad gospodarką samowystarczalną. Zalety te upatruje się w specjalizacji, która pozwala wytwarzać więcej danych dóbr, a także w dosko­naleniu umiejętności wytwórcy.
Następstwem społecznego podziału pracy było upowszechnienie się nowych form wymiany. Społeczeństwo przeszło od wymiany bezpośredniej - dobro za dobro (tzw. barter) do wymiany pośredniej - przy pomocy pieniądza. Jest oczywiste, że specjalizacji towarzyszyć musi wymiana, bowiem dzięki niej producenci jednych dóbr otrzymują inne produkty, które są im niezbędne. W rozwoju historycznym oznaczało to skupienie wymiany w oznaczonych miejscach, które nazywamy rynkami. W ten sposób powstała gospodarka rynkowa właściwa dla społeczeństw, które specjalizują się w wykonywaniu rozmaitych czynności i zaspokajają swoje potrzeby w drodze wymiany, na warunkach ustalanych przez partnerów tej wymiany.
Obok społecznego podziału pracy istnieje tzw. techniczny podział pracy, czyli specjalizacja w obrębie produkcji danego dobra. Najogólniej można go określić jako "dzielenie" czynności potrzebnych do wytworzenia produktu. Upowszechnienie się technicznego podziału pracy związane jest z postępem technicznym w metodach pro­dukcji i organizacji przemysłu na dużą skalę. Wskazane procesy spowodowały, że w miejsce produkcji rzemieślniczej rozwinęła się produkcja przemysłowa, a dotychczasowi rzemieślnicy i ich pracownicy stali się pracownikami najemnymi.
Ważnym pytaniem interesującym wytwórców jest to, ile dóbr i usług produkować, czyli jak wykorzystać dostępne zasoby? Sposób, w jaki dostępne czynniki produkcji (kapitał plus praca) są wykorzystywane przez różne cele, nazywamy alokacją. W gospodarce rynkowej kierunki wydatkowania środków przez producentów, (co i ile produkować) i konsumentów dysponujących dochodami z tytułu pracy są decyzjami podejmowanymi za pośrednictwem rynku.
Wprowadziliśmy pojęcie "rynku" - spróbujmy, zatem określić, co to jest rynek. Powszechnie wskazuje się, że rynek jest to miejsce, w którym sprzedawcy i nabywcy określają (negocjują warunki wymienne. Inaczej mówiąc - rynek obejmuje stosunki wymienne, urzeczywistniające się w transakcjach kupna-sprzedaży między dostaw­cami i odbiorcami, których decyzje wpływają na podaż, popyt oraz kształtują poziom cen. Rynki rozróżniamy: z punktu widzenia sprzedaży różnych dóbr (branży), np. rynek mięsa, samochodów, warunków naturalnych, położenia geograficznego (rynek lokalny, krajowy, światowy) czy barier stwarzanych przez państwo (m.in. przez przepisy celne).
Ważnym podziałem jest wyróżnienie rynków dóbr i czynników wytwórczych. Na rynkach dóbr wymienia się dobra i usługi konsumpcyjne, na rynkach czynników produkcji sprzedawane są usługi czynników produkcji. Sprzedawcy to właściciele czynników produkcji, tym także pracy (rynek pracy).
Podmiotami występującymi na rynku są: gospodarstwa domowe, podmioty gospo­darcze oraz instytucje państwowe i pozaekonomiczne (np. organizacje społeczne, polityczne).
Nie wchodząc w szerszą ocenę można stwierdzić, że rynki i podmioty są ze sobą powiązane przez dochody, np. konsument kupujący dobro A może ograniczyć zakup dobra B. producent kupując maszyny ogranicza zakup siły roboczej, państwo ograniczając wydatki na świadczenia społeczne zmniejsza lub zmienia kierunki zakupu dóbr i usług.
W gospodarce towarowo-pieniężnej rynek oddziaływuje w dwu płaszczyznach. Pierwsza polega na tym, że poprzez mechanizm rynkowy regulowane są procesy gospodarcze (a także częściowo społeczne); jest to funkcja informacyjna i efektywnościowa rynku. Druga płaszczyzna wskazuje, że na rynku zachodzą procesy realne, gdyż poprzez rynek dokonują się transakcje kupna-sprzedaży, które przesądzają o efek­tywności przedsięwzięć gospodarczych. Jak widzimy, więc, korzyści (np. zyskowi, zwiększeniu PKB) z podjętej decyzji (zwiększenia nakładów inwestycyjnych) towarzyszą koszty alternatywne - koszty utraconych korzyści (w postaci zmniejszenia lub zamrożenia poziomu konsumpcji).
Współczesna ekonomia dzieli się na dwa działy: mikroekonomię i makroeko­nomię. Mikroekonomia, jak sama nazwa wskazuje, zajmuje się jednostkami mniej­szymi, takimi jak przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe lub poszczególne regiony. Inaczej mówiąc, mikroekonomia bada związki i relacje między wielkościami mikroeko­nomicznymi. Wielkości mikroekonomiczne obejmują takie problemy, jak: wydatki i dochody poszczególnych grup gospodarstw domowych, ceny danych towarów" czy usług, relacje między cenami, płace pracowników i ich zróżnicowanie, zyski przed­siębiorstw, produkcje różnych dziedzin itp. Mikroekonomia formułuje problemy teore­tyczne oraz sposoby ich rozwiązywania w polityce mikroekonomicznej. Celem polityki mikroekonomicznej może być zachę­canie do podejmowania działalności gospodarczej, ryzyka gospodarczego, kreowanie przedsiębiorczości, innowacyjności, zachęcanie do restrukturyzacji, likwidowanie dys­proporcji społecznych, regionalnych itp. Makroekonomia natomiast zajmuje się analizą zagregowanych wielkości eko­nomicznych, a więc ujmowanych dla całej gospodarki narodowej. Badając zależności między tymi wielkościami - makroekonomia formułuje teorie makroekonomiczne i rozwiązania dla polityki makroekono­micznej. Dokonuje się to przez określenie celów i narzędzi polityki makroeko­nomicznej. Ekonomia badając procesy gospodarowania posługuje się, podobnie jak inne nauki, specyficznymi dla niej metodami oraz narzędziami badawczymi.
