Maria Nalepińska

JAK MÓWIĆ I PISAĆ POPRAWNIE

Zbiorek porad językowych

Wydanie szesnaste

(Wyd. XV przejrzał i uzupełnił Andrzej Markowski)

Warszawa: Wiedza Powszechna 1990.

1. POPRAWNOŚĆ JĘZYKOWA

Najistotniejszym warunkiem nienagannego stylu, obowiązującym każdego, jest popraw­ność. Wymaga ona stosowania się do ustalonych w języku norm, a więc przede wszystkim przestrzegania wszelkich prawideł w odmianie wyrazów, ich tworzeniu, łączeniu w zdania itp.

Rozdział niniejszy zawiera omówienie tych norm i prawideł językowych, przeciw którym uchybienia są najczęstsze.

Odmiana wyrazów

§ 1. Odmiana rzeczowników na -um

We współczesnej polszczyźnie spotyka się niekiedy traktowanie rzeczowników rodzaju nijakiego zakończonych na -um, np. prezydium, jako wyrazów całkowicie nieodmiennych. Są one rzeczywiście nieodmienne, ale tylko w liczbie pojedynczej: tego prezydium, do muzeum, przy technikum, na plenum; w liczbie mnogiej natomiast przybierają końcówki. Należy więc mówić: dwa prezydia, muzea, technika, plena, jedno z prezydiów (nie: jedno z prezydium), jedno z muzeów, techników, plenów, tym prezydiom, tym plenom itd.

Niepoprawne, a nawet rażące jest też odmienianie tych wyrazów w liczbie mnogiej z za­chowaniem pełnej formy mianownika liczby pojedynczej, a więc: te plenumy, tych plenu­mów, tym plenumom itp. Jest to wyraźny rusycyzm.

§ 2. Odmiana imion własnych (nazwisk, nazw miejscowości i innych)

Skłonność do nieodmienności daje się zauważyć również w zakresie imion własnych, mię­dzy innymi nazwisk, a także nazw miejscowości. Słyszymy często tego rodzaju wyrażenia: trzeba zawiadomić obywatela Szmurło, powiedzieć obywatelowi Szmurło, pod wsią Tum, w mieście Suwałki, ulica księcia Bolko. Tymczasem nazwy własne są w języku polskim od­mien­­ne. W przytoczonych wyrażeniach występują one jako przydawki rzeczowne, muszą się więc zgadzać z określanym rzeczownikiem w przypadku. Należy zatem mówić: obywatela Szmurły, obywatelowi Szmurle, pod wsią Tumem, w (mieście) Suwałkach, ulica księcia Bolka.

W związku z formami nazwisk jeszcze kilka uwag. Nazwiska polskie i słowiańskie na -o typu: Sitko, Fredro, Wrzecionko, Kościuszko, Szewczenko odmieniają się w liczbie pojedyn­czej według odmiany żeńskiej (jak książka, kora), więc: Sitki, Sitce..., Fredry, Fredrze... Nazwiska niesłowiańskie na -o odmieniamy jak rzeczowniki zdrobniałe rodzaju męskiego (np. Kazio), a więc: Canaletto, Canaletta, Canalettowi ... Nazwiska z pochodzenia obce za­kończone na -e, np. Linde, Hanke, odmieniają się w liczbie pojedynczej jak przymiotniki ro­dzaju nijakiego: dobre - Linde, dobrego - Lindego, dobremu - Hunkemu (w narzędniku i miejscowniku: Lindem, Hankem). W liczbie mnogiej wszystkie trzy typy kończą się na -owie, -ów itd. (hracia Wrzecionkowie, państwo Canalettowie, byliśmy u Lindów itp.).

Odmiana nazwisk zakończonych na spółgłoskę nie nasuwa na ogół wątpliwości. Jeżeli nazwisko brzmi jak rzeczownik pospolity, to należy je odmieniać tak samo jak ten właśnie rzeczownik. Na przykład nazwisko Dudek ma te same formy odmiany, co odpowiednia nazwa ptaka, więc Dudka, Dudkowi, o Dudku itp. Jedynie w mianowniku liczby mnogiej nazwiska te mają końcówkę osobową -owie: obaj Dudkowie. Tworzenie takich form, jak Dudeka, Dudekowi, Dudekiem, o Dudeku, wypływające z chęci odróżnienia nazwiska od rzeczownika pospolitego, jest z punktu widzenia norm językowych nieuzasadnione; sprawiają one wraże­nie pretensjonalnych, śmiesznych.

Jeżeli nazwa miejscowości składa się z dwu niezależnych członów, odmienia się obydwa, np. do Rabki-Zarytego, w Tuszynie-Lesie, za Dusznikami-Zdrojem itd.

Odmieniają się również nazwy przedsiębiorstw, instytucji, organizacji, tytuły prac różnego rodzaju itp. Należy więc pisać i mówić o otwarciu kawiarni “Staromiejskiej” (nie: "Staromiej­ska”), o inscenizucji "Dziurdziów” (nie "Dziurdziowie”), o konserwacji "Bitwy pod Grun­waldem Matejki (nie: "Bitwa...”), o tym, że zużyto 10 tysięcy ton “Palmy" i "Słonecznej” (nie: “Palma" i “Słoneczna”). [13]

§ 3. Wybór właściwego rodzaju gramatycznego

Pewne rzeczowniki ze względu na swoje nietypowe zakończenie albo z powodu złego do­boru końcówki - mogą otrzymywać rodzaj gramatyczny inny niż to przewiduje współczesna norma językowa. Zdarza się to najczęściej rzeczownikom rodzaju żeńskiego zakończonym na spółgłoskę, które bywają uznawane za rzeczowniki rodzaju męskiego. Ten błąd jest szczegól­nie rozpowszechniony jeśli chodzi o rzeczownik żołądź: poprawnie mówimy ta żołądź, żołądź spadła z dębu (nie: ten żołądź, żołądź spadł. Podobnie rodzaju żeńskiego są rzeczowniki: gar­dziel, goleń, piszczel, torbiel, zgorzel. Mówimy więc np. szeroka gardziel (nie: szeroki gar­dziel, złamana goleń (nie: złamany goleń), chuda piszczel (nie: chudy piszczel), duża torbiel (nie: duży torbiel), ta zgorzel (nie: ten zgorzel. Wyłącznie formę żeńską mają wyrazy poma­rańcza i kontrola (np. soczysta pomarańcza, surowa kontrola). Niepoprawne są formy: ta po­marańcz, to pomarańcze i ta kontrol.

Natomiast rzeczownik patrol jest rodzaju męskiego: przeszedł patrol (nie: przeszła patrol. Podobnie rodzaju męskiego jest też rzeczownik podkoszulek (nie: ta podkoszulka): włożył biały podkoszulek (nie: białą podkoszulkę).

Ze względu na długotrwałą tradycję i powszechność użycia dopuszcza się natomiast dwa rodzaje kilku innych rzeczowników. Poprawne są więc formy klusek i kluska, łazanek i łazanka, mórg i morga, rodzynek i rodzynka, zapisek i zapiska. Najczęściej używa się tych wyrazów w liczbie mnogiej. W dopełniaczu l. mnogiej poprawne są więc zarówno formy bezkońcówkowe, jak i z końcówką -ów (rodzynek i rodzynków, klusek i klusków itd.). [14]

Zapożyczony z łaciny rzeczownik opus ('dzieło muzyczne') pozostał w polszczyźnie w rodzaju nijakim: to opus, opus jedenaste (nie: opus jedenasty).

[W ostatnich latach pojawiło się błędne użycie liczebnika półtora, polegające na stosowaniu formy rodzaju żeńskiego do rodzajów męskiego i nijakiego. KSJP podaje:

półtora (m i n), półtorej (ż) ndm - liczebnik ułamkowy jeden (jedno) i pół; jedna i pół

Półtora kilograma, litra, metra.

Półtora piętra.

Półtorej godziny.

Półtorej szklanki mleka.

Coś kosztuje półtora złotego.

Coś trwało półtorej minuty.

Mija półtora dnia (półtorej doby).

Wyszedł z biura przed półtorej godziny.

Zwiększyć, zmniejszyć coś półtora raza.

pot. Wyglądać jak półtora nieszczęścia “wzbudzać litość swoim wyglądem”.]

§ 4. Celownik liczby pojedynczej

Tylko kilka rzeczowników rodzaju męskiego ma w tym przypadku końcówkę -u, zdecydo­wana większość przyjmuje końcówkę -owi. To bywa przyczyną niepoprawnego używania tej powszechniejszej końcówki także do rzeczowników, które powinny zachować tu -u. Popraw­ne są więc formy: diabłu, kotu, chłopcu, ojcu, rażące: diabłowi, kotowi, chłopcowi, ojcowi.

§ 5. Mianownik liczby mnogiej

Zdarzające się jeszcze użycia form niemęskoosobowych dla rzeczowników męskoosobo­wych są rażącym naruszeniem normy ogólnopolskiej. Mówimy tylko ci chłopi, ci panowie, ci sołtysi itd., nie: te chłopy, te pany, te sołtysy. Formy te chłopy, te sołtysy są silnie nacecho­wa­ne ujemnie i w tej funkcji mogą się pojawić w emocjonalnej mowie potocznej. [Danuta Rinn - “Gdzie te chłopy?!”].

Rzeczowniki osobowe rodzaju męskieęo zakończone na -ek, -n, -f przyjmują zawsze w mianowniku liczby mnogiej końcówkę -owie: marrzałek - marszałkowie, nurek - nurkowie, fotograf - fotografowie, opiekun - opiekunowie. Formy marszałki, nurki, fotografi, opiekuni itp. są niepoprawne.

Kilka rzeczowników zakończonych w liczbie pojedynczej na -ans zachowało do dziś w mianowniku liczby mnogiej końcówkę -e: dyliżanse, fajanse, finanse, konwenanse, [15] kwadranse, romanse. Jednakże używanie tu końcówki -y nie jest już błędem, znamionuje żywą mowę potoczną (dyliżansy, fajansy, finansy, konwenansy, kwadransy i romansy - są więc formami dopuszczalnymi). Niepoprawna jest forma szympanse, poprawna zaś oczywiście - szympansy.

Także końcówka -a w rzeczownikach grunt, gust, inspekt, koszt jest już przestarzała. Form: grunta, gusta, inspekta, koszta można więc jeszeze używać, ale równie dobre są nowsze: grunty, gusty, inspekty, koszty. Nie można natomiast używać wymiennie form akta i akty oraz organa i organy, gdyż są to dziś formy wyrazów o różnych znaczeniach: akta sprawy i akty malarskie, organa władzy i organy rośliny.

§ 6. Dopełniacz liczby mnogiej

Sporo trudności sprawia dopełniacz liczby mnogiej rzeczowników różnych typów. Rze­czo­wniki żeńskie na -nia mają dopełniacz liczby mnogiej równy dopełniaczowi liczby poje­dyn­czej; należy więc pisać: zarząd cegielni miejskich, trzynaście piekarni, tych księgarni. W tych wyrażeniach przydawka wskazuje wyraźnie, że jest mowa o wielu przedmiotach. Wolno jed­nak zaznaczyć różnicę między liczbą pojedynczą, a mnogą formami: cegielń, piekarń, księ­garń w celu uniknięcia możliwego nieporozumienia, np. zaopatrzenie piekarń w mąkę jest dostateczne.

Formy dopełniacza liczby mnogiej rzeczowników rodzaju nijakiego typu podwórze, wybrzeże brzmią: podwórzy, wybrzeży. Formy bez końcówki: podwórz, wybrzeż są rażące (więc: uporządkowanie wszystkich podwórzy, nie: podwórz). [16] xxx

Niepoprawna jest również często spotykana forma od wielu dziesiątek lat. Dziesiątek, oznaczający zbiór dziesięciu przedmiotów, jest rzeczownikiem rodzaju męskiego i w dopełniaczu ma końcówkę -ów, a zatem: od dwóch dziesiątków lat. Mamy jednak również słowo rodzaju żeńskiego dziesiątka, oznaczające liczbę lub monetę dziesięciogroszową, lub dziesięciozłotową. To właśnie słowo ma w dopełniaczu liczby mnogiej formę: dziesiątek.

Rzeczowniki koc, materac, palec, widelec i inne tego typu zakończone na -c mają końcówkę -ów, a więc: koców, materaców, palców, widelców (a także kolców, sztućców itp.). Formy kocy, materacy, palcy, widelcy (a także kolcy, sztućcy) są niepoprawne.

Godniejsza polecenia jest forma uczniów niż ograniezona środowiskowo i regionalnie uczni. Lepsze są nowsze formy pisarzy, dzialaczy niż dawne pisarzów, dzialaczów.

Rzeczowniki Amerykanin, Meksykanin, luteranin przyjmują w tym przypadku formy: Amerykanów (nie: Amerykan), Meksykanów (nie: Meksykan) i luteranów (nie: luteran).

Natomiast rzeczowniki warszawianin, paryżanin, Rosjanin i Słowianin mają formę bezkońcówkową: warszawian (nie: warszawianów), paryżan (nie: paryżanów), Rosjan (nie: Rosjanów), Słowian (nie: Słowianów). [Zauważ, że narodowość, np. Polak, piszemy z dużej litery, natomiast mieszkańca miasta (regionu?), np. gdańszczanin, z małej; z małej litery piszemy też przynależność wyznaniową, np. chrześcijanin, katolik, żyd (ale Żyd jako członek narodu żydowskiego)].

§ 7. Uszy, oczy, ręce

W odmianie rzeczowników mamy w polszczyźnie wypadki występowania form obocz­nych, równoległych. Niekiedy stosowanie takich form zależy od znaczenia. Na przykład [17] od wyrazu ucho tworzymy formy liczby mnogiej: uszy, uszu, (uszów), uszom, uszy, (uszami, uszach, kiedy mowa o narządzie słuchu; natomiast kiedy mowa o uchach, np. naczynia, odmieniamy: ucha, uch, uchom, uchami, uchach.

Podobnie odmieniamy: oczy, dwoje oczu (oczów), dwojgu oczom, oczyma (oczami), oczach, gdy mowa o narządzie wzroku; natomiast w znaczeniu przenośnym (dziurki w siatce albo krążki tłuszczu na płynie) mówimy: oka, ok, okom itd.

Rzeczownik ręka ma również w nięktórych przypadkach formy oboczne, zachowane, jak w dwóch poprzednich, po odmianie staropolskiej. Dziś jednakowo poprawne są wyrażenia: na prawym ręku jak: na prawęj ręce, zrobilem to wlasnymi rękoma albo: rękami (nigdy: ręcami!), robo~a mu się pali w rękach, kobiety z dziećmi na ręku, mam tylko dwoje rqk, dwie ręce starczq mi do tej pracy.

