Innowacje językowe
w języku polskim
Elżbieta Rutecka
Innowacje to każdy nowy element pojawiający się normie językowej albo systemie językowym to, w czym autor tekstu odchyla się od normy danego języka lub jego systemu.
Innowacje mogą być sporadyczne i jednostkowe, mogą też być częste, seryjne. Oceniamy je ze względu na to, przyczyniają się do lepszego pełnienia przez tekst jego funkcji.
Niektóre innowacje powtarzane wielokrotnie uzyskują z czasem aprobatę społeczną, czyli wchodzą jako zmiany językowe w obręb normy. A więc pożądane są innowacje przydatne funkcjonalnie, niepożądane są takie, warunków przydatności komunikatywnej nie spełniają.
W razie wątpliwości, jak napisać coś czy powiedzieć, jakiej formy lub jakiego związku wyrazowego użyć staramy się kierować określonymi kryteriami. Najczęściej stosowane są następujące kryteria: wystarczalności, ekonomiczności, rozpowszechnienie, autorytetu kulturowego i narodowego.
Ze względu na kryterium wystarczalności należy zastanowić się czy jakaś „nowość językowa” jest potrzebna w dzisiejszym języku. Jeśli nie spełnia tego warunku, jest to błąd i nie można tej innowacji uznać za funkcjonalnie uzasadnioną. A więc błąd jest innowacją funkcjonalnie nieuzasadnioną.
Kryterium ekonomiczności stosujemy wówczas, gdy włączenie nowej formy do normy językowej przyczyni się do lepszego spełnienia przez teksty określonych funkcji. Ekonomiczne są wszelkie uproszczenia w odmianie wyrazów, usuwanie wyjątków. Formy typu „koniami”, „niciami”, które pojawiają się niekiedy w tekstach mówionych, miałyby szanse upowszechnienia na niekorzyść wyjątków. Żeby posługiwać się formami wyjątkami, trzeba się ich nauczyć i pamiętać je. Żeby posługiwać się formami zgodnymi z modelem kategorycznym, a więc formami regularnymi wystarczy znać ten model i tworzyć je w miarę potrzeby. Sporadyczność użycia narzędników: „koniami”, „niciami”, mimo ich regularności, nie pozwala na ich akceptację.
Kryterium rozpowszechniania głosi, że do normy językowej powinny wejść takie elementy, które są bardzo rozpowszechnione w mowie różnych warstw społeczeństwa. Jest to kryterium, które budzi wiele nieporozumień. Nikt w polszczyźnie literackiej nie aprobuje form „poszłem”, „wyszłem”, choć w wielu kręgach naszego społeczeństwa są one powszechne. Innowacja rozpowszechnienie ma duże szanse wejścia do normy językowej, zwłaszcza dlatego, odpowiada jakiemuś innemu kryterium. Formę „tą” w bierniku licz. poj. Jest powszechna nawet w mowie wykształconych Polaków. Aby ocenić stopień rozpowszechnienia innowacji, trzeba przez pewien czas obserwować jej losy, żeby określić „wskaźnik” wzrostu lub spadku jej użycia.
Przy ocenie innowacji językowej ważną rolę niegdyś odgrywał autorytet kulturowy. Forma była uznana za poprawną, jeśli używała jej ktoś, kto cieszył się takim autorytetem. Dawniej byli to wybitni pisarze, czasem uznani naukowcy. Wybitni pisarze, są nie tylko twórcami literatury, ale także współtwórcami języka.
Odwołanie się do języka wybitnych pisarzy jako do twórców norm językowych opiera się na przekonaniu, w znacznym stopniu słusznym, że pisarze to najbardziej świadomi użytkownicy słowa żywego i pisanego oraz najbardziej wrażliwi jego odbiorcy i twórcy.
Należy jednak stwierdzić, że rola twórczości wybitnych pisarz w kształtowaniu norm języka współczesnego znaczenie zmalało w porównaniu z minionymi okresami historii naszej kultury.
Dla przeciętnego Polaka autorytetem kulturowym są: prasa, radio, a zwłaszcza telewizja. Telewizję wywiera świadomie, a częściej nieświadomie, olbrzymi wpływ na język dzisiejszych Polaków. Niestety, środki te nie propagują najlepszej polszczyzny.
Kryterium to bywa jednak zawodne i posługiwać się nim można z pewnymi zastrzeżeniami, tylko jako kryterium uzupełniającym.