W gospodarce istnieje ogromna ilość podmiotów gospodarczych, wytwarza się dziesiątki tysięcy dóbr i usług, przeprowadza się wiele milionów transakcji kupna-sprzedaży, czemu towarzyszą liczne operacje finansowe. Analiza pozytywna (ekonomia pozytywna) polega na sys­tematyzowaniu rzeczywistości, poznaniu zjawisk i praw ekonomicznych, z którymi jest związana, bez dokonywania oceni sądów (bez względu, czy wynik jest pozytyw­ny, czy negatywny). Ten nurt badawczy w ekonomii tworzy, zatem system kryteriów, które mają służyć do interpretacji zjawisk i procesów gospodarczych.
W analizie normatywnej (ekonomia normatywna) badano zjawiska gospodarcze w celu wydania orzeczenia, sądu wartościowego. A więc np. czy warto w celu zmniej­szenia bezrobocia zwiększyć wydatki na roboty publiczne, jeżeli tak, to, jakie grupy społeczne obciążyć podatkami, jaką stopę inflacji można w gospodarce zaakceptować, jaki poziom bezrobocia może być tolerowany, o ile procent powinny wzrosnąć wydatki na szkolnictwo, wojsko itp.
Jaka jest, zatem zależność między analizą pozytywną i analizą normatywną? Najogólniejsza odpowiedź jest następująca: analiza pozytywna opisując fakty umożliwia rozwiązanie problemów sformułowanych przez ekonomię normatywną. Można także na to pytanie odpowiedzieć, że analiza pozytywna dotyczy ekonomii jako nauki, natomiast ekonomia normatywna odnosi się do polityki gospodarczej, w ramach, której podejmowane decyzje muszą nawiązać do ustaleń teorii ekonomii (ekonomii pozy­tywnej).
Produktem pracy ekonomistów-teoretyków są teorie ekonomiczne, które zawie­rają zbiór twierdzeń, definicji i hipotez naukowych dotyczących wybranego fragmentu procesu gospodarowania. Przy pomocy tych teorii podejmuje się próby wyjaśnienia rzeczywistości gospodarczej. Teorie ekonomiczne dostarczają, zatem abstrakcyjnego obrazu przebiegu procesów gospodarczych. Abstrakcyjne odbicie rzeczywistości wynika z szeregu założeń upraszczających.
Środki i metody działania, jakimi dysponuje gospodarka, są ograniczone przez stan wiedzy technicznej i ekonomicznej, organizację gospodarki, przedsiębiorczość pod­miotów gospodarczych, zharmonizowanie działań odcinkowych, itp. Środki rzeczowe mogą być wykorzystywane łącznie, oddzielnie, względnie mogą pozostawać w zależności substytucyjnej. Wszystkie te elementy tworzą przesłanki decyzji podmiotów gospodarczych. Podejmowane decyzje wiążą się ściśle z kryteriami wyboru. Z tego punktu widzenia możemy mówić o kryteriach ekonomicznych i kryteriach pozaekonomicznych decyzji gospodarczych. Jeżeli cele i środki działania są wymierne ilościowo, to podstawą wyboru powinien być rachunek ekonomiczny. Cechą analizy ekonomicznej jest to, że za jej pomocą możemy konstruować warianty rozwiązań, które powinny dać odpowiedź na takie problemy, jak: co produkować, jak produkować, komu sprzedać, gdzie kupić itp. Podkreślić należy wyraźnie, że stoso­wanie rachunku ekonomicznego zależy bardzo silnie od stopnia więzi towarowo-
-pieniężnych między podmiotami gospodarczymi, a także od stopnia uzależnienia sytuacji materialnej podmiotu gospodarczego od racjonalności jego postępowania.
Używamy pojęć: gospodarowania i gospodarki. Wyjaśnijmy, że gospodaro­wanie toproces (pobudzany przez potrzeby), w którym podmioty gospodarcze (łącznic lub oddzielnie) podejmują określone działania. Wiadomo, że procesy gospodarcze przebiegają w określonych warunkach materialnych, społecznych, politycznych, in­stytucjonalnych itp. Inaczej mówiąc, wszystkie warunki materialne i mechanizmy, które wpływają na proces gospodarowania, nazywamy gospodarką.
Kryteria podziału na rodzaje i typy gospodarki to: skala gospodarowania, forma działalności gospodarczej, stopień powiązania i współpracy gospodarczej, mechanizmy regulujące stopień i poziom rozwoju, ustrój społeczno-polityczny. Przyjmując za kryterium skalę działania wyróżnia się: gospodarkę światową (globalną), gospodarkę narodową, gospodarkę w skali makro, mezo i w skali mikro. Gospodarka w skali mikro obejmuje: przedsiębiorstwa, indywidualne gospo­darstwa rolne, gospodarstwa domowe. W skali mezo gospodarka jest fragmentem -częścią składową gospodarki narodowej, wyodrębnioną w oparciu o kryteria tech­niczno-gałęziowe (np. przemysł elektroniczny), terytorialne (np. gminy, regiony gospo­darcze), administracyjno-gospodarcze (np. obszar wolnocłowy, zagłębie miedzi owe). Gospodarka narodowa (skala makro) obejmuje zasady i procesy gospodarcze, a także system ekonomiczny w danym społeczeństwie. Gospodarka globalna (światowa) rozu­miana jest jako suma gospodarek poszczególnych krajów pozostających we wzajemnych związkach i zależnościach, takich jak: wymiana produktów, wymiana oraz przepływ myśli technicznej i naukowej, ochrony środowiska naturalnego, wyżywienia itp.