§ 8. Stopniowanie przymiotników i przysłówków

Często spotyka się niewłaściwe tworzenie stopnia wyższego i najwyższego przymiotników i przysłówków sposobem opisowym. Po polsku tworzy się te formy zwykle za pomocą przedrostków i pnyrostków, np.:

zamiasi lepiej

najbardzicj doskonaty najdoskonatszy

hardziej staranny, istotny staranniejszy. istotniejszy bardzięj ściśle. ostroinie iciślej. ostroinicj

Rażące jest też mieszanie form stopniowania opisowego

i przyrostkowego (prostego), w którego wyniku powstają dziwolągi typu: bardziej staranniejszy, bardziej ostrożniej.

§ 9. Trudności w używaniu czasowników

a) Trudność stanowi nieraz tworzenie czasu przeszłego rodzaju żeńskiego czasowników z przyrostkiem -ną(c~, np.: kwitnąć - kwitl - kwitla, chudnqć - chudl - chudla, ale: zamknąć - zamknąl - zamknęla, kopnqć - kopnąl - kopn~la. Formy rodzaju żeńskiego dostosowuje się do form rodzaju męskiego: jeżeli w tych jest przyrostek -ną, musi go zachować również czasownik w rodzaju żeńskim. Takie formy, jak: pchla, stukla, zamkla, kopla są gwarowe i w mowie poprawnej niedopuszczalne.

b) Należy również zwrócić uwagę na btędne formy wielokrotne typu: wykonywujg, dokonywuję, wykonywujqcy, dokonywujqcy. Tolerowane ze względu na swą tradycję historyczno-językową są formy: wykonywam, dokonywam, wykonywający, dokonywający, ale dopuszczalne jest także używanie nowszych: wykonuję, dokonuję, wykonujqcy, dokonujqcy. Formy typu wykonywuję są niepotrzebnym, dziwacznym, choć niestety bardzo rozpowszechnionym skrzyżowaniem dawnego wykonywam i nowszego wykonuję.

c) Warto także przestrzec przed niepoprawnie utworzoną formą wielokrotną zaspakajać. Właściwa forma wielokrotna czasownika zaspokoić brzmi zaspokajać, a czasownika uspokoić - uspokajać (nie: uspakajac~.

d) Należy też zaznaczyć, że ezęsto spotykane formy wielokrotne wlanczać, wylanczać, zakanszać są niepoprawne w

19

polszczyźnie ogólnej. Poprawne formy wielokrotne czasowników wlączyć, wytączyć, zakąsić to wlączać, wylączać, zakąszać. Oczywiście także: dołączyć - dotączać (nie: dolanczac~, przytączyć się - przylączać się (nie: przylanczac~ itp. e) Nienawidzić czy nienawidzieć (na wzór widziec~, pomyślić, namyślić się ezy pomyśleć, namyśleć się (jak: my.śleć)? Poznaje się to po czasie przeszłym: należy mówić nienawidzić, namyślić się, bo w czasie przeszłym: nienawidzit, namyślit się, natomiast: widzieć, myśleć, pomyśleć, bo w czasie przeszłym: widzial, myślat, pomyślat.

~ Coraz częściej słyszy się niepoprawne formy męskie czasowników w czasie przeszłym typu: krzyknętem, wziętem, zaczęlem, zasnęlem (i w 2. osobie: krzyknęteś, wzięleś, zaczęteś itp.). Są one wzorowane na formach żeńskich: krzyknętam, wzi~tam itd., jednak rażąco naruszają normę współczesnej polszczyzny. Jedynie poprawne są formy: krzyknąlem, wziątem, zacząlem, zasnąlem (i oczywiście: krzyknąteś, wziąieś itd.). Również formy bierę, bierą (zamiąst: biorę, biorą) są rażącę w polszczyźnie literackiej.

g) Tak samo poniżej normy są formy sztem, szleś, przyszlem, przyszleś, wysztem, wyszleś i wszystkie inne, w których rdzeń -szed! jest niepoprawnie zastąpiony przez -szl-. Mówmy więc tylko: szedtem, szedleś, przyszedlem, wszedle.ć itd.

h) Poprawne są tylko formy kraczę, Iżę, skaczę, pluczę, depuz~, orzg, niepoprawne zaś: krakam, lgam, .skakam, plukam, deprarn, oram. Wynika stąd, że niepoprawne są też inne formy odmieniane "według" tych btędnych postaci 1. osoby (np. niepoprawue będą formy ptukasz - zamiast plucze.rz, skakqją zamiasl skaozą, oracie zamiast orzecie itd.).

i) Nieco kłopotów sprawiają też te czasowniki, w których odmianie pojawia się głoska miękka; czasem bywa ona niesłusznie pomijana. Poprawne są więc tylko formy klamię (nie: ktamg), tamię (nie: lamg), tapię (nie: tapę). Należy jednak pamiętać, że wyrazy mające rdzeń rwać w 1. osobie liczby pojedynczej i 3. osobie liczby mnogiej mają formy bez głoski miękkiej: rwę (nie: rwię), rwą (nie: rwią), porwg (nie: porwię), wyrwą (nie: wyrwią).

j) Trudną odmianę ma czasownik ssać w czasie terażniejszym. Podajemy ją w całości: ssę - ssiesz - ssie - ssiemy - ssiecie - ssą. Niepoprawne są, spotykane dość często formy: .ssam, ssię.

k) Bardzo nieregularną odmianę mają czasowniki mleć, pleć, którejuż w bezokoliczniku bywają błędnie odtwarzane jako mielić, pielić. W ezasie przesztym odmieniają się one następująco: mettem, metlam (nie: miefilem, mielitam), melteś, meltaś (nie: mielileś, mielitas~, mett, metla (nie: mietil, mielila), melliśmy, metlyśmy (nie: mieliliśmy, mielilyśmy), melliście, mettyście (nie: mieliliście, mielilyście), melli, melly (nie: mielili, mielily). Według tego wzoru należy odmieniać wyraz pleć: pettem, pette.ś itd. (nie: pielilem, pielileś...). W ezasie teraźniejszym odmieniamy te ezasowniki według deklinacji -g, -esz, nie: -ę, -isz. Znaczy to, że poprawne są formy: mielę, mielesz, miele (nie: mielę, mielisz, mieh~, pielę. pielesz, piele (nie: pielę, pielisz, pieli) i mielemy, mielecie, mielą (nie: mielimy, mielicie), pielemy, pielecie, pielą (nie: pielimy, pielicie).

I) Czasowniki umieć, rozumieć mają w 1. osobie liczby pojedynczej postać umiem, rozumiem (nie: umię, rozumię), a w 3.

21

osobie liczby mnogiej - umiejq, rozumiejq (nie: umiq, rnzumią.

m) Poprawny jest tylko bezokolicznik lubić (nie: lubiec~, a w związku z tym także formy: lubilem, lubileś itd. (nie lubiaIem, Iubiales~. W ezasie teraźniejszym, w 3. osobie liczby mnogiej mówimy tylko: lubią, nie zaś lubieją.

n) Trzeba tei mówić: Slychane rzeczy! To nieslychane! (nie: nieslyszane) od staropolskiego czasownika stychać.

Tworzenie i budowa wyrazów

Przy tworzeniu nowych wyrazów i ocenianiu poprawności już istniejących powinniśmy się kierować przyjętymi w naszym języku zwyczajami słowotwórczymi, to znaczy po prostu tym, by używane przez nas słowa nie odbiegały zasadniczo w swej budowie od innych słów języka polskiego.

Szczególnej ostrożności wymaga tworzenie wyrazów zlożonych. Nie używajmy takich form wyrazów, jak np. czasokres, kursokonferencja elektroenergia, ilostan (wagonów) czy pustostan (mieszkań), nie odpowiadają' one bowiem wzorom słowotwórczym języka. Takimi poronionymi złożeniami są też rozmiarowzrost w przemyśle odzieżowym, a także klubokawiarnia i chloporobotnik zamiast klub-kawiarnia i chlop-robatnik.

Nie należy także tworzyć bezładnie przymiotników złożonych. Na przykład nie ma sensu wyrażenie: poradnia sportowo-lekarska, bo nie udzielają tam porad sportowych i

22

lekarskich, lecz tylko porad lekarskich sportowcom, jest to więc poradnia lekarska dla sportowców; nie: sprzedaż drnbno-detaliczna, tylko sprzedaż drobna, albo detaliczna; mapa poziomicowa-harwna - to óarwna mapa poziomicowa.

Zastrzeżenia co do poprawności budowy wyrazów budzą takie np. czasowniki występujące w księgowości, jak: zaprzychodować, zarozchodawać lub xyrozchodować. Niewątpliwie lepiej, choć może mniej "oszczędnie", używać zamiast nich zwrotów: zapisać na przychód, zapisać na rozchód. Dziwolągiem językowym, utworzonym przez księgowych, jest termin zasrlości. Ma on oznaczać obroty lub inne zapisy wniesione do ksiąg.

§ 10. Jak ocenić poprawność budowy wyrazu~

O tym, czy wyraz jest zbudowany poprawnie, można często rozstrzygnąć porównywając go z wyrazem podstawowym, czyli z wyrazem, od którego został utworzony. Wyjaśnijmy to na kilku przykładach. Czy poprawne jest wyrażenie drak ankietyzacyjny'? Nie, bo nie chodzi nam tu o jakąś ankietyzację, tylko o ankietę; przymiotnik powinniśmy tu utworzyć od wyrazu ankieta, a więc ankietnwy.

§ I1. Prudrostki niewlaściwe lub niewlaściwie użyte

Wiele potknięć języka wiąże się z niewłaściwym stosowaniem przedrostków w czasownikach i wyrazach pochodzących od czasowników. Oto kilka przykładów z tego zakresu:

23

niewłaściwie

Dokonać remontu

Narastający ruch wyzwoleńczy

Lata policzalne do emerytury Przebadać zagadnienie Przepracować plan

Rozpracować Zawężać plan

§ 12. Zbędne przedrostki

poprawnie

Wykonać remont (wyremontować), ale: dokonać ważnego dzieła Wzrastający, rosnący (potężniejący, rozwijający się)... ale: chwast narastający na grzpdzie

Lata zaliczane do... Zbadać... Opracować plan ponownie albo: przerobić (ale: przepracować cały dzień)

Opracować, wypracować Ograniczać (zwężać) plan

A oto kilka wyrażeń, w których przedrostek jest zbędny i bez szkody dla treści można go opuścić:

zamiast Oddać strzał, salwę Odpłatny

Nieodptatny Lekarz przyfabryczny Ogródek przyszkolny Orkiestra przyzakładowa Skicrowujemy do badania

Niech zakwita (rozkwitą) przyjaźń

lepiej Wystrzelić, dać strzał, salwę płatny

bezpłatny fabryczny szkolny zakładowa

Kierujemy do... Niech kwitnie...

Szczególną uwagę należy zwrócić na niewłaściwość przedrostka s- w wyrazie stwierdzić w takim np. zdaniu: Kierowniczka srwierdzita, że zeapól dalej prowadzii b~dzie twórczą pracę. Stwierdzić możnajedynie coś, cojest, co stanowi fakt

dokonany. Można więc .rtwierdzić, że zespcit taką pracę prow adzi, natomiast, że ją będzie prowadzit nadal, można tylko nvierdzić, oświadczyć, zapewnić. To samo w zdaniu: Mhwoa stwierdzil, że nafeżaloby u'zmocnić dyscyplinę pracy. Mówca mógi jedynie to ruuerdzić, tego się domagać, ale: rnóg! już stwierdzić, że dy.scypliny pracy surowo sif przestrze,Za.

Niepotrzebnym dodatkiem jest przedrostek s- w czasownikach: wysprzedać, rozsprzedać (i urobionych od nich rzeczownikach: wysprzedaż, rozsprzedaż). Lepiej używać form: wyprzedać, rozprzedać, które zostały utworzone za pomocą przedrostków: wy-, roz- od staropolskiego przedać.

Rażące jest użycie przedrostka prze- w czasowniku przewykonać (np. przewykonać plan, zamiast: wykonać plan z nadwyżką albo: przekroczyć plan).

Zwrotem gwarowym jest rozpowszechnione: O co się rozchodzi? Poprawną, ogólnopolską formą tego zwrotu jest: O co chodzi? albo: O co idzie?

§ 13. Przydawki przymiotne

Ałędne jest rozpowszechnione mniemanie, że na pytante jakl? odpowiada się wyłącznie przymiotnikiem. Gdy bowiem chodzi o zaznaczenie stosunku zachodzącego między dwoma przedmiotami, związku dwu przedmiotów z sobą, wtedy się posługujemy przeważnie rzeczownikiem a, dopełniaczu (czyli przydawką dopełniaczową), rzeczownikiem z przyimkiem (czyli przydawką przyimkową) lub rzeczownikiem w tym samym przypadku co rzeczownik określany (czyli przydawką rzeczowną): iaki handvl? - handel żelaza

24 ~ 25

(nie: żelazny), jaka fabryka? - fabryka obuwia (nie: ohuwiana), histaria malars~wa (nie: malarska), kapelusz siostry (nie: siosnzany), dom z gankiem ( nie: gankowy), widz-robotnik (nie: roborniczy) itd.

W niektórych wypadkach przydawkę można wyrazić zarówno rzeczownikiem, jak i odpowiednim przymiotnikiem (przydawka przymiotna), np. suknia matki albo suknia matczyna, sok z wiśni albo sok wiśnioury, dziewczyna ze wsi albo dziewczyna wiejska.

Jednakże tworzenie nowych przymiotników i stosowanie ich zamiast przydawek wyrażonych rzeczownikiem ezęsto bywa niecelowe, może bowiem prowadzić do niejasności. Niełatwo się domyślić, co to znaczy np. rzeźba wystawiennicza albo przedsrawieuie mlodzieżowe (dla młodzieży czy odegrane przez młodzież?).

Nieraz użycie przymiotnika zamiast określenia rzeczownikowego wywołuje efekt komiczny, np. gdy czytamy o ubezpieczeniach rabunkowych (tzn. od rabunku) lub o błędzie produkcyjnym (tj. błędzie produkcji czy w produkcji).

Niekiedy wreszcie owa moda na przymiotniki sprzyja powstawaniu takich dziwolągów językowych, jak np. szkodniki owadzkie (owady-szkodniki] albo artykuly piekarniczo-ciastkarnicze (tj. pieczywo i ciastka albo: pieczywo i wyroby cukiernicze).

Za przydawką rzeczownikową przemawia także wzgląd praktyczny (zresztą nie zawsze rozstrzygający):jest ona zwykle krótsza od przymiotnej, np. w wyrażeniu pracownia ramiarska przydawka składa się z trzech sylab a dziewięciu liter, podczas gdy w wyrażeniu pracownia ram z jednej sylaby (trzy litery!).

