Kryteria poprawności językowej

( metody oceny elementów językowych )

A. Markowski przedstawia kryteria poprawności językowej, które stanowią miernik tego, jak traktować wyrazy i ich formy już w języku istniejące, a także nowe, zapożyczone lub wymyślone. Oceniając poprawność wyrazu, jego formy lub połączenia wyrazowego, pytamy więc:

- czy są potrzebne w języku, czy tego samego nie nazywa już coś, co od dawna jest w języku

- czy są ekonomiczne, to znaczy, czy wyrażają treść możliwie krótko, prosto, precyzyjnie

- czy są zgodne z zasadami tworzenia wyrazów i ich form w polszczyźnie

- czy są używane przez osoby wykształcone, cieszące się dużym autorytetem społecznym

- czy brzmią dobrze, miło dla ucha

- czy, jeśli to jest wyraz obcy, nie można tego samego powiedzieć, używając wyrazu rodzimego

- czy taki sposób mówienia jest powszechny w różnych środowiskach

1). Kryterium estetyczne

Przejawia się troską o estetykę tekstu, formę dostosowaną do potrzeby sytuacji, właściwą budowę zdań i odpowiednio dobrane słownictwo. Wyrzucamy wyrazy agresywne o ujemnej emocji w nadmiarze obce. Nadmiar wyrazów abstrakcyjnych, pospolitych i wulgarnych -drażni.

Kryteria harmonijności stylistycznej

- wewnętrzna harmonia tekstu (dobór elementów słownych przemyślany, by należał do jednej tonacji stylowej)

- zharmonizowane formy wypowiedzi z jej treścią (o rzeczach błahych nie należy pisać górnolotnie, spraw poważnych nie należy trywializować)

- mamy prawo piętnować wszelkie wynaturzenia i dziwactwa stylistyczne

Dbamy o higienę języka, o estetykę tekstu.

2). Kryterium narodowe

W trosce o ojczystość, polskość języka dbamy o stosowanie wyrazów rodzimego pochodzenia.

W przypadku możliwości wyboru między dwoma równorzędnymi funkcjonalnie środkami: swojskim i obcym pierwszeństwo należy przyznać rodzimemu.

Argumenty przemawiające za tym rozwiązaniem:

- przywiązanie do języka ojczystego

- poczucie dumy narodowej

- wyrazy swojskie są powszechnie zrozumiałe, łatwe do zapamiętania

- kryterium narodowe jednoczy dwa kryteria: społeczny i funkcjonalny

3). Kryterium autorytetu kulturalnego

Za autorytet językowy uważamy inteligencję wielopokoleniową.

4). Kryterium ekonomiczności języka

Błąd językowy, to element języka (zjawisko) funkcjonalnie zbędne, nie pełni żadnej funkcji.

Liczebniki:

- główne pięć, jedenaście

- zbiorowe pięcioro, jedenaścioro

- porządkowe piąty, jedenasty

Zjawisko językowe pełniące określoną (potrzebną) funkcję w języku, podlegającą odmianie, mimo że fakty wskazują na brak ekonomiczności językowej.

„Poprawne są te środki językowe, które pozwalają na spełnienie funkcji przez jakiś tekst albo element językowy w sposób wymagający mniejszego wysiłku od nadawcy i odbiorcy tekstu”

Dla ekonomii języka stosujemy, (czyli akceptujemy) mówienie i pisanie krótsze, np. używamy skrótów.

Skrótowce, to wyrazy, które ustala się na podstawie reguł, zastępujące wieloczłonowe nazwy

np. PO, SLD, PZU, ZUS, ZNP

Uniwerbizacja, to zjawisko w języku tworzenia jednego wyrazu z dwóch lub więcej wyrazów pełniących funkcję nazw, np.

szkoła podstawowa - podstawówka

liceum ogólnokształcące - ogólniak

liceum medyczne/ mechaniczne - medyk/ mechanik

akt - mianownika l. m. - akta/ akty

Formy są ekonomiczne - różnicują znaczenie wyrazów. Za poprawne w języku uznajemy te formy językowe, które zwiększają systemowość, regularność języka.

! Za niepoprawne uważamy te elementy języka, które powiększają liczbę wyjątków.

5). Kryterium funkcjonalności języka

Pokrewnym do kryterium ekonomiczności jest kryterium funkcjonalności, mówiące, iż wyraz winien być dostosowany do funkcji, jaką ma pełnić wypowiedź, w zależności od odbiorcy.

Poprawne są te elementy języka, które SA zgodne z ich funkcją (znaczenie, zróżnicowanie stylowe).

Np. akceptujemy STUDIO KOSMETYCZNE, jako nazwę luksusowego gabinetu kosmetycznego. Trudno zaakceptować STUDIO MEBLI KUCHENNYCH, ponieważ „studio” nie pełni jasnej funkcji w tym wyrazie.

6). Kryterium wystarczalności języka

Kryterium wystarczalności, mówiące, iż dany wyraz jest potrzebny, gdy nie ma dotąd w języku jego funkcjonalnego odpowiednika, oddającego nazwę sytuacji, przedmiotu, ale również nacechowanie emocjonalne.

Poprawne są takie formy i wyrazy, które wypełniają lukę w języku.

7). Kryteria rozpowszechniania (uzualne)

Poprawne jest wg niego to, co jest powszechnie używane w różnych tekstach.

Mleć - mielić

Pleć - pielić

O losach środków językowych decyduje nie tylko ich pozycja w systemie i sprawności funkcjonowania, ale i zaaprobowanie bądź odrzucenie przez ogół użytkowników języka, aprobata wyraża się w powszechnym użyciu pewnego elementu, odrzucenie w jego usunięciu z zasobu słownego ludzi wykształconych, w ograniczeniu jego zasięgu do marginalnych odmian języka - gwary miejskiej, gwary środowiskowej, środki językowe, mające tzw. zasięg absolutny, są używane przez większość ludzi i we wszystkich odmianach, stają się niejako automatycznie poprawne, choćby nawet wg innych kryteriów zasługiwały na ocenę ujemną.

1

---