Jednym z powszechnie znanych kryteriów podziału gospodarki jest forma działal­ności gospodarczej. Z tego punktu widzenia wyróżniamy gospodarkę naturalną oraz gospodarkę towarową. Cechą gospodarki naturalnej jest to, że wytwarzane dobra i usługi Są przeznaczone przede wszystkim na "samo zaopatrzenie" bezpośrednich wy­twórców - także świadczenia na rzecz innych grup społecznych dokonują się w naturze (np. daniny w naturze). Wielkość i struktura produkcji przystosowana była do potrzeb zgłaszanych przez bezpośrednich wytwórców. Działalność gospodarcza opierała się na zwyczajach oraz tradycji, w konsekwencji - zmiany metod wytwarzania i dystrybucji dokonywały się powoli.
W gospodarce towarowej dominującą pozycję zajmuje produkcja towarów. a więc wytwarzanie różnorodnych dóbr i usług przeznaczonych do wymiany za pomocą aktu kupna-sprzedaży. Początki gospodarki towarowej związane były z rozwojem spo­łecznego podziału pracy oraz wytwarzaniem nadwyżki ponad potrzeby bezpośredniego wytwórcy, co prowadziło do zmiany celu produkcji - produkcja dóbr i usług musiała być dostosowana do potrzeb odbiorcy. Dla pełnego obrazu należy dodać, że rozpowszechnienie się gospodarki towarowej nie doprowadziło do likwidacji gospodarki naturalnej. Wymiana międzynarodowa -jak każdy rodzaj wymiany -jest rezultatem rozwoju produkcji towarowej, ten zaś - ustawicznie pogłębiającego się podziału pracy. Z tego punktu widzenia gospodarować można w izolacji lub w ścisłej współpracy z innymi krajami. Sytuację pierwszą nazywamy gospodarką zamkniętą (autarkiczną), drugą-gospodarką otwartą. Gospodarka autarkiczna przejawia się w dążeniu poszczegól­nych państw do zapewnienia sobie pełnej samowystarczalności jako podstawy ekspansji ekonomicznej, politycznej czy militarnej. Doświadczenie wykazywało, że społeczne koszty izolacji gospodarczej są wysokie, wyrażają się one we wzroście cen, obniżaniu płac realnych, niepełnym zaspokojeniu potrzeb, brakach produktów, wysokich kosztach produkcji itp. Autarkia gospodarcza może występować w związku z nadzwyczajnymi wydarzeniami politycz­nymi (blokady, rewolucje, wojny).
Z punktu widzenia sposobu rozwoju możemy mówić o gospodarce wolnorynkowej i gospodarce centralnie planowanej. Krzywa możliwości produkcyjnych prezentuje dostępne wybory, natomiast nie informuje o sposobie dokonywania tych wyborów. Sposób dokonywania wyborów wyznaczany jest przez istniejący w danym społeczeństwie system ekonomiczny. Co rozumiemy przez system ekonomiczny? Najogólniej pod pojęciem "systemu ekonomicznego" rozumiemy zespół instytucji oraz mechanizmów harmonizujących i kontrolujących podejmowane oraz realizowane decyzje ekonomiczne, Są dwa modele systemu gospodarczego - jeden oparty na mechanizmie rynkowym i drugi funkcjonujący w oparciu o nakaz administracyjny. "Mechanizm rynkowy jest formą organizacji produkcji, w której indywidualni konsumenci i indywidualne przedsiębiorstwa za pośrednictwem rynków współdziałają w procesie rozwiązywania trzech głównych problemów ekonomicznych, (co produkować, jak produkować, dla kogo). Gospodarka nakazowa to gospodarka, w której alokacja zasobów określana jest przez państwo, nakazujące jednostkom i przedsiębiorstwom stosowanie się do planów gospodarczych".2
W rozwoju społeczeństw ludzkich nie występowała nigdy ani gospodarka całkowicie wolnorynkowa, ani też gospodarka całkowicie kontrolowana. W rzeczy­wistości, gospodarki są gospodarkami mieszanymi, co oznacza, że jedne decyzje są podejmowane przez przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe, a inne przez władze centralne. Stopień kontroli sprawowanej przez władzę może być różny, zmieniają się także akcenty oddziaływania władz centralnych na rozwój i funkcjonowanie gospo­darki. Procesy gospodarcze przebiegają żywiołowo wtedy, gdy nie oddziałują na nie żadne instytucje bezpośrednio. W momencie powstania tych instytucji mogą one bezpośrednio lub pośrednio wpływać na decyzje podmiotów gospodarczych. Bez­pośrednio - oznacza, że decyzje za podmiot gospodarczy podejmuje organ zewnętrzny (państwowy), pośrednio, że tworzony jest zespół warunków do podejmowania decyzji, tak by były one zgodne z intencją ogniwa regulującego. Typowe instrumenty, pośred­niego oddziaływania to: ceny, podatki, stopa amortyzacji, stopa oprocentowania itp. Każdy system należy oceniać przez pryzmat efektywności w realizacji celu, któremu ma służyć. Oznacza to. że w systemie istnieje mechanizm oceny potrzeb jednostek, grup czy klas społecznych oraz ich znaczenia. Lapidarnie można stwierdzić, iż system musi określić hierarchię potrzeb. Ponieważ interesy indywidualnych ludzi, grup czy klas społecznych różnią się znacznie, konieczne jest istnienie środków umożliwiających osiąganie kompromisów i porządkowanie systemu priorytetów. W sprawnie funkcjonującym systemie gospo­darczym hierarchia potrzeb rozwija się i zmienia. Oznacza to, że dokonać się musi realokacja zasobów, czyli przesunięcie ich z dziedzin wytwórczości, których znacze­nie maleje, do tych, których pozycja w hierarchii potrzeb rośnie, lub do nowych gałęzi produkcji i dziedzin działalności dotychczas nie podejmowanych. Klasycznym przykładem w tym zakresie jest przesuwanie zasobów w miarę wzrostu gospodarczego z rolnictwa do przemysłu, a w wyższych fazach rozwoju do sfery usług.