Oto przykłady wyrażeń, w których przydawki przymiotne należałoby raczej zastąpić odpowiednimi rzeczownikami:

zamiast lepiej

Warunki bytowe bylu ... bytowania Wydział dochodzeniowy da hodzeń Drukarnia dziełowa książek, dzieł Grupy kandydackie kandydatów Ośrodek kursowy kursów Konkursy lotowc golFbi lotu gołębi Książka odmowa odmy (tj. spostrzeżcń nad odmą) Lista płacowa ptacy Zbiornik paliwowy paliwa Warunki pogodowe pogody Trudności, nadwyżki produkcyjnc produkcji, ... w produkcji tliuro projektowe projektów Rozbudowa przemysiowa przemysłu Zagadnicnia przyszlościowe przyszłości (przyszłc) Arkusz rozliczeniowy rozliczeń Kółko samopomocowe samopomocy Magazyny surowcowe surowców Punkt szcxepienny szczepień Zakład, system szkoleniowy szknlenia Wystawa szopkarska szopek Grupa srybkościowa, zręczno- szybkości, zrFczności ściowa i wytrzymałościowa i wytrzymałości Grupa upusażeniowa uposażenia Dział uproszezeniowy uproszezeń Pomysty usprawnieniowe usprawnień Przcdzial wagonowy wagonu Wyniki wicrtnicze wiercenia Ryzyko wypadkowe wypedku Akcja zarybieniowa zarybiania

26 I 27Faóryka zbrojeniowa Druk zgtoszeniowy Warunki ziednoczeniowe Karta zobowiązaniowa

Katalog zagadnicniowy

uzbrojenia le.sianie, rohoty, wiertnic~e = w'iercenie, prace hadaw'cze = ~głosrznia badanie, prace naprawc~e = naprawianie). zjednoczenia Ludzi o wyrobionym poczuciujęzykowym szezególnie zobowiązania albo: rażą przymiotniki powstałe od rzeczowników na -enie (np. robowiązań ~arybienioui', zalesieniox,y' ) i na -n.ść (np. przys~lościox'y,, zagadnień x t.tr~ymalo,śriox y).

W wielu wypadkach odpowiedniejsze niż przymiotnik jest połączenie rzeczownika z przyimkiem, np.:

zamiast

laopatrzenie materiatowc Trudności materialowe Odzież miarowa

Zaopatrzenie mięsno-ttuszczowe Oszczędność opałowa Gimnastyka przyrządowa Konkurs rozwiązaniowy

Wiśnie sokowe Guziki sukienkowe ł'eksty tłumaczeniowe Przepisy uposaicniowc Oszczędności wydatkowe Materiały wyrobowe Karnety wyi.ywieniowe Wspólzawodnictwo zobowiązaniowc Przystanek zadaszony

lepiej

w material

z mateńalem na miarę

w Ituszcz i mięso

na opale, albo: ... opału na przyrządach

na rozwiązanie na sok

do sukienek do tlumaczenia o uposażeniu w wydatkach do wyrobu

na wyżywienie

w zobowiązaniach

z dnszkiem, pod daszkicm

Niekiedy wreszcie zamiast wyrażeń złożonych z rzeczownika i przymiotnika lepiej użyćjednego tylko wyrazu (np.: rohoty x y'dobyw'cze = wydobywanie, akcja zalesieniow'a = za

Łączenie wyrazów

Najwięcej może trudności (a co za tym idzie: błędów językowych) wiąże się z prawidłami składni, to znaczy z zasadami łączenia wyrazów w zdania. Oto najważniejsze tylko uwagi z tego zakresu.

§ 14. Użycie zaimków

Jeżeli podmiotem zdania jest zaimek osobowy, nie wymienia się go, gdyż sama forma orzeczenia (czasownika) wskazuje, o której osobie mowa, np. w zdaniu: Spóżniliście sig, łatwo się domyślamy podmiotu wv. (Inaczej niż na przykład wjęzyku rosyjskim; tam zaimekjest konieczny, bo czasownik w czasie przeszłym nie odmienia się przez osoby.) Zapomina się o tym często, zwłaszcza przy trzeciej osobie: on, oni. W zdaniu: Dokonann zamachu na suftana w chwili, gdy' .się on udawal do meczetu, albo w zdaniu: Jak uczy,ć studentów, by umieli oni samodzielnie pracować, zaimki on, oni są zupełnie zbędne; to samo w zdaniu: Jest wielkq za.slugĄ uczonych, że zdn(ali oni ukazać ogólowi jego dorobek.

2x I 29

Zaimek byłby konieczny, gdyby na niego padał przycisk: Oni zdolali ukuzać ogótowi jega dorobek, wy zaś tego nie zdolacie.

Rusycyzmem jest również kładzenie po ezasowniku peinych form zaimków osobowych: mnie, ciebie, jegn, jemu itd., choć nie są akcentowane, zamiast form ściągniętych: mi, mię, ci, cię, go, mu. Należy więc mówić: wziąl mi papier (nie: mnie), kupię ci k,riqżkę (nie: tobie), spotykam go co dzień (nie: jego). Ale poprawnie: Ciebie poznalam po glosie, a jego nie moglam poznać, bo tu zaimki są pod przyciskiem.

To samo dotyczy zaimków dzierżawcrych: mój, tw·ój, ,swój; mają one także formę pełną i ściągniętą, zależnie od przycisku: mojego-mego, twoim-twym, sw·oim-swym itd., np. śmialo wypowiadajq s w e myśli, ale śmialo wypowiadają myśli s w o j e i wyczytane w ksiqżkach. Tych zaimków również się używa często bez potrzeby (pod wpływem jęryka niemieckiego i francuskiego). Na przykład: Oddać swoje glosy na tych kandydatów, którzy... albo: Wziąl swĄ teczkę i wyszedl zamiast po prostu oddać glosy, wziąl teczkę. Natomiast w zdaniu: Znafazlem się nie w .swoim domu, lecz w domu sąsiada użycie zaimka. jest konieczne, i to w formie pełnej.

Zaimki osobowe (ja, ty, on) w przypadkach zależnych, to jest wszystkich prócz mianownika i wołacza, zastępuje się zaimkiem zwrotnym sig w odpowiednim przypadku (sieóie, sobie itd.), jeżeli oznaczają podmiot crynności, o której mowa, tj. osobę wykonującą tę czynność. Mówi się więc: Inwalidzi uczą się w szkole odpowiedniego dla s i e b i e (nie: dla nich) zawodu, bo inwalidzi są tu p o d m i o t e m czyn

ności nauczania, Ij. właśnie oni tę crynność wykonywają. Inaczej jest w zdaniu: Inwalidów uczy szkota odpowiedniego dla n i c h zawodu, ponieważ inwalidzi są w tym zdaniu p r z e d m i o t e m cryjegoś nauczania. Drugi prrykład: Opiniodawca ponosi odpowiedzialność za opinię wydaną przez s i e b i e (nie: przez niego), ponieważ opiniodawca jest podmiotem czynności, to znaczy o n wykonał crynność wydania opinii. Posługiwanie się w takich wypadkach zaimkami osobowymi jest naleciałością niemiecką lub francuską.

Zaimki (rzeczownikowe, przymiotnikowe i przysłówkowe): kto, ca, jakikolwiek, każdy, ezyj, zawsze, wszędzie itp. w zdaniu przeczącym zastępuje się zaimkami przeczącymi: nikt, nic, żaden, niczyj, nigdy, nigdzie itd. A więc: Kto pryszedt? nikt nie przyszedl. Co dal? nic nie dal. Otrzymać jakikolwiek znak życia - nie otrzymać żadnego znaku życia. Każdy o tym wie - nikt o tym nie wie. Ksiqżka nosi czyjś podpis - k.siĄżka nie nosi niczyjego podpisu. Zawsze i wszgdzie tak bylo - nigdy i nigdzie tak nie bylo. Brak w każdym domu - nie brak w żadrrym domu. Obydwa zespoly zaslużyly na oklaski - żaden zespól nie zaslużyl... Uwzględnia się w.szelkie zgloszenia - nie uwzględnia się żadnych zgloszeń itd. Zdania: jakichkolwiek terminarzy prowadzić nie należy; nie bylo jakiejkolwiek podstawy do podejrzewania, powinny więc brzmieć: żadnych terminarzy prowadzić nie należy; nie byto żadnej podstawy do podejrzewania.

Wiele rażących btędów składni powstaje wskutek niewłaściwego stosowania prrypadków. Oto kilka najprostsrych prawideł z tego zakresu.

30 I 31

§ I5. Składnia liczebników i wyrazów o pokrewnym znaczeniu

Liczebniki od jednego do aterech wiącznie zgadzają się w rodzaju, liczbie i przypadku z rzeczownikiem, do którego się odnoszą, np.: widzę dwa konie, dw,a okna, du,ie kobiety, nie umyto dwóch okien. Tę składnię zachowują liczebniki dwa, trzy,, eztery także wtedy, gdy występują jako ezłony liezebników wielowyrazowych, np.: ezterdzieści dwa konie, dwadzieścia trzy okna, sto cztery~ kobiety,, czterdziestu dwóch koni, dwudziestu trzem oknom, ze stu ezterema kobietami.

Pewien kłopot powstaje wtedy, gdy w liczebniku wielowyrazowym występuje na końcu jeden. Jak powiedzieć: w trzydzie.stu jednej książce czy w trzydziestu jeden książkach? Tylko to drugie wyrażenie jest poprawne. Rzeczownik odmieniamy tu bowiem tak jak gdyby liczebnik nie zawierał ezłonu jeden. A więc: W trzydziestu jeden książkach, bo w trzydziestu książkach, z trzydziestu jeden oknami, bo z trzydzie.stu oknami, trzydzieści jeden koni, bo trzydzieści koni itp.

Podobne wątpliwości nasuwa skiadnia wyrazów o pokrewnym znaczeniu, np. rzeczownika szereg w znaczeniu wiele, dużo. Zasada ta jest prosta: po wyrazie szereg kładziemy rzeczownik w dopełniaczu, więc np.: z szeregiem wypadków, w szeregu wypadków, nie zaś: w szeregu wypadkach.

§ 16. Czasowniki rządzące dopelniaczem

Czasowniki poprzedzone przeczeniem n i e wiążą się zawsze z dopełniaczem, np.: prośby, których urząd zaspoknić nie może (nie: które, bo zdan~e jest zaprzeczonel.

Dopełniaczem rządzą również czasowniki, które samą swą treścią wyrażają przeczenie lub brak czegoś, np.: zaka~ao przejazdu, zabronić palenia papiero.sńw, zapomnieć natesu. pienigdzy, ujść uw~agi (nie: uwadze!). Sąjednak czasowniki o dwojakiej składni, tj. wymagające po sobie albo biernika, albo dopełniacza.

Jeżeli czynność wyrażona takim czasownikiem kieruje się na jakąś wiadomą całość przedmiotu, to nazwę tego przedmiotu (będącą w zdaniu dopełnieniem) kładziemy w bierniku, np.: To maslo i !en ser ja kupitem. Cale zamówione piec~ywn i nabialjuż dostarc~ono. Jeżeli ezynność ogarnia tylko nieokreśloną ezęść przedmiotu, to dopełnienie oznaczające ten przedmiot kładziemy w dopełniaczu (tzw. cząstkowym), np.: Kupisz ma.sla. sera i chleha. Dostarczona pieczywa i nabialu. Dlatego mówi się raczej: oszezgd~ać gazu, wody,, .ćwiatla, energii, prądu, .surow,ca, chodzi tu bowiem o zużycie cząstkowe.

Czasowniki wymagające dopełniacza (eząstkowego) mają często przedrostki: do-, od , na-, nad, przy-, u- i oznaczają przybytek, ubytek lub dokońezenie. Ńp.: dodać powagi, dnpić herbarv, dokońcżyć ważenia, do.stuchać przemówienia do końca, od(ać wod~~, narąbać drew, nadlożyć drogi, przydać hlasku, udzielić pomocy, ulać m(eka.

Dopełniacz (cząstkowy) kładziemy też wtedy, gdy czynność ogarnia wprawdzie cały przedmiot, ale na czas pewien, np.: pnżyczyć olówka, używać noża.

32 I mk m"wa ~ N,:,e 33

Oto kilka przykładów użycia biernika:

niewlaśiwie

Dostać katar Dostarczać broń Oszczędzać zapasy Poszukiwać biegtą sekretarkę Potrzebowat mateńał Przestrzegać przepisy

Strzec tajemnicę Szukać ołówek

Udzielać pożyczki zwrotnc Używać proszek do prania

Użyć broń palną Zaniedóywać obowiązek

poprawoie

kataru broni

~apasów bieglej sekretarki mateńału przepisów tajemnicy otówka

pożyczek zwrotnych

proszku... (ale: zażywać proszki na sen)

broni palnej obowiązku

Wreszcie w zwrocie towarzyskim mówi się tradycyjnie: proszg pani (nie: panią), np.: Ja. proszę pani, nigdy .sig nie spóźniam.

§ 17. Forma dopehdenia dwu czasowników rządzących różnymi przypadkami

Jeżeli dwa ezasowniki mają to samo dopełnienie, ale rządzą różnymi przypadkami, należy dopełnienie rzeczownikowe położyć po pierwszym ezasowniku, a po drugim zastąpić je zaimkiem w odpowiednim przypadku; powinno się więc powiedzieć: Szukać rezerw tkwiących w gospodarce narodawej. znajdować je i wyzyskiwać, zamiast: Szukać, znajdować i wy

zvskirr,ać rezerxl' rkwiąee w gospodarce narodntvcj. Inne przy,ktady:

niewlaściwic poprawnie

'Na ująć w ręce i kierowai Ma ująi w ręce losy pańsiwa losami państwa i kicrować nimi

Zdobycze nauki pomagają pomagają procesowi

i wybitnie przyspieszają rozwoju naszej gospodarki prcxss rozwoju naszej gospodarki i wybitnie go przyspieszają

§ 8. Strona bierna

Bardzo ezęste używanie, nieomal nadużywanie strony biernej spotykamy zwłaszcza w stylu Izw. urzędowym czy kancelaryjnym. Użyc,-ie form biernych nie jesł na ogół nieprn prawne, ale język polski najchętniej się posługuje formami ezynnymi czasownika; lepiej więc, jeśli to możliwe, unikać strony biernej. O wiele naturalniej brzmi: stx,ierdzono, że... niż: atwierdzone zo.stalo, że...; pobiera sig oplaty niż: pobierane .są nplaty; skargi powinno się zalatwiać niż: .skargi pow'inny hvć zalatwiane. Nagminnie używa się zwrotu: to uzależnione je.sr od... zamiast krótkiego: to zależy od...

łnne przykłady:

zamiast lepiej

Winn zostajc rozlewane do Wino rozlewa się do... butelek

Mąjątek zostaje przekazany ... Majątek przekazuje się... Surowce spmwadzanc będą Surowce sprowadzać się będzie ... ze Śląska

34 35

zamiast

Poprxwa stosunków zostala powilana przez wszysikich z radością

Przyjmowanie zamówień rostxln już zakończone Wvsokość składki została ustalona na

Zostaną wygłoszone przez nauczycieli liczne pogadanki W czasie narady została przcprowadzona analiza d7lałHInOSCt ZdrZądU

Poleca siF. aby na pokwitowaniach odciskana byla pieezątka

Nx kaźdy rarzut powinna zostae udzielona odpowicdź Przestrzeganic przepisów powinno być sprawdzane przez kierowników

§ 19, Napisaliście, koleżanko?