Kryterium narodowe uważa się wg tego kryterium za poprawne, zasługujące na użycie i rozpowszechnienie to, co w języku jest rodzinne, swojskie, nie zapożyczone ani nie powstałe pod obcym wpływem.
Pierwsze to kosmopolityzm polegający na bezkrytycznym przyjmowaniu do języka wszelkich elementów obcych, nie tylko koniecznych.
Drugie stanowisko, to puryzm językowy charakteryzujący się bezkrytycznym stosowaniu kryterium narodowego. Puryści potępiają wszystko, co naprawdę lub nawet rzekomo jest obce, doszukując się wszędzie obcych wpływów. Jest to wynaturzona odmiana troski o język i jego kulturę. Puryści dążą do usunięcia z języka elementów, które uważają za niepożądane, i do zastępowania ich przez elementy rodzime.
Wśród purystów na uwagę zasługują puryści - tradycjonaliści, którzy czystość języka utożsamiają w wiernością jego tradycjom.
W większym lub mniejszym stopniu hamują oni oczywiście rozwój form języka.
Nieporozumieniem jest purystyczne tępienie wszelkich innowacji językowych. Innowacje trzeba rozpatrywać i oceniać przede wszystkim od strony ich przydatności jako środków porozumiewania się. Spośród najczęściej występujących w języku polskim wyrazów, a języków obcych pochodzą: anioł, buty, chata, duży, obecny, poruszyć, skrzynia, stodoła, ....
Gdybyśmy wszystkie podstawowe wyrazy podzielili na dwie grupy: na wyrazy pochodzenia polskiego i wyrazy pochodzenia obcego, wydaje się, że dryga grupa byłaby o wiele liczniejsza.
Uzasadnienie przyczyny zapożyczania wyrazów obcych to: trudność nazywania za pomocą rodzimego wyrazu nowej rzeczy lub nowego pojęcia. Dlatego, np. posługujemy się w języku polskim takimi wyrazami, jak: sport, telegraf, fotografia, mechanika, radio, telewizja i in.
Inną przyczyną jest potrzeba specjalnego podkreślenia lub uwydatniania jakiegoś odcienia znaczeniowego lub zabarwienia emocjonalnego, które komunikuje dany wyraz obcego pochodzenia.
Nie należy jednak używać wyrazów obcych, których znaczenia nie zna się dokładnie lub wtedy, gdy zachodzi obawa, że nie zostanie się właściwie zrozumianym przez słuchaczy lub czytelników.
Oprócz składnika kultury języka, jakim jest poprawność językowa występuje sprawność przekazywania myśli.
Mówić sprawnie jest trudniej, niż mówić poprawnie. Sprawnie posługiwać się językiem, to stosować odpowiednie przenośnie i porównania. Sprawnie to tak, by nie urazić rozmówcy słowem. Mówienie sprawne - to zachowanie poprawności stylistycznej. Trzeba pamiętać by nie nadużywać wyrazów książkowych (np. nader, jako że, przeto), by w rozmowach prywatnych nie stosować określeń oficjalnych (nadmieniam, odnośny), by nie naśladować bezmyślnie stylu radia i telewizji.
Troska o kulturę języka, powinna mieć podłoże racjonalne. Rozmawiając o języku nie można wysnuwać tylko argumentów emocjonalnych, nie można też kierować się wyłącznie uczuciami, choćby najszlachetniejszymi. Prowadzi to do przesadnej troski o czystość języka.
Upowszechnienie kultury języka nie jest sprawą łatwą. Z jednej strony trzeba walczyć z objawami niepoprawności językowej i niechlujstwa językowego, z drugiej strzec się puryzmu.
Zapobieganie błędom językowym powinno się rozpocząć od kontroli tego, jak mówimy.
Uświadomienie sobie ważności sposobu formułowania myśli powinno prowadzić do nawyku kształtowania sprawności językowej. W razie wątpliwości językowych należy korzystać z pomocy poradników i słowników.
Bibliografia
W. Kochański, B. Klebanowska, A. Markowski, O dobrej i złej polszczyźnie, Warszawa 1987, WP
D. Buttler, H. Kurkowska, H. Satkiewicz, Kultura Języka Polskiego, Warszawa 1976, PWN
W. Cienkowski, Język dla wszystkich, Warszawa 1978, KiW
2