Kolejnym ważnym kryterium oceny systemu ekonomicznego jest jego sta­bilność - zdolność adaptacyjna i wewnętrzna elastyczność. Stabilność systemu, będąca ważną przesłanką jego efektywności, oznacza zdolność do niwelowania nie­przewidzianych zaburzeń, odbiegających od "normalnego" funkcjonowania. Ponieważ w toku działania gospodarki mogą zmieniać się zewnętrzne warunki lub zaczynają odgrywać rolę czynniki, których działania nie przewidziano, konieczne staje się przystosowanie - adaptacja systemu do wszelkich zmian w otoczeniu, które byłyby korzystne dla jego dalszego funkcjonowania. Przyjmując za kryterium kolejność ich powstawania w rozwoju gospodarczym, charakterystykę podmiotów rozpoczynamy od gospodarstw domowych.
a) Gospodarstwo domowe
Gospodarstwo domowe jest najstarszym i najtrwalszym podmiotem gospo­darczym. Gospodarstwo domowe to ludzie wspólnie zamieszkujący i podejmujący różne decyzje, w tym przede wszystkim ekonomiczne. Odwiecznym celem jest zaspo­kojenie potrzeb członków rodziny. Formy, w jakich dokonuje się zaspokojenia potrzeb, ewoluowały od indywidualnych (w gospodarce naturalnej) (to indywidualnych i pub­licznych - zbiorowych w rozwiniętej gospodarce towarowo-pieniężnej.
Dla współczesnych gospodarek typowe są gospodarstwa domowe pracownicze, w których główne źródło przychodów pieniężnych stanowi praca zarobkowa. Sprzedają one usługi swojego czynnika produkcji i otrzymują w zamian dochód. Obok tego źródła dochodu mogą wystąpić inne. np. oszczędności mogą być zamienione na akcje, co oznacza, że gospodarstwa domowe dostarczają przedsiębiorstwom pieniędzy potrzebnych na zakup dóbr kapitałowych i otrzymują w zamian część ich zysku (dywidendę) - cenę za usługę korzystania z kapitału.
W gospodarstwach domowych przebiegają takie procesy gospodarczo-społeczne,
- biologiczne, związane z reprodukcją i aktywizacją siły roboczej - poprzez pracę dla uzyskania przychodów naturalnych i pieniężnych,
- wykorzystanie - dysponowanie szeroko rozumianymi przychodami dla zaspo­kojenia potrzeb rodziny,
- podejmowanie przez członków gospodarstwa domowego czynności mających na celu bezpośrednie zaspokojenie potrzeb, np. wytwarzanie kompotów, pranie pościeli,
- organizowanie i realizowanie przebiegu procesów konsumpcji,
- społeczne, wyrażające się w wychowywaniu dzieci, zdobywaniu przez nie kwalifikacji i umiejętności wykorzystywanych w szeroko rozumianym procesie repro­dukcji, a więc wykonywaniu pracy na różnych odcinkach i szczeblach działalności gospodarczej, opieki nad młodym pokoleniem, osobami starymi, niepełnosprawnymi itp.
Zawęźmy nasze rozumowanie do następujących płaszczyzn: po pierwsze, gospodarstwa domowe są decydującym od­biorcą wytwarzanych towarów i usług - przesądzają o celowości ich wytwarzania, po drugie, gospodarstwa domowe zasilają gospodarkę w siłę roboczą, po trzecie, skala podaży pracy żywej zależy od tego, jakie są możliwości uzyskania przez nie środków dla zaspokojenia potrzeb członków rodziny.
Uwagi dotyczące zachowań gospodarstw domowych, najważniejszego i najliczniej­szego podmiotu gospodarczego, można podsumować następująco: w praktyce podmioty te wykorzystują częściowo rachunek ekonomiczny dla określenia swojego zachowania, obok tego ogromny wpływ na ich decyzje ma tradycja, intuicja, naśladownictwo, przyzwyczajenia
b) Gospodarstwo rolne
Rodzinne gospodarstwo rolne jako forma organizacji produkcji występuje współcześnie w szeregu krajów. Fakt jego występowania w różnych systemach społeczno-politycznych wskazuje na jego trwałość, a także dużą zdolność przystoso­wania się do zmieniających się warunków zewnętrznych. Jest to podmiot gospodarczy równie stary i trwały jak gospodarstwa domowe.
Gospodarka chłopska jako sposób produkcji opiera się na prywatnej własności ziemi i innych środków produkcji oraz na własnej pracy właściciela i jego rodziny. Wytworzone produkty podlegają podziałowi między potrzeby rodziny i gospodarstwa. Zanikanie bezpośredniego związku między warsztatem produkcyjnym i gospodarstwem domowym jest granicą, po której prze­kroczeniu gospodarstwo chłopskie przekształca się w towarowe, rodzinne gospodarstwo farmerskie. W warunkach rolnictwa farmerskiego produkcja z reguły przeznaczona jest nazbyt i rozwija się pod wpływem bodźców rynkowych, a nie potrzeb gospodarstwa domowego rolnika. W tych warunkach praca staje się bardziej zawodem niż sposobem życia.
Celem gospodarowania w warunkach gospodarki chłopskiej jest maksymalizacja dochodu rolniczegoz gospodarstwa. W warunkach tradycyjnej gospodarki chłopskiej gromadzenie bogactwa w postaci wartości użytkowych (wynikających z potrzeb rodziny i gospodarstwa) dominuje nad gromadzeniem wartości. W gospodarce tej występuje, zatem swoisty podział między gospodarstwo towarowe i naturalne.
Charakterystykę gospodarstw rodzinnych można zakończyć stwierdzeniem, że we wszystkich krajach w mniejszym tub większym stopniu prowadzona jest świadoma polityka zmian strukturalnych czy też polityka popierania gospodarki rolnej. Narzę­dziami tej polityki są: subwencje, zasady obrotu ziemi~ system cen rolnych, wsparcia produkcji no i usługowe, przedsięwzięcia społeczno-polityczne, np. w zakresie świad­czeń społecznych, obrotów międzynarodowych, ceł itp.
c) Przedsiębiorstwo
Głównym aktorem sceny gospodarczej jest przedsiębiorstwo; historycznie powstało ono w momencie oderwania się gospodarstwa domowego od działalności zarobkowej. Jednoznaczna definicja przedsiębiorstwa w literaturze ekonomicznej nie została sformułowana. Najczęściej uważa się, że jest to jednostka gospodarcza zajmująca się produkcją dóbr lub świadczeniem usług, wyodrębniona pod względem techniczno-produkcyjnym, organizacyjnym, ekonomiczno-prawnym, terytorialnym i kadrowym od innych typów podmiotów gospodarczych.