Iepicj Wsryscy Powitali poprawę stosunków z radością

jui się skończyło albo: już zakończono

Wysokość sktadki ustalono na...

Nauczyciele wygłoszą... zanalizowano (a właściwie:

zbadano) działalnośv zanądu Poleca siF odciskać na pokwituwaniach pieczątkF

należy udzielić odpowiedzi powinni sprawdrai kierownicy

Jeżeli jesteśmy z kobietą na "wy", czasuwnixa jej dotyczącego używamy w rodzaju męskim i w liczbie mnogiej. Jest to prastara forma wyrażająca szacunek, jak np. w zwrocie : Cościc. marko przynieśli z odpustu'? Niedopuszczalne jest więc powiedzenie: czyście napisala? albo czy,ście napisady, koleżanko? Przymiotnik dodany do takiego rzeczownika również musi mieć formę męskoosobową: Jacyście wy do

brzy,. koleżanko!

§ 20. Użycie imieslowów na -ąc, -s7y, (-wszy)

Imiestów na -ąc (współezesny) oznacza ezynność odbywającą się współeześnie z inną ezynnością, np-: Sluchając odc~ vrów, poglębia.sz wiedzę (tzn.: przy słuchaniu odczytów pogłębiasz wiedzę). Zdania z imiesłowem na -ąc, w których mowa o czynnościach nie odbywających się w tym samym czasie, są zbudowane niepoprawnie, np.v

niewlaściwie poprawaie

Wzięto siF do zrywania starych i zakładania nowvch chodników zakładając nowe

wraca do kraju biorąc czynny i bierze... udziat w ryciu rewolucyjnym

Samololy muszą lądować zaopa- aby się zaopatnyć... trując się w paliwo i smary

Oderwaf się gzyms spadając tuż i spadł.. . obok

Do oznaczenia ezynności poprzedzającej inną ezynność służy imiesłów na -szy, -wszy (uprzedni), powiemy więc: Wplywy powinien poslać do biura, zapisaw,szy symbole wydziatu (nie: zapi.sując, bo ezynność zapisania poprzedziła~ezynność posłania). Teczkę umyślnie podrzucono, wypelniw,szy ją papierem (nie: wypelniając). Samolot wylądowa! na Alasce, przeleciawszy nad biegunem pólnocnym (nie: przelatując).

§ 21. Użycie prcyimków

Co do używania takich czy innych przyimków irudno wskazać ścisłe normy: często rozstrzyga tu z dawien dawna

36

ustalony zwyczaj językowy. Mówi się np.: chodzi do .szkolv, ale: chodzi na uniweraylet; bylem tv szkole, ale: bylem no poczcie. Nie jest to logiczne, podobnie jak nielogiczny jest zwrot: stalo .się to w moich oczach albo określenie: miejsca stojące i ,ciedzące. Nielogiczności są właściwe każdemu językowi, ale "poprawianie" języka według swego widzimisię równie jak tworzenie nieopatrzne dziwolągów językowych jest rzeczą wielce niebezpieczną, bo wprowadza do języka zamieszanie.

Spośród przyimków najczęstszych wahań nastręcza przyimek dla. Co wybrać: dla czy do? Czy może się obejść bez przyimka? Nadużywanie dlo jest najczęściej wywoiane wpływem niemieckim lub francuskim. W w'iększości wypadków zamiast dla należy użyć do, niekiedy odpewiedniejszy jest inny jeszcze przyimek lub całe wyrażenie, ezasem wreszcie wystarcza po prostu forma dopełniacza lub celownika, np.:

niewtaściwie Środki potnzbne dla wykonania planu

Potrzebne dla kariery

Podstawa dla prcymania pożyczki Książka dla użylku szkolnego Nalepka dla przesyłek pcwztowych Zaklad prraznaczony dta kształcenia

Rubryka dla umieszczenia znaku Warunki dla wzrostu, dla nauki, dla rozwoju

Sity dla przetrwania

poprawnic dn wpknnania ...

do kańery . ..

do przyznania... do użvtku...

do przesylek. na przesyłki do ksztalcenia

do umicszczenia... do wzrostu, do nauki, do rozwoju

do przetrwania

niewłsvciwie

Mateńaty dla budowy Doradca dla spraw węglowych Przeszkcxla dla nadania dalszego biegu sprawie

Opłata dla listów

1'rzepisy, reklamacje dla przesylek

Instytut dla walki z rakiem Komitet dla pokojowego wyzyskania energii jądrowej

Termin dla reorganizacji Rejestr dla spraw poufnych Szczere ch~ci dla ocalenia rycia Udostępnić dla świata pracy

To przynosi szkodę dla samorządów

Dodatek będzie wyplacony dla wszystkich robotników

Udzielenie absolutorium dla rządu

poprawnie

do budowy; ... na budowę w sprawach węgla

w nadaniu ...

od listów: za listy... co do pnzsytek, albo: dotycrące przesyłek

Instytut walki z rakiem Komitet pokojowego wyzyskania ...

Termin reorganizacji Rejestr spraw poufnych chęci ocalenia ... światu pracy szkodę samorządom

wszystkim rabatnikom

rządowi

A oto przykłady niewłaściwego lub niepotrzebnego stosowania innych przyimków; często również pod wpływem obcym:

niewłaściwie

oo: Zakład do badania surowców Mateńały do codziennego użytku List Przckazaliśmy do odpowiednich wladz

Stawić się do rozprawy (w sądzie)

popraweie

Zakład badania,...

Materiały codziennego użytku odpowiednim władzom

na rozprawę

3g 39

niewlaściwie NOI.O: Gatkówek koto Łodzi Wilanów koto Warszawy

NA: Na ile dziś masto? Zaprowadzić na komisariat Pracuje na zakładzie. na fabryce Posyłać na szkołę

Wniosek na umorzenie sprawy 'Yapotykać na przeszkody Kierować, pisać na adres

pnprawnic

pod Łodzią pod Warszawą

Po ile... (tei: po czemu...) do komisariatu

w zakladzic; w fabryce do szkołv

o umorr.enie. . 'Vapotykać przeszkody pod adresem

Przy sposobności omawiania przyimka na warto wspomnieć, że należy go używać w zwrocie: pos~otać na pr~ewodniczącego, zamiast błędnego w tym wypadku wyrazu.jako. niewłaś~iwie poprawnie

o: W oparciu o doświadczenie

Wskazówka o czym

oD: Sekretarka potrzebna od zaraz

POD: Yod stowem "zarząd" naleiy rozumicć . . .

Co pod Lym rozumiesżt

POPR7EZ: Poprzez te dzieła przemówią... Pojechać poprrcz ulicę zamkniętą dla ruchu

Stużyć sprawie poprzez oddanie twórczego trudu

Opierając się na doświadczeniu albo: na podstau'ie doświadczenia co do czeKo

pnlrzebna zaraZ; natyChmiasl Przaz słowo . . .

(.'a przez In . .. Przcz te dzieła . .. Pojechać ulicą . . .

Slużyć sprawie twórczym trudem

nicwlaściwic

I'NZY.Z: Przez Przeciąg trzech lat

YRIY: C'hór przy' hlharmonii Woiny prry tym urzędzic

W'y'dano orzecrenie przy Ira(1tym znstosou'aniu usiawy

w: Przyjęto w grono członków

W skiad komisji powołano trzy osoby

Przewidziane w prrepisach skulki prnwne

Wstawić w miejsce istniejących Trzy razy w tydzień

z: Dowód z otrzymania renty

Z dniem IS maja obowiązuje nowy rozkład

Z dniem I września zegar będzie ponownie umieszczony

Zwolnić z oplaty Protokół z posiedzcnia Pracuje z samego rana

ZA: Za wyjąlkiem Czekać za kim

Stać w kolejce za czym

poprawnie

W ciągu...; przez trzy lata

Chór hlhnrmonii

Woźny tego urzędu albo: w Iym urzędzie

trafnie zastosowawszy ustawę

do grona... Do komisji ...

przepisami...

na miejsce... Trry razy na tydzicń

Uowód otrzymania Od (dnia) 15 maja . . .

(Dnia) I września...

od oplaty Protokól posicdzenia

od samego rana

Z wyjątkiem na kogo

Stać... po co

§ 22. Użycie spójników

Obce polszczyźnie, powstałe pod wpływem języka rosyjskiego,jest użycie spójnika a po zdaniu zaprzeczonym zamiast spójnika ole, lecz, rylko. Ten btąd szerzy się obecnie nagminnie. Przykłady:

niewtaściwie poprawnie

Nie Królak, a jego kolega Nie Królak, lecz .. . Nie w kwietniu, a w maju Nie w kwietniu, ale... w województwie istniejq nie licea, nie licea, tyiko... a dwuletnie szkoly felezerskic

Sklep prowadzi nie MFłD, a PSS nie MHD, lecz PSS Nie dhałeś o gust widowni, a dałeś scenę... Nie dbateś..., aleś dał.. Nie wolno zadowalać się rozważaniami, Nie wolno . . ., tylko . . . a trzeba sobie powiedzieć...

Natomiast spójnika a (nie: i) używamy przy połączeniu dwu wyrazów oznaczających porównanie, przeciwstawienie, odróżnienie: różnica między p.cem a wilkiem, .rtosunek migdzy nauc~vcielem a uczniem, teoria a praktyka.

Bardzo rozpowszechnionejest błędne łączenie: dlatego, hn . . . albo nawet: dlatego, oonieważ . . . (zamiast: dlaregn; że . . .) i błędne stosowanie spójnika a i1e (np. O ile anarat zostanie wylqczony, m . . . zamiast: Jeżeli aparar . . .), a zwłaszcza wyrazu względnie w znaczeniu spójnika. Wzglgdnie jest poprawne tylko jako przysłówek znaczący: "dość", "umiarkowanie", "łagodnie" (np. Mam się wzglgdnie dobrze; oószed! sig ~e mną wzglgdnie). Nie są natomiast poprawne wyrażenia typu: Zatelefonuję do ciebie, wzglgdnie napiszg. W takich wyrażeniach stosownie do różnych odcieni znaczenia należy względnie zastępować spójnikami: hądż, luh, albo (jak w podanym przykładzie) raczej, a wtaściwie, czyli, itp.

Układ wyrazów w zdaniu

Poprawność języka i jasność stylu zależą również od kolejności, w jakiej wyrazy następują po sobie w zdaniu. Układ wyrazów w zdaniu polskim jest na ogół swobodny, jakkolwiek nie dowolny: istnieją tu pewne przepisy, których naleZy prZeStrZegaC.

§ 23. Imię przed nazwiskiem

Z dawna ustalonym zwyczajem imię umieszcza się wjęzyku polskim (i innych, prócz węgierskiego) przed nazwiskiem: ob. Jan Now'ak. Kolejność odwrotną: Nowak Jan, często niestety spotykaną, dopuszcza się tylko w spisach alfabetycznych i kartotekach, ale nigdy w podpisie, na pieczątce, w adresie, na książce jako nazwisko autora itd. Wtedy jest

szczególnie rażąca i niedopuszczalna.

§ 24. Szyk wyrazów określających

Trudno podać ścisłe przepisy, które by usta.lały, kiedy określenie przymiotnikowe kładzie się przed rzeczownikiem, kiedy zaś po nim. Najogólniej można stwierdzić, że w języku polskim przymiotnik umieszcza się raczej przed rzeczownikiem, do którego się odnosi (np.: Każda epoka ma srve w,ia.sne cele; Żelazow'a Wnla). Przymiotnik występuje po rzeczowniku wtedy, gdy oznacza cechę stałą lub określa nazwę, więc: pańsrwo ludowe, Henryk Brodaty, zw'ierzęta przeżuwające, ale: wielkie ~ańsrwo, waleczny Henryk, mtode

zwierzgla.

42 43

Inne przy·kłady:

niewlaściwie poprawnie

Potudniowa Ameryka Amervka Pnłudniowa 1'ółnocny Donicc Uoniec Pótnocnv Północne Morze Morze Północne Polski język Jęryk polski

Liczebniki porządkowe kładzie się po rzeczowniku: u' łrieku X, tr roku I905, prenumerala ~a rok I95 3, n' nunve r~e 295, na slronie 19 (albo: n' o,. X, w, r. I905, vr nr~e 295, na .srr. albo na ,s. l9).

Bardzo rozwinięte określenia kładzie się po wyrazie określanym, inaczej niż w języku niemieckim. Taki układ jest zrozumialszy, przejrzystszy. Świadczą o tym następujące przykłndy:

zamiast

Są to małe o niczwykle wydlużonym ciele r y h k i

Nolatki poświęcone bardzo istotnej dla nas łodzian miłujących szezerze swe miasto s p r a w i c . .. Wyznaczony do objęcia prredsiębiorstwa zarządzeniem Ministra Przemysłu Centralny Zarząd

Ulsłniająca siF z powodu popękania rur p a r a

Badania nad tym ciekawym i doniosłym dla polskiej kultury okresem

Iepiej małe r y b k i o niezwykle wydlużonym ciele

poświęcone s p r a w i e bardzo istołncj dla nas łodzian

Centralny Zarząd wy·znaczony zarządzcniem Ministra Przemysłu do objęcia przedsięhiorstwa

P a r a ulatniająea się z powodu popękania rur

nad tym ciekawym o k r e s e m, doniostym dla . . .

alho:. .. nad tym o k r e s e m, cickawym i doniosłym dla ...

eamiasl

Szkolę opuszczal co rok zaslFp oojowych, zahxrtowanych. przl@otowanych do wciclania w życic linii polityczncl partii d z i n t a c z y Bihlioteka znalazla pomicszczenie w ciannym, nie pozwalającym na rozwinięcie szerszej dzialalności lokalu

Jcchalcm do granic możliwości zapchxną dwunastką

Knńcnwy wniosek z odhytej w minioną nicdzielF w' W'UK n a r a d y hy siE zaPoznać z twórcmścią

Icgn sąsiadująccgo z nxmi i licznym r nas znanego z bezpośrednicj stvcznoici n a r o d u

1'odlug na wielką skalę pomyslanego planu

w' lych prawdziwic gorących dla stolicy, bogatych w szybko nestępuJące po sobie wypadki, dniach...

Niewla.sciwie opracowane i nic przygotowane w myśl pawyższych wytycznych w n i o s k i powinny...

I'o odhiór przydzicloncl pieczęci ugtoszą się upoważnione na piśmie przez kierownika wydziału osohy do...

W naszej coraz hardziej potrrehującej wysoko wykwalifikowanych pracowników gospndarce

tepirj zaslęp działaczy bojowych

w ciasnym I o k a I u, nic pozwnlającym na rozwinięcie...

Jechalem d w u n a 5 t k ~ zapchaną dn granic możliwości

wniosek z n a r a d y odbytej w W'DK w minioną nicdziclę

z Iwórczością lego n a r n d u sąsiatlującego r nami i rnanego wiclu z nas z hezpośredniej stycznosci

Podtug p I a n u pomy'ślancgo na wiclką skalF ...