Główną cechą przedsiębiorstwa jest jego samodzielność ekonomiczno-fi­nansowa. Polega ona na możliwości dysponowania posiadanymi zasobami środków" trwałych i obrotowych, pokrywaniu wydatków z własnych przychodów, posiadaniu rachunku rozliczeniowego w banku, zaciąganiu kredytów itp. Decyzje podejmują przedsiębiorstwa na własny koszt i ryzyko, instrumentem wy­boru jest rachunek ekonomiczny umożliwiający ocenę każdego wariantu zachowania się, tak by osiągnąć nadwyżkę finansową z punktu widzenia kosztów, przychodów i opłacalności. Przedsiębiorstwo posiada osobowość prawną, którą uzyskuje z chwilą wpisu do rejestru przedsiębiorstw. Osobowość prawna oznacza nabycie przez nie uprawnień podmiotu obrotu cywilnego, a więc możliwości zawierania umów, ponoszenia od­powiedzialności majątkowej itp.
Jak każdy podmiot gospodarczy, przedsiębiorstwo podejmuje decyzje uwzględ­niające swój cel działania. Powszechnie uważa się, że celem tym jest maksymalizacja zysku. W literaturze ekonomicznej takie sformułowanie celu jest przedmiotem krytyki; istnieje kilka teorii zachowań się firm.
Przedsiębiorstwa są zasadniczym podmiotem wykorzystującym usługi czyn­ników wytwórczych - kapitału i pracy. Elementami procesu gospodarowania w przedsiębiorstwach są, zatem: majątek trwały i obrotowy oraz załoga. Te części składowe oraz ich wielkość i struktura określają zdolność produkcyjną przedsiębior­stwa, czyli potencjalne możliwości produkcji dóbr czy świadczenia usług. Finansowym odbiciem zasobów będących w dyspozycji przedsiębiorstwa są różnego typu fundusze, np. fundusz płac, fundusz inwestycyjny itp.
W życiu codziennym coraz częściej spotykamy się z dużą liczbą różnych przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa te można pogrupować przy wykorzystaniu różnych kryteriów. Z punktu widzenia form własności możemy mówić o przedsiębiorstwach:
państwowych, prywatnych, spółdzielczych, samorządowych, pracowniczych wól­kach kapitałowych, przedsiębiorstwach organizacji społecznych (związków zawo­dowych, politycznych), drobnotowarowych, mieszanych (np. państwowo-spółdziel­czych, państwowo-prywatnych, z udziałem kapitału zagranicznego) itp. Rozróżniamy także przedsiębiorstwa: duże i małe, samodzielne - konkurencyjne, połączone wię­zami pionowymi (np. zjednoczenia branżowe, centrale spółdzielcze, holdingi) lub poziomymi.
Przedsiębiorstwo państwowe jest jednostką gospodarczą wyposażoną przez organ założycielski w majątek produkcyjny przystosowany do wytwarzania dóbr czy świadczenia usług. Organem założycielskim może być organ administracji państwowej - centralnej czy terenowej, tworzący przedsiębiorstwa na podstawie uchwały właściwej rady narodowej. Organ ten sprawuje nadzór nad działalnością przedsiębiorstwa państwowego, kontroluje jego działalność oraz pracę dyrektora. W stosunku do przedsiębiorstwa organ założycielski posiada uprawnienia władcze określane przepisami ustawy o przedsiębiorstwach pań­stwowych. Wady w funkcjonowaniu przedsiębiorstw państwowych spowodowały, że tendencją dominującą na świecie stało się dążenie do zmiany ich form organizacyjno-prawnych; działalność tę określamy mianem prywatyzacji"
Przedsiębiorstwo spółdzielcze jest formą własności grupowej członków-użyt­kowników (np. spółdzielnia spożywców) lub członków-pracowników (spółdzielnie produkcyjne, spółdzielnie pracy). Członkowie spółdzielni wnoszą udziały, z których powstaje tzw. fundusz udziałowy; zasadą w spółdzielni jest to, że członek posiada tylko jeden głos bez względu na wielkość udziału. Obok funduszu udziałowego tworzony jest, tzw. fundusz rezerwowy, którego źródłem są zyski spółdzielni nie podzielone między członków. Sposób zarządzania spółdzielniami jest ściśle związany z faktem, że stanowi ona stowarzyszenie określonej grupy osób. Najwyższą władzą jest walne zgromadzenie członków, na którym każdy ma jeden głos; walne zgro­madzenie wybiera organ kontrolujący zarząd spółdzielni - radę nadzorczą.
Przedsiębiorstwa komunalne są przedsiębiorstwami użyteczności publicznej (zakłady oczyszczania, wodociągi). W historii rozwoju przedsiębiorstwa ważnym momentem stało się upowszech­nienie kolektywnego przedsiębiorstwa spółki. Spółki są przedsiębiorstwami, których wspólnicy zobowiązują się do osiągnięcia celu gospodarczego określonego w umowie. Z punktu widzenia prawnego można je podzielić na osobowe I kapitałowe. Spółki osobowe to spółka jawna, spółka cicha lub spółka komandytowa. Spółki kapitałowe to spółka z ograniczoną odpowiedzialnością i spółka akcyjna. Najbardziej typową formą przedsiębiorstwa kapitalistycznego stały się spółki akcyjne, bowiem dają możli­wość powiększania kapitału (ponad kapitał założycielski) drogą emisji papierów war­tościowych zwanych akcjami. Udziałowcy spółki - akcjonariusze wnoszą udziały tworząc tzw. kapitał założycielski - akcyjny. Jako dowód udziału w majątku spółki akcjonariusze otrzymują akcje." Najważniejszym prawem akcjonariusza jest prawo do dywidendy, która jest częścią zysku wypracowanego przez przedsiębiorstwo. Wysokość dywidendy zależy głownie od rentowności spółki.