W tych d n i a c h prawdziwie gorących dla slolicy, bogatych w wypadki szyhko po sohie następujące...

W n i o s k i niewłaściwic opracowanc i nic przygotowane w myśl powyższych wylycznych powinny...

O s o b y upoważnione na piśmic przez kierownika wydziału zgłoszą się po odhiór przydzieloncj picczęci do...

W naszej gospodarce cornz bardzicj potrzebującej...

45

zamiasf lepirj

W razic nicobecności z Powodu uslopu hądi choroby stale sprawującej nadzór nad pie: zęcią o s o by.

W tym nic dającym się, jak widać. polepazyć p o ł o ż c n i u

BędąCe w Fosiadxniu prezydium

s e m o C h o d y przeznaczone są.,

Na 7x~dslnwie w Ixadobny sposób opracowanych p o d r ę c z n i ków.-.

Gubernator nałożyt na i tak już skręP,~waną p r a s ę nowe zakazy

W catie nieot~ecoości z powodu urlopu lub Choroby o s o h y stale spraw ującej . . . albo: gdy o s o b a stale sprawująca nadzór nad picezęcią bFdZie nieobecna z Ixowodu...

Wtym położeniunicdającym się, jak widać, polepszyć...

S a m o c h o d y będące w posiadaniu prczydium są przeznaczone...

Na podstawiepodręczników opracowanych...

W niedziclę odbędzie się obchód urządzany z oka~ji roCznicy wyzwolenia Gdańska przez Zarząd Wojewódzki ZSMP

Zasiane zboże we wnaśniu rokuje najwyższe plony

obchód urządzany przez Zanąd Wojewódzki ZSMP z okazji rocznicy wyzwolenia Gdańska

Zboże zasiane we wrześniu ...

Gubcrnator nałorył na P r a s ę i W k już skrępowaną ...

Zła, nie przemyślana kolejność wyrazów utrudnia zrozumienie treści, którą chcemy przekazać. Wyrazy powinno się grupować tak, jak tego wymaga związek myśli, i uważnie kłaść znaki przestankowe. Lekceważenie tej ważnej zasady może prowadzić do śmieszności.

Przyklady:

Wody lecznicze nalcźy pić przechadzając się powoli przcz szklaną rurkę

8rygada postanowila wykonać do 31 maja 2500 wahadei do zegarów bijących ponad plan

należy pić ptzez szklaną rurkę, przechadzając się powoli

wykonać do 31 maja ponad plan 2500 wahadeł do zegarów bijących

46

niewłaściwie

Zezwolenie na zakup władz wojewódzkich .. .

Zainteresowane osoby hodowlą królików ...

§ 25. Miejsce zaimka który

poprawnie Zezwolenie władz wojewódzkich na zakup...

Osoby zainteresowane hodowlą .. . albo: zainteresowani hodowlą ...

Zaimek który zgodnie z pełną składnią zajmuje pierwsze miejsce w zdaniu podrzędnym (lub drugie, jeżali występuje po przyimku albo jego odpowiedniku). Oto przykłady:

niewtaściwie

Piastowie, panowanie których uaznaczyto się ...

Piastowic, za panowania których Pomoc, symbolęm której jest . .. Rady narodowe, na lerenie których Poranek mttzyczny, w programie którcgo umieszczono ... Pracownicy, z winy których .. . Na przekroju lodygi widać warstwę miękiszu, w pojedynCzych komórkach którego

poprawnie

których panowanie...

za których panownnia... której symbolem

na których terenie...

w którego programic...

z których winy...

w którego pojedynczych komórkach

47

Zaimek króry odnosi się do ostatniego rzeczownika zdania nadrzędnego. Niewłaściwa jest więc kolejność wyrazów w takim np. zdaniu: Kociod bgdzie poddany próbie trodneg w, naszych w,ar.sztorach, do krórej w,ydzia( wydeleguje . .. (zamiast: ... będzie poddany w naszych warszrarach próbie wodnej, do której . . . ). Zaniedbanie wiaściwego układu może doprowadzić do niejasności, a nawet do śmieszności, jak to widać ze znanego przykładu: Zginql czarny pudel z bjnlą latkq tv okolicy ogona, do krórego byla mocno przyw,iązana chora osoba.

§ 26. Ruchomość zaimka się

Stałe umieszezanie zaimka się bezpośrednio po czasowniku jest m.in. wynikiem wpływu języka rosyjskiego, gdzie ten zaimek pisze się łącznie z czasownikiem. W polskim bywa to rażące, np. w zdaniach: aby cady krr~j cieszyl.sig; żadnych prac jeszeze nie prowadzi się. Te zdania brzmią znacznie lepiej w następującym układzie: aby .stę cady kraj cieszyl; żadnych prac jeszcze sig nie prowadzi.

zamiast Icpicj Kiedy biuro organizowało się... Kicdy siF biuro organizowało... ieby przekonać się żeby siF Przekonać PrzcdsiFbiorslwu nie spieszy siF Przedsięhiorstwu się nie spieszy W soboty nie prryjmuje się W sohoty się nie przy,jmqle Co kryło siF za... C~o się kryło za... Jak skleja się deski? Jnk siF sklcja dcski? Skąd wzięły siF nicdobory? Skąd siF wzięły ... Gdzie zawicruszyty się kwity? Gdzic siF zawieruszyly . ..

§ 27. Ruchomość końcówek czasu przeszlego i trybu warunkowego

Końcówki czasu przeszłego (-em, -eś, -śmv, -ście) i trybu Warunkowego (-bym, -bv.ś, -hy·, -hv.śmy,, -hv.ście, -hv) są ruchome i łączą się najczęściej z pierwszym wyrazem zdania, np.:

zamiast lepiej

Jak powicdziałeś, tak się stanie Jakeś powiedział...

lle wyszliśmy na zwloce Zleśmy wyszli na zwłocc ('ry byliście świadkami? Czyście hyli .. .

Slubowania. które złożyliścic... Slubowania, któreśeie rłoiyli... Nigdy nic wicdziałbym o lym Nigdy bym o tym nie wiedzial C'iągle tylko czyLalbyś Ciągle byś tylko czytał

(.'zyi można hyloby zbudować ('zyiby można bylo...

Nic mówii tego, bo rodzice zmar- hohy siF rodzice zmartwili twiliby siF

C'zęsciej chodzilihyśmy do Leatru, Częściej byśmy chodzili ... gdyb1' . ..

Z tymi, którzy chcicliby Z tymi, którzy by chcieli

Jeżeli w zdaniu jest więcej czasowników w trybie warunkowym, cząstka hy połączona z pierwszym wyrazem zdania stosuje się do nich wszystkich, np.: Zatoga nie daje tyle, ile by mogta, chciala i umiala; to samo w zdaniu: Książka, która by umożliwlta zdobycie w,iedzy, dula satysJakcję i by,la tarwo dostgpna.

Należy też pamiętać o tym, że formy żem, żeś, żeśmy, że.ście są poprawnie używane jedynie wówczas, gdy w zdaniu występuje spójnik że wprowadzający zdanie podrzędne,

48 iAw ~,n..;a ~ r,·a... 49

np. Wiem, żeście si~ trochg.spóżnili (=Wiem, że sit· trochg .spóżniliście), Widzę, iem przesadzif (=Widzę. że pr~e,sadzilena). Niepoprawne są natomiast takie zdania, jak: Jak uśmy przy,szli,.już go nie bylo (zamiast: Jake.śmypr~vszli,już go nie bylo albo: Jak przyszliśmv . . .), Ja żem rego nie zrohil (zamiast: Ja tego nie zrobilem), Gdzie żeście óydi? (zamiast: Gdzieście hy,li? albo Gdzie hy,liście?). Poprawne jest także używanie zakońezeń -żem, -że.ś, -żeśmy. -=eście wówezas, gdy końcówka osohowa jest dodawana do słowa kończącego się na -ż, np.: Ju~e.ś przyszedl.' (=Już pry'szedleś?), Cciżem ci uczynit? (=Cóż ci uczynilem?).

§ 28. Miejsce przyimka

Przyimek (zgodnie z jego nazwą) kładzie się przy imieniu (rzeczowniku), np.: do x~rześnia, alho przy wyrazie określającym ten rzeczownik: do drugiego x,rze.śnia. Umieszczanie między przyimkiem a rzeczownikiem innych wyrazów jest naleciałością niemiecką. A więc:

zamiast lepiej

W stanowczo za mato zróżnicowa- W rozmiarach stanowczo za malo nvch rozmiarach zróinicowanych

Za mnicj więcej dwa tygodnie Mniej więccj za dwa... Zmnicjszenie o przcszto 10 % przeszlo 0 10 ió Skrailo to wojńę o blisko dwa lata blisko o dwa lata,

Prawie o dwa lata

Plan wykonano w hlisko 100"o blisko w 100"/0 (prawic w 100"'0, niemal w 100°io)

Wystawa będzie otwarta do co na.l- ~« najmnicj do . . . nmicj wri.eśnia

LJstalono liczbe uczestników na ... mnicJ więcej na 4 tls. ludzi akoło 4 tvs. lucUi

§ 29. Micjsce spójników howiem i zaś

Spójniki bowiem i zaś ktadzie się na drugim miejscu w zdaniu:

nicwłaściwie

, bowiem wolny dostęp do mo

rza , bowiem pobudzi do badań howiem doskonale rdajemy sobie sprawę...

My się lroszcrymy o wszyslko, zaś on zażywa odpoczynku

, zaś obecnie obroty wynoszą ...

, zaś w sprawach finansowych...

poprawnie

wolny bowicm dostęp

, pobudzi howiem do badań ,doskonale bowiem zdajemy

sobie sprawp...

My się troszczymy o ..., on zaś zażywa . . .

, obecnic zaś obroty...

, w sprawach zaś finansowych . . .

§ 30. Wskazówki ogólne

Na zakońezenie uwag o składni - jeszcze dwie najogólniejsze wskazówki dotyczące układu wyrazów w zdaniu.

Wyrazy, na których mamy położyć nacisk, umieszczamy zwykle na początku lub na końcu zdania. W miarę możności zwracamy.uwagę na brzmienie, na fonetyczną stronę zdań i połączeń wyrazowych. Np. zamiast komirety te lepiej powiedzieć te komitety, ponieważ w ten sposób unika się zbiegu podobnie brzmiących sylab, nazwa Mtodzieżoxv, Dom Odzieżowy też jest pod względem brzmienia

mezręczna·

50

ll. CZYSTOŚĆ WYSŁOWiENIA

Drugim warunkiem obowiązującym każdego jest czystość wysiowienia. Wymaga ona wystrzegania się zarówno obcych wyrazów, jak i zwrotów przeciwnych duchowi języka, którym się posługujemy. W rozdziale niniejszym omówione zostaną przede wszystkim przykłady wpływów obcych na język polski w zakresie słownictwa.

§ 1. Wyrazy obce

Nie ma na świecie języka, który by nie wchłonął pewnej liczby wyrazów obcych. Takich wyrazów dużo jest również w polszezyźnie; język naszje przekształcił, włączył do swego systemu gramatycznego, aż w końcu wiele z nich straciło znamiona obcości i całkowicie się przyswoiło. Do takich należą: wqlt, .roltys, kościńl, cmentarz, koszula, rynek i wiele, wiele innych.

Pstrzenie rodzimego języka wyrazami cudzoziemskimi byio szezególnie rozpowszechnione w czasach saskich. Wtedy wszechwładnie panowała w szkołach zepsuta średniowieczna tacina, którą się popisywano przy lada sposobności. Później panoszyła się w tzw. wyższych sferach moda po

siugiwania się ~ęzykiem francuskim; jeszcze w wieku XIX arystokracja porozumiewała się w mowie ojczystej tylko ze słui.bą. Do przełamania tych zwyczajów przeciwnych godności narodowej przyczyniła się w dużej mierze diuga i wytrwała praca działaczy na niwie naszej rodzitnaj kultury.

Prof. Z. Klemensiewicz w swej gramatyce przypisuje nadużyrvanie stów pochodzenia obcego lenistwu i głupocie; lenistwu, bo nieraz się łatwiej nasunie na myśl wyraz obc;y (zwłaszcza przy tłumaczeniach); głupocie, bo wielu się popisuje znajomością słów zapożyczonych, poczytując ich używanie za świadectwo inteligencji· Przed niepotrzebnym używaniem zapożyczeń należy przestrzec i z tego względu, że mówiący nie zawsze dokładnie je rozumieją, a wskutek tego często używają ich niewłaściwie, narażając się na śmieszność. 02o przykłady: nie ulegać suhiekcjom' dotyczqcym trudności... (miało być: sugestiorr~) albo: do u,vkonania planu potrzebna primo votQ' . . . (miało być: primo, tj. po pierwsze). Wysilanie się na styl wyszukany niejest bynajmniej oznaką inteligencji i wysokiej kultury. Język ludzi o wysokiej kulturze i gruntownej wiedzy jest właśnie zwykle prosty.

Bezwzględne tępienie wszystkich wyrazów obcych byłohy niedorzecznością, ale unikanie tych, które bez szkody dla treści można zastąpić rodzimymi, jest powinnością każdegv, zwłaszcza gdy wyraża swe myśli na piśmie, a więc ma czas się zastanowie nad doborem słów.

' Suhiekrja - klopot, przykrou, niewyKodn. SuKesria - nnprowadrenic kogn.s na jxk:łś myśl.

' Prirreo roro - z pierwszego.ślubu (małżeństwal.

52 53

Oto krótki wykaz często spotykanych wyrazów ob- Wyr~y obce W'yrazy rodrme cych, które w pewnych przynajmniej znaczeniach i użyciach (jcieli nie są np. terminami naukowymi, składnikami utar- BaLA PCldStaWa. p(ltlłO/C, Plmkl wylkl:ł. punkt oparcia. Placówka, ostoja, tych nazw itd.) można zastąpić swojskimi, nie tracąc na obóz. żródło zaoPatrzen;a. port ścisłości w wyrażeniu myśli, a zyskując na jasności wypo- macierzysty wiedzi. Bnzowac (na czyrn) OPierać się W prawej kolumnie podano znaczenia, w jakich się silatcralny Dwustronny tych wyrazów obcych używa niepotrzebnie, a często nieściś- O'~ntralny c;tawny (zarząd, obchód), naczclny le. Te naleciałości niesłychanie ubożą polszczyznę; wypiera- (władza), środkowy (kraj lub jego część) jąc z niej liczne wyrazy rodzime, pozbawiają naszą mowę Uccydować Postanawiać, rozstrrygac, stanowić barwności, a wprowadzają do niej przykry szablon. Najwy- Defekt srak, uszkodzenie, usterka, wada mowniejszym tego przykładem jest wyraz likwidow,ać, sto- x,~ą:ka ~det'ektowana z brakami sowany w znaczeniu kilkudziesięciu wyrazów i wyrażeń Dekorować (salF, budynekl Przybierać, stroić, o~dab;ać swojskich'. Demolować Niszczyć, burzyć, rozwalać Dcwastowuć Niszcryi, PusWszyi Wyraay obce Wyrazv bd~ttte I DykLa Sklejka Dy,Ponować Rozporządzać. zarządzać Agresywny Napastliwy, zaezepny Dystryhucja Podział, rozdziclanic, wydawanie Aktualny Ważny, obowiązujący, bieżący, Efektywny (koszt) Rzcxzywisty ohecny, na czasie, iywotny, wspól- Egzystencja Byl, istnienie czesnv Pkipa Zcspól, druiyna, grono Ekonomiczny Gospodarczy, oszczędny (w uiy- Aktywny (udział. postawa) Gynny ciu) Analiza (sprawozdanis) Rozpatrywanie, ro~trząsanie, roz- Eksces Wyhryk wa7anie, badanie Eksmisja (z micszkania) Usunięcic, wysiedlcnic Asortymem Wybór, dohór, zestaw Eksploatacja Wyzyskiwanic, uiytkowa.nie Atrakcyjny Pokupny, poszukiwany (towar), 1'ksplozja Wyhuch łxxiągający, ponętny, ciekawy Eksponat (na wystawie) Okaz (program) Ekspozytura Oddział. placówka ł:lcmcnt (maszyny, budowli) Szczegół, cręść (skladowal, sktad- -- nik, człon P.lemenlarny I'odstawawy (zasada, nauka) ' Patrz: M. Nalepiriska, D eVższy P~=inrn prrfs~aywny, "Polonist1ka" nr 4. 1954. Eliminowai Wyłączać, usuwać

54 55

WSrazy obcc

Emblemat Ewidencja (osób, przedmiotów) (ieneralny

Globalnv Gwarąncja

Identycznie lgnorować Impreza (wyraz nadużywany do omacaania wsoelkich pnzedsięwzięć kulturalno-oświatowych i spotecznych)

Impuls Irn ydent

Indeks (nazwlsk) Industrializacp IndywidualnY (pogląd)

Indywidwlne gospodatstwo Indywidwlnie wyj~idia~cy Ingcrować (w sprawę) Kolektywny

Kolidować (z czym) Kompleks

KompleksowY Komunikować Konferencja

WyrazY rodzime

Godto Wykaz (imienny), spis, lista Ogólny, główny, powszechny [strajk)

Ogólny, okrągły (o liczbach) Rękojmia, poręczenie, zabezpicezenie, zapewnicnic

Tak samo, w ten sam sposób Lekceważyć, pomilać Przeciwstawienie, widowisko, wYstęp, koncert, zabawa, zawody sportowe itp.

Bodziec Zajścic, wydarzenie, zdarzenie Spis, wykaz, skorowidz Uprremyslowienie Jednostkowy, osobisty, własny (uwaga: niedopuszczalne jest potączenic "osoby indywidualne") Samodrielne, prywatne Pojedynczo . . .

Wkraczać, wtrącać sil. mieszać się ZespołowY (gospodarstwo) zbiorowy albo wspólny (wysiłek)

Być w sprzeczności (z czym)

SPlot (zagadnień), zespół (budYnków )

Wielostronny, wszechstronny Zawiadamiać, oznajmiać Narada, obrady

W'Yrazy obce Konkretnv Konkurować Konstatować Kontakt Kontaktow·ai się Likwidować

Lokalizacja Lokalnv Lokować L.uksus Lustracja Mankament Mohiliraawai (do prncy spolecznej)

Moment Nabór NegatYwny Negować Nieaktualny Obiekt Ohiektywny (sąd)

WyrazY rodzime

Określony, prawdziwy, rzecrywisty lub istotnv

Wspótzawodniczyć, ubiegać się, zabiegać

Stwierdzac Styczność, tączność

UtrzymYwać łącznou, porozumiewać się, stYkac si~

Usuwać (przcszkody), wyplenixi (nicdbalstwo), zwalcrai (analfabetyzm), tępić (przekupstwo), Iłumić luh gasić (pożar), znieść (ochronę skarbową). rozwiązać (sptiłkę), ramknąć (szkołę), nvinąc (obóz) itd. Wybór, przydznal miejsca Miejscowy

UmieszcTać Przepych, zbytek Przegląd

Brak, wada. usterka

I'orywać. Pociągać. wciągać. Pohudzać, skłaniać. zxgrzewać, zapalać, rachęrać

C'hwila ZapisY. zaciąg

Przecrący, niechętny, odmowny, ujemny

Przeczyć (zasadom), odmawiać (zalet)

NieważnY, przestarzały, pnedawniony, nie na czasie, Przebrzmiały Przedmiot, budynek, budowla BezstronnY

5~' 57

wyTBZy Obff W)TBZy MAZ11112 Operatywny Czynny luh żywy (udział), bczpo- sredni lub sprFżysty (nadzór) do- raźny luh nacychmiastowy Ońcntowae siF (w czyTnl Zdawać sobic sprawę (z ciega). wiedriei (Z)orientowau sig Zbadać, rozejrzeć siF. rozpoznać I artia (lasu) CzFść Penetrxcja Przanikanie Perfekcja Doskonałość Personalny (duial) Osobowy Peryfeńe (mia ta) Przedmieścia, krańce Popularyacja Rozpowsz~chnianie (ksiąisk), upo- wszechnianie (wiedzy) Pozvlywny I wicrdzący, Pomyślny, prrychylny. dodatni Prelekcja Wyktad. odczyt Prewencyjny Zapobicgawezy Priorylet Picrwszeństwo f'roblem Zagadnienie, pytanie Prowizorium (w polilyce) Stan (uktad) czasowy 1'rowizoryczny Czasowy, tymczasowy Pryneyptalny Zasadnicry Racjonalny Rnzsądny, celowy Realuzcja WykonaniF, uncczywistnienie, spełnienie, wcielenie w życie, zrobienie Rckrułacja (do szkót) Zapisy, przyjęcia Remonl. Odnowicnic lub odświei.enie (mie- szkanie): naprawa Renowacja Odnowienie, odswieieme Rcpcrac,ja Naprawa Resort Dział czynności. wydział, zakrcs władzy lub działalności, dzicdzina

~I

W )'r77y ObLf

Rezultat Rotacja [towaru) Skomplikowany Skonstatow·ać $kontnktować się $OCjalOy

Specjalny

Specjalnie (pójść po coś) Sukcesywnic Tekstylny

Teren Terytorium Traktor T)Pować (np. zwyciFzcF w zawodach sportowych)

Wytypować

Zlokalizowxć Zorganizowai (rabawF)

W'yrazy rodzime

W'ynik, skutek, następstwo Obrót

Złożony, zawily, zagmW wany Stwierdzić

Porozumicć siF Społeczny Odrębny lub osobny (dzial, Przepis), umyślny (posłaniec), nadzwyczajny (pociąg), szczcgólny (o upodobaniu)

Umyślnie Stopniowo Wtókienniczy Obszar, potać Obszar Ciągnik Stawiać na...

Wyznaczyć, wysunąć, wskazae, zgłosić, przedstawic, skierować, wyłonić, wyrbżnić

Umiejscowić Urządzić

§ 2. Użycie i połączenia wyrazów powstałe pod wplywem obcym

Oddziaływanie języków obcycn na potszczyznę nie ogranicza się do dziedziny słownictwa, sięga znacznie głębiej. O niektórych naleciałościach obcych, zwłaszcza w zakresie składni, była już mowa poprzednio.

58 59

Poniżej podano przykłady najbardziej rozpowszechnionego rażącego użycia wyrazów i ich połączeń powstałych pod wpływem języka niemieckiego lub rosyjskiego:

niewlaściwie

Brakowala jcdna książka Co bti nie hvto

Cokolwick by się o tym nie powiedziało

Czasokres Czym więcej tym lepiej

W stopniu daleko nicdostatecznym

Ten lom stanowi sam dla siebie odręhną całość

Na dniach

(idzie się nic ruszyć, wszędzie ...

To nie idzie

Straty idą w tysiące złotych

Ile by nie było osób... Jak by nic było, trzeba .. .

lak bY prezydium nie usprawiedliwiało takiego zalalwiania wniosków,jednojest rzeczą pewną... Jak długo... tak dlugo...

paprawnie

Rrakowało jednej książki Cokolwick bY się stało, óądż co bądi

Cokolwiek by się o tym powiedziało

Czas, okres

Im więcej, tym lepiej

dalekim od dostalecznego; hardzo nicdostatecmym sam w sobie...

W tYch dniach, lada dzień Gdzickolwiek się ruszyć, wszędrie . . .

To nie uchodzi; to nie wypada dochodzą do tysięcy złotych; sięgaJą tYstF~Y

Ile by było osób... Jakkolwiek bądź, trzeba..., jakkolwick by hyło, trzcba ...; hądi co bądź, trzeba . . . Jakkolwiek by prezydium usprawiedliwiało lakic zalatwienie...

Dopóki.... dopóty: Póki..., póty ..

niewtaściwie

Jaki by nie byt wynik, naleiy ... Wójcik wpada jako picrwszy na stadion Jako pierwszy pnemawiał radny X 1 Powotano jako przewodniczącego oh. Z. Jasne, że... Każdy jeden powinien . .. WYdane w tym kierunku zarzą- dzenie Załatwić w krótkicj drodzc

Mieć miejsce

Nastawicnic do czego

Nastawiony niechętnie Dwa dni temu nazad

Ten blankict trzeba obowiązkowo przedstawić przy rachunku Oddać strzal Odnośnie zatrudnienia Odnośny (urząd, przapis, za- tącznik) Odprowadzić wplywy pieniężne do kasy Odstawać w pracy ł Pelna odpowiedzialność

poprawnie

Jakikolwick by był wynik ... wpada pierwszy . . .

Pierwszy przemawiał... na przewodniczącego

Rzecrjasna, że... Każdy powinien ...

w tym względzie...

w tym oelu . . ., . . co do tego natychmiast, niezwłocznie, od razu, odręcznie Ucżcli pisemnie) Dziać się, zdarzać się, zachodzić, nastąpić, odóywać się

Postawa wohec czego, ustosunkowanie się do..., stosunek do... Usposobiony...

Dwa dni temu, przed dwoma dniami

Przedstawienie hlankietu przy rachunkujest konieczne

Wystrzelić Co do..., co się tyczy..., pod względem . . .

Odpowiedni, właściwy, stosowny

1'rzelać..., zlożyć..., pnznieść..., przekazać...

Zalegać w pracy, nie nadążać z pracą, zostawać w tyle z pracą Całkowita . . .

60

niewlaściwie

Pcłne iedawolenie

W pcłni unormowano Podejśeic do zagadnienia

Niesumiennic podchodzi do swych zobowiązań

Wymienić artykuly pod rząd Prawidlowo (rozumieć)

Prawidłowy (dobór stuchaczy) Ten projekt pokrywa siF z moim

Przedłożyć Wnieść podanie przy dolączeniu dowodGw

Przy zwrncie listu oznajmiam, że...

Przyjmować postać Przyjmować udzial w pracy Przyjmować lekarstwo Przyjmijmy, że tn jesl prawda

Z reguły Rozpracować plan

Ten wypadek służy dowodem, że...

Służą jako przedmiot zabawy

poprawnie

Zupełnc . . .

C'ałkowicie . . ., mpeinie . . .

UjFcie ragadnienia, stosunek do ., stanowisko wobec... Niesumicnnie się wywiązuje ze swych zobowiązań; jego stosunck do zobowiązań jcst niesumienny

po kolei, ... kolejno Właściwie, dobrze, należycie, dokładnie

Odpowiedni. wla.'cuiwy

zgadza siF z moim, ... odpowiada mojemu

Przedstawić, okazW , ztożyć Wnieść podanie zatączając dowody, . .. wraz z zvłączonymi do niego dowodami, ... i załączyć dowody

Zwracając lisl oznajmiam, że...

Przybierać... Brać... Zaiywać . ..

Przypuśćmy, że . .., dajmy na to, że...

Z zasady, stalc, zwykle, zasadniczo Opracowai (w szczegółach) . .. jest dowodem, że.... ... slużv za dowód, że...

za przedmiol....

niewlaściwie

Sledzić za kim, ... za odpowiednim momentem, ... za wykonaniem rozkazu

Tym niemniej (jako spójnik)

Ubrać PIasmZ

W międzyczasie

Raz w miesiącu

W odpowicdzi na . ..

W oparciu o doświadczenia

W powolaniu się na popnednic pismo

W ślad za pismem z dnia

W załatwieniu pisma zawiada- miamy .. . Wychodz~ć napnxciw tym zainte- resowaniom Na wynos (wydawanie obiadów) Zabezpieczyć dostawę prefabryka- tów W oelu zebezpieczenia zamierzone- gn wzrostu wylwórczo§ci rolnej Zamienić bilet nowym

Zapotrzebować Starczy na pokrycie zapotnabowa- nia

poprawnie

Slcdzić kogo, upatrywać odpowiedniej chwili, czuwać nad wy·konaniem .. .

Nnemniej jednak, niemniej jednakże

Ubrać się w..., włożyć na siebie , przyodziać . .., przywdziać . .. lepiej: przez ten czas, w tym ezasie, tvmczasem

Raz na micsiąc, co miesiąc Odpowiadając na...

Opierając się na podstawie doświadczeń

Powotując się na . . .

Powolując się na pismo . .., uzupetniając pismo, nawiązując do ... Zafatwiąląc Pismo...

Popicrać te zainteresowania

Do domu, na miasto, poza zakład Zapewnić

W cclu zapewnienia . ..

Zastąpić bilet nowym, wymienić... na nowy

Zamówić, zażądać

na Potrrsby, ... na zaspokojenie potrzeh (popytu)

62

III. JASNOŚĆ WYPOWIEDZI (Trafność, prostota, zwięzłość)

Językiem posługujemy się po to, by się porozumiewać z otoezeniem. To, co mówimy i piszemy, powinno więc być jasne, aby nas można było zrozumieć.

§ 1. Trafny dobór wyrazów

Jednym z zasadniczych warunków jasności wypowiedzi jest trafny dobór wyrazów i ich związków. Powinny one wyrażać naszą myśl jak najściślej a jednocześnie w sposób jak najzrozumialszy. Aby to osiągnąć, trzeba przede wszystkim dokładnie sobie uświadomić znaczenie wyrazów.

Wyrazy źle dobrane pod względem znaczenia często zniekształcają treść, którą chcemy innym przekazać, a niekiedy wywołują efekt komiczny, wcale nie zamierzony.

Oto kilka przykładów:

Warunkiem przyjęcia na kursy jest nieprzekraczalny wiek lat rrzydziestu. Nieprzekraczalny - to taki, «którego się nie da przekroczyć». Z przytoczonego zdania dowiadujemy się więc, że warunkiem przyjęcia na knrsy jest niemożność ukońezenia lat trzydziestu, a to przecież oczywisty nonsens. Zamiast przymiotnika nieprzekraczalny należało tu użyć imiesłowu nie przekroczony.