Rozwój gospodarczy, będący zasadniczą przyczyną ewolucji przedsiębiorstw", doprowadził do sytuacji, w której obok dużych jednostek - korporacji (spółek akcyjnych) istnieją i rozwijają się w różnych formach własnościowych przedsiębiorstwa małe, tzw. smali business. Ostatnie dziesięciolecia przyniosły wyraźny renesans tych przed­siębiorstw. Przedsiębiorstwa małe stanowią otoczenie korporacji, które rezygnują z drobnej produkcji na rzecz jednostek małych, lub podejmują działania w tych sferach, które nie są przedmiotem zainteresowania wielkich organizacji, np. usługi, handel, konserwacja i naprawa sprzętu domowego itp.
Najczęściej spotykane formy organizacyjne monopolu to syndykat i kartel. Syndykat jest porozumieniem, w którym uczestnicy zachowują osobowość prawną, ale jednocześnie zobowiązują się do określonych działań, np. wspólnych zakupów surowców, sprzedaży itp. Kartel jest porozumieniem (np. cenowym lub kontyngen­towym) niezależnych przedsiębiorstw, którego celem jest opanowanie rynku, zwięk­szenie zysków itp.
d) Banki
Ranki są to przedsiębiorstwa trudniące się zawodowo różnymi operacjami pieniężnymi. Banki są bardzo ważnym elementem gospodarki towarowo-pieniężnej i jednocześnie działają przy zastosowaniu specyficznego czynnika produkcji."Czyn­nikiem tym, będącym przedmiotem świadczonych usług jest pieniądz. Środki pieniężne pozyskiwane przez bank od klientów w formie lokat, zaciąganych w innych bankach pożyczek oraz środki własne stanowią podstawę rozwijania przez bank akcji kredytowej. Bank oferuje swoje usługi na rynku i uzyskany z ich sprzedaży dochód przeznacza na pokrycie kosztów działalności i rozwój. Oczywiście stworzenie techniczno-organi­zacyjnych podstaw dla świadczenia usług bankowych wymaga wykorzystania jako czynników produkcji pracy i środków produkcji, ale ich zadanie polega jedynie na "umożliwieniu wykorzystania czynnika podstawowego, jakim jest pieniądz". Tradycyjnie wyodrębnia się trzy grupy operacji bankowych: bierne, czynne i pośredniczące. Bierne polegają na gromadzeniu lokat pieniężnych klientów - bank staje się dłużnikiem swoich depozytariuszy. Przy operacjach czynnych bank udziela różnego rodzaju kredytów - stając się wierzycielem. Ostatnia grupa działalności bankowej to czynności po­średniczące - bank świadczy usługi w zakresie wymiany walut, rozliczeń pieniężnych, przechowywania, sprzedaży i kupna papierów" wartościowych itp.
Za wykonywane czynności bank pobiera opłaty. Podstawowy dochód banków stanowi stopa procentowa za udzielenie kredytu, - czyli jest to cena, którą płaci pożyczkobiorca za czasowe użyczenie kapitału pieniężnego (por. Rozdział IX).
e) Państwowe centrum gospodarcze
Jednym z trwałych elementów dyskusji w historii myśli ekonomicznej było i jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie:, jaka powinna być rola państwa w gospodarce? W zależności od stopnia zainteresowania państwa procesami gospodar­czymi wykształciły się dwa skrajne stanowiska. Liberalne, akcentujące mały stopień zainteresowania, i drugie, preferujące planów wszechstronną i długofalową działalność państwa. W latach dwudziestych naszego wieku wykształcił się pogląd o pozytywnym wpływie instytucji państwowych na przezwyciężenie niekorzystnych zjawisk w procesie reprodukcji - działalność tę nazwano interwencjonizmem państwowym.
Obserwacja procesów gospodarczych pozwała na sformułowanie kilku ogólnych uwag. Po pierwsze, działalność państwa powstała na tle trudności w przebiegu procesów produkcji. Zadaniem państwa jest, zatem takie oddziaływanie na wybory podejmowane przez podmioty sfery realnej, by ograniczyć anarchię gospodarczą i żywiołowość rozwoju. Zewnętrznym tego wyrazem jest formułowanie przez państwo polityki przemysłowej, finansowej, podatkowej, prawnej itp. Po drugie, z różnych względów państwo stara się złagodzić konflikty interesów w stosunkach zacho­dzących między podmiotami gospodarczymi, np. pracodawcami i pracobiorcami, rolnictwem i jego otoczeniem. Środkami działania mogą być: państwowa polityka cen, dotacje, subwencje, ingerencje w sprawie poziomu płac, ich indeksacji itp. Po trzecie, państwo może dokonywać zmian proporcji podziału nowo wytworzonej wartości dla realizacji np. celów socjalnych związanych z funkcjonowaniem tzw. państwa opiekuńczego. Ostatnim argumentem jest konieczność ochrony gospodarki wewnę­trznej przed niekorzystnymi, destrukcyjnymi wpływami zewnętrznymi przez:
kształtowanie procesów integracyjnych, politykę celną politykę zrównoważonego bi­lansu płatniczego itp.
1. PODSTAWOWE KATEGORIE RYNKU I JEGO FUNKCJONOWANIE
Czym jest rynek? Rynek jest to ogół stosunków wymiennych między sprzedaw­cami i odbiorcami. Dodajmy, że rynek jest miejscem na ogól zorganizowanym w sensie instytucjonalnym, gdzie następuje konfrontacja stron reprezentujących podaż i popyt. W wyniku tej konfrontacji kształtuje się cena. Przede wszystkim zauważmy, że nie ma jednego rynku, lecz jest ich wiele oraz że nie są one od siebie niezależne. Rynkiem, zatem są wydzielone obszary, popularne targowiska, rynkiem są banki, gdzie lokujemy bądź pożyczamy pieniądze za określoną cenę - procent, rynkiem są giełdy papierów wartościowych, towarów, rynkiem są państwowe bądź prywatne biura pośred­nictwa pracy, oferty pracy zawarte w ogłoszeniach itp. W gospodarce najwcześniej powstał rynek produktów i usług, potem rynek kapitałowo-pieniężny, na końcu zaś rynek pracy. Podmiotami rynku są sprzedający i kupujący, przedmiotami rynku - towary i usługi. Niezależnie od formy, na każdym rynku mają miejsce transakcje kupna-
-sprzedaży po określonej cenie. Na rynku, zatem powstają ceny produktów i usług, a także kształtują się relacje między nimi. W konsekwencji, rynek decyduje o systemie cen.