64

Powiązanie się nauczyciela z wychowankami. Przecież nie za pomocą sznurów, chodzi tu bowiem o zżycie się nauczyciela z wychowankami, przyx,iązanie do nich, zbliżenie. Powiązanie się z terenem - to lączność z nim, więź albo

związek. Szezur jest szkodnikiem zdrowotnym. Zdrowotny to

«pożyteczny dla zdrowia». W połączeniu wyrazów szkodnik i zdrowotny wyczuwamy zatem sprzeczność treści. Sprzeczność tę możemy usunąć, jeśli zastąpimy tu wyraz zdrowotny wyrażeniem niebezpieczny dla zdrowia.

Ze względu na niewłaściwy dobór wyrazów zupełnie niezrozumiały staje się sens takich np. zdań i wyrażeń: We wszystkich klasach przewiduje się ksztatcące wycieczki pro- dukcyjne albo: cięta masa towarowa (ten dziwoląg ma ozna- czać cięte kwiaty). Nieraz czytamy o zarządzeniu masowego szczepienia (np. duru). Jeżeli jednak odpowiednim władzom chodzi o to, żeby się szczepieniu poddali wszyscy bez wyjątku, po- winny zarządzić szczepienie powszechne, ogólne, gdyż maso- wy znaczy «liczny, gromadny». Nie jest również godny polecenia wyraz rozprowadzać (poza jego właściwym znaczeniem, np. rozprowadzać ezlon- ków wycieczki po kwaterach); w znaczeniu przenośnym na- leży go zastępować wyrazami: rozpowszechniać, rozdzielać, rozsytać,szerzyć, dostarczać; a więc nie: towary przeznaczo- · ne do rozprawadzenia,lecz ... przeznaczone do zbytu. ;, Warto tu wymienić używanie wyrazu dzięki zamiast j, wskutek. Jeżeli np. ktoś się tłumaczy, że nie załatwił jakiejś ` sprawy dzięki chorobie mamy prawo sądzić, że ta choroba i niezałatwienie sprawy były mu na rękę, bo przyimek dzięki ; m~ m~wa ~ a~~~... 65

można stosować wyłącznie wtedy, kiedy wymieniamy przyczynę dodatnią; w innych wypadkach używamy przyimka wskutek.

Błędem językowym, choć nie wywołującym nieporozumienia co do intencji mówiącego, jest częste zastępowanie wyrazu Iiczba przez ilość, gdy chodzi o coś, co można liczyć, np.: ilość studentów, mieszkań, samochodów zamiast: Iiczbo studentów, mieszkań, samochodów. Wyrazu ilość użyjemy poprawnie, mówiąc o tym, co można mierzyć, np.: ilość wody, węglo, opadów . . .

Trafność doboru wyrazów polega nie tylko na używaniu ich we właściwym znaczeniu, ale także na dostosowaniu ich do całości pod względem zabarwienia stylu. W liście do przyjaciela albo w swobodnej koleżeńskiej pogawędce nie użyjemy wyrazów podniosłych, uroczystych, które będą zupełnie odpowiednie np. w przemówieniu podczas uroczystości państwowej. Słowa, którymi się posługujemy w mowie potocznej, byłyby niekiedy rażące w ogłoszeniu, podaniu czy poważnym artykule. Takie np. wyrazy, jak: potańcówka, klasówka, wstgpniak, dojazdówka itp. są potocznymi skrótami właściwych określeń: zabawa raneczno, zadanie klasowe, artykul wstępny, kolejka dojazdowa. Do nich należy i pięciolatka w znaczeniu planu pięcioletniego.

§ 2. Prostota wyslowienia

Źródłem niewłaściwego doboru wyrazów bywa sadzenie się na stył wyszukany. Pewnej, śmiesznej nieco przesady nietrudno się dopatrzyć w takim np. sformułowaniu pytania: Ile pan posiada lat? Zamiast po prostu: Ile pan ma lat?

Oto inne przykłady:

zamiast Czy posiada pan bilel, rodzinę, odrowie'?

Posiadam zdolności do muzyki

kpkj

Cry ma pan bilet, rodzinę, czy jesl pan zdrów (jak pańskie zdrowie)? Mam zdolności .. . (ale poprawnie: posiadam wlasne gospodarstwo rolne)

X posieda wielkie zaslugi

Taki tramwaj posiada bieg cichszy Czy w tym domu istnieją piwnice? Mam wrażenie, że narada już się odbyla

Otwórz drzwi za pomocą klucza Czy kolega się orientuje, kiedy wróci kierownik?

Proszę nas zorientować, jak się to stalo?

Czy nie mógl zaistnieć fakt, żc paczka zginęta w drodze?

X położyl...

ma bieg cichszy

Czy w tym domu są piwnicz? Zdaje mi się, ża...

kluczem Czy kolega wie, kiedy...

Proszę nam wyjaśnić, opowiedzieć . . .

Czy nie mogto się zdarzyć, że . ..

Sztuczność, brak prostoty,rozwlekłość, a nieraz i niezrozumiałość - to wady często występujące w przesadnym, złym stylu "urzędowym". Oto nieco przykładów:

znmiast kpiej Dokonać zważznia Zważyć

Sktzynie leixty przez dtuższy okres ... przez dtuższy czas czasu

Podanie pozostawiono bez uwzglę- Podania nie uwzględniono dnienia

67

zamiast

SPrawF Pozostawiono bez zalatwienia

Okólnik w przedmiocie przepisów

Wniosek w przedmiocie zasad finansowych

Przeprowadzona została analiza działalności

Konkurs będzie przeprowadzony na estradzie

Przez przeciąg tnech lat Prrystąpić do robót w miesiącu maju

Uwidocznić opiniF na akcic Maszynka wykonuje mielenie mięsa

W wypadku braku, w razie braku...

lepiej

Sprawy nic załatwiono

o przepisach; ... co do Przepisów

w sprawie . . . albo: ... cu do zasad . . .

Rozpatrzono, zbadano działalność

odbędzie siF na...

Przez trzy lata, w ciągu tnxch lat w maju

Wyrazić opinię na akcie miele mięso

W hraku...

Trzeba zaznaczyć, że taki nienaturalny sposób mówienia nie jest właściwością jedynie złego stylu "urzędowego", występuje bowiem i w innych zakresach użycia języka.

Zjawiskiem pokrewnym omawianemu a bardzo szkodliwym dla jasności i prostoty wypowiedzi jest moda na niektóre słowa, stosowanie ich przy każdej sposobności, nie zawsze szczęśliwie wybranej. Spotykamy np. często nadużywanie takich wyrazów i wyrażeń, jak: akcja, fakt, na odcinku, na terenie, po linii itp. Oto kilka przykładów:

68

zamiast

Akcja sktadania podań

Przy akcji rozdawnictwa byli obecni...

Nie będzie prrymusowej akeji zbiórki odpadków

Nx odcinku oczyszczania miastn zobowiązać prezydium do...

Przedswiąteczna spekulącja na odcinku mięsa

Poprawa na odcinku zndrzewienia Przeszkadzeją na odcinku wynalazczości...

Politechnika uzupetnia swe hraki na odcinku urządzcń technicznych Odznaczył się na odcinku dzialalności spolecznej

Ustosunkował s;ę przychylnie do tego faktu

Na terenie obszaru naszego kraju

Delegaci z terenu exlego kraju

Na tercnie nowego miejsca zamicszkania ...

Na terenie miejscowości ...

Na tercnie szeregu instytucji odbywają się kursy

Na terenie wszystkich pnedszkoli odbywają się zapisy dzieci Zobowiązania idą po linii podniesienia poziomu wiedzy młodzieży szkolnej

lepiej Skladanie podań Przy rozdawaniu .. .

przymusowej zbiórki ...

Co się tyczy oczyszczania . ... w sprawie oczyszczania . .., co do oczyszczania...

spekulacja mięsem w zadrzewieniu

w dziedzinie, w wynalazczości w zakresie

na polu..., w działalności dn tega przychylnie

Na obszarze..., w naszym kraju z całego kraju

W nowym miejscu . . . W miejscowości ...

W wielu instytucjach ...

We wszystkich przedszkolach ... Zobowiązania zmierzają do podniesienia .. .

69

ramiesl lepiej

Idąc po linii uwzględnienia potrzeb Uwzględniając potrzeby . . ., kulturalnych ludności,.. aby uwzględnićpotrzeby...

Catkiem niedopuszczalne jest zdanie: Wyjechal po linii skupu zboża (zamiast: . . . w .sprawie skupu).

§ 3. Zwięzłość wypowiedzi

W wielu wypadkach takie modne wyrazy, jak wymienione wyżej, nie są w wypowiedzi niezbędne, a wpływają szkodliwie na jej zwięzłość. A wlaśnie możliwie największa zwięzłość - to konieczny warunek jasności stylu. Słowa niepotrzebne, nie wnoszące nic nowego do treści zdania, zaciemniają tylko jego sens. Taką rozwiekłością szkodliwą dla jasności myśli odznacza się np. następujące zdanie: Opóźnienie w rozwinięclu akcji zwiqzanej z największym przedsięwzięciem kulturalnym hieźącego roku (zamiast: Opóźnienie w przygotowaniach da największega przedsięwzięcia...).

Typowe dla rozwlekłego wysławiania się jest używanie obok siebie wyrazów i wyrażeń znaczących to samo lub prawie to samo, np.:

rozalekte z,riężk Ten ptyn jest silnie óakteńobójczy Ten ptyn jest silnie bakteńobójczy i zabija on wszelkie bakteńe albo: ten ptyn zabija wszclkie bak

teńe Próba się powiodła i daia dobre Próba się powiodła alóo: próba dawyniki ła dobre wyniki

70

Na zakońezenie trzeba jeszeze przypomnieć, że niesłychanie ważnym warunkiem jakości stylu jest poprawna budowa zdania. Należy dążyć do tego. żeby zdania były krótkie, a ich części mające z sobą bezpośredni związek stały obok siebie. Zdanie: Przeznaczone do umie.rzczenia e· lokalach biur i agend prezydiów rad narodowych i przedsigbinrstw plakarv hgdq . . . jest trudne nawet do przeczytania. Taki zawiły układ powstaje ezęsto pod wptywem języka niemieckiego. Zgodnie z naszą skfadnią trzeba powiedzieć: Plakaty, przeznaczone do umieszczenia w lokalach biur i agend prezydiów rad narodowych, będą... Więcej przykładów zawiera fragment mówiący o poprawności języka (s. 43-51).

Wreszcie jasność stylu wymaga wielkiej ostrożności w posługiwaniu się wyrazami obcymi. Oto zdanie wzięte z pisma przeznaczonego dla wsi: "Należy poświęcić sporo uwagi razwinięciu w konsekweneji poszezególny'ch aspektów selekcji, która jest jednocześnie aspekrem przemian ewolucyjnych."

Szerzej omówiono to zagadnienie w części poświęconej czystości wysłowienia.

IV. PISOWNIA I ZNAKI PRZESTANKOWE

O pisowni wyrazów, ich dzieleniu i o znakach przestankowych (interpunkcji) szczegółowo pouczają słowniki ortograficzne (patrz str. 91). Tu wyjaśnimy tylko kilka najpospolitszych wątpliwości.

§ 1. Łączne i rozdzielne pisanie wyrazów

lmiesłowy odmienne zaprzeczone piszemy z przeczeniem niełącznie,jeżeli mają znaczenie przymiotników (tzn. jeżeli nie oznaczają czynności), np.: nieproszony gość, ale: nie proszony przyszed! na kolację. Dodane do imiesłowu dopełnienia (np. Książki nie zwrócone przez czytelnikóa~) albo okoliczniki (np. Zna(eziony przedmiot nie odebrany w ciqgu rrzech mtesifcy) świadczą, że w tym wypadku imiesłów ma znaczenie ezasownika i z przeczeniem nie pisze się rozdzielnie jak każdą inną formę czasownika. Przykłady:

n'rewlaściwie poprownie

Urzędy niepodporządkowane nie podporzgdkowane WRN W R N (dopełnienic)

72

nicwiakiwic Nieslosuj4ey sif do niniejszego rurz:ydrenin

PrzepisY niezwi~zanc i inst1tucjami samnrządnwymi

Ruzmowy nieuzasadnione potrzehami siuihowymi

Sprawy niezatutwione w Icrminie

Bunn o sile nicspotykancj w ostatnich kilku latach

W'prowadzcnic niestosowanych dot;id usprawnicń

poprawnia Nic slo>yl,Am ,iF dn ... ianąd~e

nnl IdopuIntfItiC)

nic iwląram i in,ylucl.lmi ... Idnp.rynicnicl

nlc ui;n;ldmonc potrzchnmi ... Idopdnicnicl

nie ial:uwione w tcrminic IoAnllcrnikl nie spotykanej w osW tnich kilku latach (okolicznik) nic stusowanych dotąd ... (okolicznik)

Z rzeczownikami utworzonymi od czasowników zaprzeczo· nych przeczenie nin pisze się łącznie podobnie jak z innymi rzeczownikami, np. nieprze,ctrzeganie·, choć nie przestrzegac~ napiszemy rozdzielnie. Przykłady:

niewla9ciwie pnprnwnie

Nic orrzymanie wezwania imicnnc- Nicotnymanic . .. eo

winni nie stosownnia się do . . . niestosowanin się . , . Nic wykonanie polecenia Niewykonanie ...

Ze wszystkimi przymiotnikami i z tymi przysłówkami, które pochodz4 od przymiotników, rde pisze się razem, np. aie~dofnv, niedohrze, Gdy jednak chodzi o przeciwstawienie, wyrażne lub domyślne, wtedy pisze się osobno, np. nie zdo!· ny, ale wprost genialny; ezuje się nie dohrze, ale znakomicie. Również osobno pisze się nie z przymiotnikiem i przysłówkiem, jeżeli są w stopniu wyższym lub najwyższym, np. jest to rada nie nqtYep.s~a, zrobił to nie gorzej od ciebie.

73

W liczebnikach wielowyrazowych każdą część piszemy osobno, np. sru rrzt·dzie.rtu pi~ciu, szeadziesigoiu kilku. Również pisze się osobno części składowe zwrotu po raz pierwsry, pa raz drugi, (raz jest w nich rzeczownikiem).

Z formą stopnia najwyższego przymiotników i przysłówków jak pisze się rozdzielnie;jak nyjzdros~sz)·, jak najkmirs~ r, jak najcic·hsay, jak nąjkrócęj, jak najsze rej, jak najnfiarniej.

Przyimek stanowiący część składową przymiotnika pisze się z nim łącznie, np.: pnzaurzędoay, przeciwsloneczny', hezapelacy'Jn y'.

Przyimki złożone piszemy łącznie, np.: ponad, poprzez, ~~a, przy ezym przyimek z piszemy w tych razach zawsze zgodnie z wymową, a zatem czasami przez s, np. spamigdzy w.szy.stkich, sprzed stu lat, spoza chmur.