Teoria rynku oraz zasady jego funkcjonowania sprowadzają się do wyjaśnienia współzależności wiążących trzy powszechnie znane pojęcia: popytu, podaży i ceny. Jest to trójstronny związek o ścisłym wzajemnym uwarunkowaniu. Powiązania i współ­zależności o charakterze przyczynowo-skutkowym między popytem, podażą i ceną nazywane są często prawem popytu i podaży.
a) Czynniki warunkujące popyt i podaż
Wyjaśnijmy kolejno pojęcia. Przez popyt rozumiemy zapotrzebowanie na dobro czy usługę wsparte siłą nabywczą kupującego (popyt efektywny), dokonujące się w konkretnych warunkach wymiany, a w szczególności ceny. Z definicji wynika, że popyt jest funkcją wielu zmiennych, w tym przede wszystkim: cen, dochodów oraz gustów i upodobań nabywców. Wymienione czynniki oddziaływują na układ sto­sunków rynkowych są ściśle ze sobą skorelowane. Oznacza ona takie postępowanie badawcze, w którym chcąc przedstawić zależność między zmianami danej wielkości (popytu) i zmianami jednego z czynników oddziaływujących przyj­mujemy założenie, że pozostałe czynniki nie ulegają zmianie. W ten sposób staramy się wyizolować efekt, którym się zajmujemy. I tak, charakteryzując związki między popytem a ceną zakładamy, że dochody oraz gusty i upodobania nabywców nie ulegają zmianie, lub oceniając zależności między popytem a dochodami przyjmujemy, że ceny oraz gusty i upodobania są stałe. Badając przy wykorzystaniu związków między ceną i popytem stwierdzamy, że istnieje między nimi stosunek od­wrotnie proporcjonalny, wyrażający się w tym, iż wzrost ceny powoduje spadek popytu i na odwrót, spadkowi ceny towarzyszy wzrost popytu. Inaczej możemy powie­dzieć, że dana cena związana jest z określoną wielkością - ilością popytu, czyli każdej cenie odpowiada określony popyt, ale także każdemu popytowi określona cena. W ten sposób tworzy się układ powiązanych par, wielkości popytu i ceny, tzw. skala popytu.
Dane zawarte w zestawieniu tworzą krzywą popytu indywidualnego i ilustrują bardzo prostą zasadę: im wyższa cena, tym mniej towaru kupujemy - i na odwrót, niższa cena zachęca do większych zakupów. Jeżeli konsumenci silnie reagują na zmiany ceny - popyt jest elastyczny. W tym przypadku zmiany popytu powodowane zmianą ceny przejawiają się w przesunięciu wzdłuż tej samej krzywej popytu. Zależność zmiany popytu od zmiany ceny jest różna dla poszczególnych towarów jak np. zmiana ceny chleba, soli wywołuje inne reakcje nabywców niż zmiana cen samochodów, magneto­widów itp.
Do obliczenia zmian ilościowych popytu zależnie od zmiany ceny towaru służy współczynnik elastyczności cenowej popytu. Obliczamy go posługując się nastę­pującym wzorem:
Ec= -deltaP przez P/deltac przez c
P= popyt
Delta P= przyrost lub spadek
c = cena
delta c = przyrost lub spadek ceny
Wskaźnik elastyczności cenowej informuje o procentowych zmianach popytu przy jednoprocentowych zmianach ceny.
Znajomość wartości liczbowych wskaźników pozwala określić zmiany w wiel­kości sprzedaży spowodowane zmianami cen. W analizach stosujemy różne stopnie elastyczności popytu na poszczególne dobra. I tak:
- za elastyczny przyjmujemy popyt, którego współczynnik jest wyższy od l, inaczej mówiąc, rozmiary, którego rosną lub spadają o wyższy procent aniżeli procent spadku lub wzrostu ceny,
- za nieelastyczny przyjmuje się popyt o współczynniku mniejszym od 1, tzn. rozmiary, którego rosną lub zmniejszają się o mniejszy procent niż procent spadku lub wzrostu ceny,
- za neutralną uważa się elastyczność popytu równą jednostce.
Znaczenie wielkości współczynnika jest bezpośrednio związane z tym, co stanic się z globalnymi wydatkami konsumentów na dany produkt lub wpływami, sprzedaw­ców, gdy zmieni się cena wyrobu. Gdy popyt jest elastyczny to spadek ceny powoduje wzrost globalnych wydatków konsumentów, a tym samym i zwiększenie wpływów sprzedawców. Globalne obroty są ilorazem ceny i wielkości popytu.
- spadek ceny powoduje zmniejszenie wartości obrotów rynkowych. Przy elastyczności popytu równej jedności zmiany cen nie powodują zmiany wartości obrotów.
Producenci-sprzedawcy przywiązują dużą wagę do elastyczności popytu na swoje dobra. Doświadczenie wykazało, że elastyczność cenowa popytu jest możliwa do przewidzenia. Do najważniejszych czynników wpływających na elastyczność zaliczamy:
- charakter dobra; czy towar jest dobrem luksusowym, czy artykułem pierwszej potrzeby, np. popyt na magnetowidy jest bardziej elastyczny niż popyt na chleb,
- czy towar jest komplementarny w stosunku do innych dóbr, np. samochód i benzyna,
- czy istnieją łatwo dostępne substytuty, np. masło, margaryna, olej, smalec; im więcej substytutów, tym większa elastyczność.