§ 2. Pisownia wyrazów z przedrostkami

Przedrostek nie wpływa na pisownię rdzenia. Piszemy więc np.: ob-jadać, bo to pochodzi od jadać; obyaśnić, bo od jasny; od-żegnai·, bo od żegnai·; nie stosujemy tu prawidła, że po b pisze się niej, ale i,jak np. w wyrazach bialv, biadać, a po d nie ż, tylko r: jak w wyrazach drzewo, drzazgi.

§ 3. Rzeczowniki typu szyja

Rzeczowniki: szyja, nadzieja, Ziaja (nazwisko) itp. w odmianie tracąj przed końcówką i; pisze się więc.s~vi, nadzlei, ziai.

74

§ 4. Dzielenie wyrazów

Co do dzielenia wyrazów (przenoszenia) - dwie uwagi: nie przytącza się do wyrażnego przedrostka pierwszych spótgłosek rdzenia, np.:

niewlrściwie

nar-wać nicpow-tarzalny posztzególnie pow-szechny przer-wanie zak-ręcić

poprawnie

na-rwać niepo-wlarzalny po-szczagdlnie pn-wszechny prze-rwanie za-k ręcić

Po wtóre;

nie przenosi się grupy samych spółgłosek:

niewleściwie poPrawnie natychmia-st natych-miast sluszno-ść slusz-ność albo: stu-szność

§ 5. Wielkie litery

Nie należy nadużywać wielkich liter. Na przykiad w zawiadomieniu, że I2 marca odbędzie sig Zbiorowy Wy.stęp Autorski ŁódzkicH Pisarek użyto wielkich liter niepotrzebnie.

Nazwy wypadków lub aktów dziejowych pisze się małą literą, np.:poH,stanie styczniowe, pokój wersalski, plan sześciolerni; nazwy orderów i odznaczeń - wielką, np. Order Odrodzenia Polski, Krzyź Zaslugi, Wawrzyn Literacki.

75

Ze względów uczuciowych i dla szacunku wolno pisać wielką literą każdy rzeczownik i towarzyszący mu przymiotnik lub zastępujący go zaimek (np. w listach); trzeba jednak pamiętać, że nadużywanie wielkich liter nieraz właśnie osłabia wrażenie, o które chodzi.

§ 6. Pisownia liczebników wyrażonych cyfrą

Do liczebników porządkowych wyrażonych cyfrą arabską lub rzymską nie dodaje się końcówki przypadka, np.:

niewlaściwie poprawnie

5-ty Komisańat MO 5. Komisańat MO albo: V Komisańat MO 15-go dnia 15. dnia

Nr 100-ny nr IdJ, albo: nr setny

I-sze ogtoszenie t ogloszenie albo: I. ogtoszenie

§ 7. Znaki pisarskie po cyfrach i skrótach wyrazów

Po cyfrach rzymskich nie kładziemy nigdy kropki , po arabskich tylko wtedy, gdy oznaczają liczebnik porządkowy: w 1 tomie (= w jednym), w I. tomie (= w pierwszym).

Nie dajemy również kropki po skrótach wyrazów, gdy w skrócie pozostaje ostatnia litera wyrazu.

niewhściwie polrcewme

Dr. medycyny Dr medycyny Mgr. nauk technicznych Mgr nauk .. . Mjr. w służbie czynnej Mjr w służbie ... Wg. (albo: w/g) rozkazu Wg rozkazu ...

76

Kropkę po skrócie umieszcza się tylko w razie odrzucenia końca wyrazu, np. kpt. (= kapitan), ob. (= obywatel), zw. (= związek).

Też: dr. Kowal.skiego = doktora Kowalskiego, dr. Kowalskiemu = doktorowi Kowalskiemu,

gdyż w tych wypadkach z form doktora, doktorowi odrzucono końcówki. Można też, oczywiście, pisać dra Kowalskiego, drowt Kowal.sktemu, nie stawiając kropki po formach dra, drowi.

W skrótach powszechnie znanych stałych grup wyrazów ogranicza się kropkę do jednorazowego użycia na końcu, np.: itp., itd., tj.

Ogólnie przyjęte skróty nazw miary i wagi pisze się bez kropki, np.: m (= metr), kg (= kilogram); to samo dotyczy skrólu z! (= złoty) i gr (= grosz).

§ R. Stosowanie przecinka, średnika, pauzy, dwukropka i nawiasu

Nie wolno oddzielać przecinkiem podmiotti od orzeczenia, np.:

niewlaściwie poprawnie

Dzielnicowy Komiteł Wyborczy Dzielnićowy Komitet ... ŚródFrontu Narodowego terenu Śród- mieście - Praga zawiadamia ... mieście - Prega, zawiadamia ...

Wybrzeże Adriatyku dla Jugosła- Wybrzeże Adriatyku dla Jugosławii. to to samo .. . wii to to samo .. .

P r z e c i n k a m i oddzielamy poszezególne zdania w zdaniu złożonym, np.:

77

eiewlafciwie

wyjaśnia co następuje

Ty, który w ciężkim znoju wydabywasz węgiel i Ty, który . . . Zespól wyzyska bogatą spuściznę, jaką zostawil po sobie T. Sygietyński i w swej dziakalności osiągaC będzie nowe sukcesy

poprawnie

wyjaśnia, co następuje

Ty, który ... wydobywasz węgiel. i Ty. który ...

wyzyska bcgatą spuściznę,jaką zostawi( po sobie T. Sygietyński,

i w swej działalności osiągać będzie ...

Powyższe przykłady wskazują, że przed spójnikiem i, wbrew powszechnemu mniemaniu, przecinek byWa również potrzebny. Brak przecinka w zdaniu złożonym może utrudnić zrozumienie myśli albo doprowadzić do śmieszności, jak w następującym przykładzie: Nafeży wyróżnić J. Kox,alczyka, który zakontraktowal dwa tuczniki i K. Wojnara. W tym wypadku który zakontraktowat dwa tuczniki stanowi cate zdanie, od pozostałych więc części zdania złożonego naleiy je oddzielić przecinkiem z obu stron.

Przecinek dajemy przed powtarzającym się spójnikiem, np.:

nlewl89Ciwie

Rrystuguje albo zasiłek rodzinny albo dodatek do renty

Otrzymuje i rentę wdowią i zaopa(rzenie emery(alne

popnwnie

. albo zasilek rodzinny, albo dodatek ...

i rentę wdowią, i oaopatnxnie

W przecinki ujmujemy rozwinięte przydawki rzeczowne (nie w pauzy), np.:

78

nkwla~ciwk popr~wnk Ukazują siF na twar~y rumieńce - rumień~. te niewqtpliwe oznnki tc niewątpliwe oznaki zdrowia zdrowia Niedziela 29 maja - ostatni dzień Niedziela 29 maja, ostatni dzień obchodów. uptynęla tak jak i . . . obc hodów. uptynęta ... My - czlonkowie PZPR i hezpar- My, czkonkowie PZPR i óezpartyj- tyjni nauczyciele - dumni ni nauczyciele, dumni jesteśmy .. . jesteśmy ... Potęga naszej ojczyzny - naszej ojczyzny, Polski Ludo- Polski Ludowcj wymaga ... wej. wymaga ...

Przecinek kładziemy przed tj., np.: Nqjw,igksze przedsięw,zięcie kulturalne. tj. obchód stulecia zgonu A. Mickiewicza .. , ~a.ri(ek z innego ~ródla, tj. ~ mkladu prucy.

Ś r e d n i k jest znakiem pośrednim co do mocy między kropką a przecinkiem; może rozdzielać wyłącznie cztony równorzędne, choćby nie tworzące zdań, lecz rozwinięte.

Na przykład: Obok pszenicy zwyczajnej uprawia sig je.szcze kilkajejgatunków,. z których najw,aźniejsze są: a) pszenica angielska o kJosach gruhych, z dlugimi wq.sami. dosrarwaj~ca ziurn gruhych i mr~czystvch; bJ pszenica karlowata z krórkimi a,q.sami; c/ p.szenica gór.ska, r~yli orkis:.

P a u z a najczęściej zastępuje opuszczoną ezęść zdania, zwłaszcza orzeczenia (zwykle wyraz,jest albo sĄ); jest to znak bardzo nadużywany, stosowany lekkomyślnie zamiast wszystkich niemal znaków przestankowych.

79

niewlaściwie

Reszta majątków, PGR-y

Każde udoskonalenie, to przyspieszenie wykonania planu

Te listy, to bogate żródlo wiadomo9ci

poprawnie

Reszta majątków - to PGR-y (= są to PGR-Y)

Każde udoskonalenie - to przyspieszenie wykonania planu

(= jest to przyspieszenie...)

Te listy - to bogate żródto wiadomości (= jest to bogate...)

U w u k r o p e k (nie pauzę) kładziemy prced wyliczeniem albo wyjaśnieniem, np.:

niewlaściwie

Podczas xjazdu przybyty delegacje z trxech spółdziclni - dzicwiarskiej, szezotkarskicj i odzieżowej Bierzmy wzór z ptomiennych patriotów polskich - Waryńskiego, Okrzei, Świerezewskiego

Polityka władzy ludowej - umacnianie spójni między miastem a wsią - odpowiade interesom... Tym razem wyrok bYl ciężki dwanaście lat więzicnia

Fundusze pozwolą na prowadzenic wielu robót, które dadzą miastu to. co mu jest najpotrssbniejsze - nowe izby mieszkalne

Główny wysiłek należy skierować na odcinek najbardziej zacofany na wieś

poPrawnie

z trzech spóldzielni: dziewiarskiej, szezotkarskiej i odzieżowej

Aicrzmy wzór z plomiennych pntriotów polskich: Waryńskiego, Okrzei, Świerczewskiego

Polityka wladzy ludowej: umacnianie spójni między miastem a wsią, odpowiada.. .

był ciężki: dwanaście lat ...

to, co mu jest najpotrzebniejsze: nowe iz6y...

na odcinek najbardziej zacofany: na wieś

[80]

niewł~ciwie poprawae Tych dwóch składnikbw - dobro- Tych dwiich składników: dobroby- bytu w kraju i pokoju na świecie - tu w kraju i pokoju na świecie, nie- niepodobna rozdzielić podobna rozdzielić Sprawdzilo się przyslowie - jak cię . . . prrysłowie: jak cię widzą . , . widztł, tak cię piszą Pierwszą nagrodę - rower otrzy- Pierwszą nagrodę: rower, otrzy- mal uczeń kl. IV mal...

Dwukropek nie rozluźnia związku składniowego części zdania, jak to dzieje się przy stosowaniu nawiasu. Dlatego ogłoszenie: Studenci w,yższych uczelni lódzkich: Politechnika Łódzka, Uniwersytet Łódzki i inne rozpoczynają pracę o godz. 8.30, powinno brzmieć: Studenci wyższych uczelni lódzkich: Politechniki Łódzkiej. Uniwersytetu Łódzkiego i innych . . . Również niepoprawna jest składnia zdania: Wybrano komisj~ rewtzyjną w skladzie: Adam Krawczyk. Zofa Bialkowa i Jan Kowalski. Należało zdanie przerobić i powiedzieć: Sklad komisji . . . stanowią: Adam Kraw,czyk... albo: Do komisji . . . weszfi: Adam Krawczyk . . ., albo też: Do kamisji . . . wybrano (czy pawolano) Adama Krawczyka, Zofię Bialkową i Jana Kowalskiego.

N a w i a s, na ogół nie doceniany, jest znakiem bardzo wygodnym, bo nie wymaga zachowania łączności składniowej ze zdaniem; używa się go do ujmowania ubocznych wyjaśnień.

Na przykład: Rozmiary iego przedmiotu są stosunkowo niewielkie (40 x 60 cm). Jeżeli mamy doprowadzić do lepszej znajomości jpzyków obcycb (patrz krytyczny artyku! o ich [81]

znajomo.ści na placówkach handlu zagranicznego), !o należy pomyśleć o otwarciu...

C u d z y s ł ó w jest znakiem często nadużywanym. Jego używanie powinno być ograniczone do tych wypadków, kiedy cytujemy słowa innej osohy (np.: Kró1 powiedziat: "Niech prryprowadzą więżnia'~ albo kiedy używamy wyrazu w sensie ironicznym (np.: Jego zdrada przekonala mnie, jaki ro byt "prawdziwy" przyjaciel.) lub wyrażnie przenośnym (np.: Magda "pomachala" warkoczem.). Tymczasem niepotrzebnie stosuje się cudzysłów przy przytaczaniu stałych połączeń wyrazów (związków frazeologicznych) i takich znaczeń słów, co do których autor nie jest pewien, czy rozumie je właściwie. Nie piszmy więc: Byt on "piątym kolem u wozu", lecz: Byl on piątym kdem u wnzu; nie: Otopilaby go w "lyżce wody ", lecz: Cltopitaby go w lyżce wody; nie: Jest to "zadanie" nie dn wykonania, lecz: Jest to zadanie nie do wykonania; nie: Zawodnik "przezwycigżyl" swoją stabość i dobiegt do mery, lecz: Zawodnik przezwyciężyt swoją s!ahość i dobiegt do mety. [82]

KSIĄŻKI MÓWIĄCE O KULTURZE lĘZYKA ( POPRAWNOŚCI JĘZYKOWEJ

A. Cegieła i A. Markowski, Z palszczyznrl za pan brat, Warszawa 1982.

W. Cienkowski, Język d(a wszystkich, cz. I, Warszawa 1978, cz. Il, Warszawa 1980.

W. Doroszewski, Xryleria poprawności jgzykowej, Warszawa 1950.

W. Doroszewski, O kulturze slowa, t. I-lt, wyd. lll, Warszawa 1970, t. III, Warszawa 1979.

W. Doroszewski, B. Wieczorkiewicz, Zasady Poprawnej wymowy potskiej (ze stowniczkiem), Warszawa 1947.

H. Gaertner, A. Passendońer, W. Kochański, Poradnik gramatyczny, wyd. III, Warszawa 1%I.

B. Klebanowska, W. Kocbański, A. Markowski, O dobrej i złej polszczyźnie, Warszawa 1985.

A. Markowski, 500 zagadek o języku polskim, wyd. II, Warszawa 1986.

J. Miodek, Rzecz o języku, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk -Łódź 1983.

E. i F. Przytubscy, Język polski m co dzień, wyd. VII, 1972.

S. Reczek, Nasz język powszedni, Wrocław-Warszawa-Kraków 19Ś7. A. Wierzbicka, O języka dla wszystkicb, Warszawa 1965.

A. Wierzbicka, P. Wierzbicki, Praktyczna stylistyka, wyd. III, Warszawa 1970.

A. A. Zdaniukiewicz, Z zagadnień kultury języka, Warszawa 1973.

[83]

Przykład podany w książce S. Dobosiewicza, J. Tokarskiego i B. Wieczorkiewicza, Kultura języka, Warszawa 1952, str. 101.

3

---