Dla określenia, czy dany produkt jest substytutem, czy dobrem komplementarnym, wykorzystujemy tzw. krzyżową (mieszaną) elastyczność popytu. Konstrukcja formuły jest następująca:
Exy= procentowa zmiana wielkości popytu na dobro x / procentowa zmiana ceny dobra y
Posługując się formułą możemy stwierdzić, że elastyczność krzyżowa popytu jest pozytywna lub negatywna. Pozytywna oznacza, że dobra są wzajemnymi sub­stytutami. Kolejnym czynnikiem wpływającym na wielkość pojemności rynku są dochody. Wykorzystując założenie możemy najogólniej stwierdzić, że wzrost dochodu powoduje wzrost popytu.
Wyjaśnienie wartości liczbowych jest takie samo, jak przy cenowej elastyczności popytu. Wskaźnik ten obrazuje w procentach zmiany w popycie pod wpływem jedno­procentowych zmian w dochodzie.
Z doświadczenia wiadomo, że popyt na artykuły luksusowe charakteryzuje wysoki wskaźnik elastyczności dochodowej, często znacznie wyższy od wartości. Odmienne relacje obserwujemy przy artykułach pierwszej potrzeby, charakteryzuje je elastyczność mniejsza od, przy czym im dany produkt jest hardziej niezbędny. Dodajmy, że współczynnik elastyczności dochodowej popytu jest różny dla różnych grup nabywców, co więcej, zmienia się w miarę upływu czasu, np. pod wpływem wzrostu zamożności danej grupy dochodowej. W konsekwencji, wyżej wspomniana klasyfikacja ma charakter względny, a więc dla jednych nabywców dane dobro jest produktem niższego rzędu, a dla innych może być dobrem luksusowym.
Ważną determinantą wpływającą na popyt są zmiany gustów, upodobań i preferencji nabywców. Dokonując zakupów konsumenci posiadają swobodę wyboru, kierując się na ogół swoimi gustami i preferencjami. Z drugiej strony, zachowania rynkowe nabywców są kształtowane przez zachowania innych nabywców; działa wtedy efekt demonstracji, owczego pędu, mody itp. W literaturze ekonomicznej sytuacje takie nazywamy paradoksami. I tak, gdy rosną zakupy artykułów luksusowych przy wzroście ich ceny - wytłumaczeniem jest snobizm lub chęć zaakcentowania swojej wyższej pozycji. Podsumowując możemy stwierdzić, ze w niektórych przypadkach wzrost cen powoduje wzrost ilości i wartości popytu; jeżeli przestają działać przyczyny, które stan ten stworzyły, to spadek cen np. na huty, które nie są modne, powoduje spadek ilości i wartości popytu.
Przedstawiona interpretacja kategorii popytu wywodzi się z klasycznej teorii ekonomii. Współcześnie jesteśmy świadkami i uczestnikami działań polegających na kształtowaniu popytu przez producentów. Działania marketingowe podejmowane przez wytwórców bazują na założeniach, że popyt jest zmienny, oddziaływają na niego nie tylko warunki wymiany, konsumenci nie dysponują pełną informacją rynkową (rek­lama), oraz że popyt winien być kształtowany przez kreowanie nowych potrzeb.
Podaż jest to ilość towarów i usług zaoferowanych do sprzedaży po danej cenie w danym okresie. Od czego zależy podaż danego wyrobu, czyli ilość towaru przeznaczona do sprzedaży? Podaż zależy od: ceny produktu, kosztów produkcji poniesionych na jego wytworzenie, stosowanych technologii (czynnik czasu), podatków. przewidywanych cen, ilości przedsiębiorstw w danej gałęzi. Podaż danego dobra będzie tym większa, im wyższa będzie cena danego towaru. Możemy stwierdzić, że jest to zależność jednokierunkowa, tzn. wzrost ceny zachęca do zwiększenia podaży, spadek ceny zmniejsza ilość produktów oferowanych do sprzedaży (prawo podaży). Jeżeli połączymy wszystkie punkty kombinacji cena - ilość oferowanych produktów, otrzymamy krzywą podaży.
Drugim czynnikiem wpływającym na podaż towarów są koszty produkcji. Zmiany kosztów produkcji, wywołane zmianami cen wykorzystywanych czynników produkcji (np. płace, surowce), mogą spowodować, że wraz ze spadkiem kosztu rośnie podaż; jeżeli nie będzie możliwości zbytu dodatkowej podaży, producenci mogą obniżyć cenę, co może wpłynąć na wzrost popytu. Zależność między kosztami produkcji i podażą jest odwrotna, jest to problem bardziej złożony niż zależność między ceną i podażą.
Ważnym czynnikiem określającym reakcje podaży jest czas. Rozważając wpływ czynnika czasu wyróżniamy dwie sytuacje: krótkookresową i długookresową. W okresie krótkim możliwości dostosowawcze podaży są ograniczone, bowiem produkcja prze­biega w ramach danego potencjału produkcyjnego (stosowanych technologii). W ok­resach dłuższych zmiana możliwości produkcyjnych wiąże się z nakładami inwesty­cyjnymi, których efektem może być wzrost produkcji, obniżka kosztów itp.
b) Cena równowagi rynkowej
Znając dwie strony mechanizmu rynkowego możemy przedstawić jeden z naj­ważniejszych wykresów w ekonomii, obrazujący cenę równowagi rynkowej. Zależność między ceną produktu, popytem i podażą Przy cenie 3 zł za 1 kg popyt na makaron jest większy od podaży, powstaje nadwyżka popytu równa 90 tys. ton w danym okresie. Podobna sytuacja nadwyżki popytu utrzymuje się przy cenie 4 zł za 1 kg.
Wzrost ceny do 7 zł za 1 kg rodzi sytuację odwrotną, powstaje nadwyżka podaży, spadek ceny do poziomu 6 zł zmniejsza nadwyżkę podaży.
Jeżeli cena sprzedaży wynosi 5 zł za ł kg, dostawca oferuje tyle samo makaronu, ile chcą kupić nabywcy - 80 tyś. ton nie ma, zatem nadwyżki podaży ani popytu.