Nematologia - dział biologii którego obiektem badań są Nematodes - Nicienie.

Królestwo: Animalia - zwierzęta

Podkrólestwo: Metazoa - tkankowce

Typ: Nemathelmintes, Aschelmintes - Obleńce

Gromada: Nematoda - Nicienie

- znane ponad 120 000 gatunków;

- szacuje się że do rozpoznania pozostało jeszcze około kilkaset tysięcy (rocznie ok. 200)

- 50% gatunków stanowią formy wolno żyjące;

- zajmują 2 miejsce po pierwotniakach pod względem liczebności;

- liczba nicieni w glebie zależy od:

- pokrywy roślinnej

- zawartości substancji organicznej

- wilgotności

- temperatury

- przewiewności

- odczynu gleby

Środowisko

Zamieszkują środowisko wodne, ale również glebę. Niektóre z nich są pasożytami zwierząt i roślin.

Budowa zewnętrzna

Kształt ciała: Silnie wydłużone. Niewielkie, osiągają rozmiary od 0,3 mm do około 1,2m.

Zewnętrzna powłoka: Zewnętrzną powłokę ciała stanowi wór powłokowo-mięśniowy składający się z oskórka, nabłonka i pojedynczej warstwy mięśni.

Oskórek - (zwany kutikulą) stanowi warstwę ochronną, przepuszcza jedynie wodę i gazy, zbudowany jest on z substancji białkowej. Dzięki niemu nicienie są bardzo odporne na trucizny i niekorzystne warunki środowiska.

Nabłonek - (zwany hypodermą) leży pod oskórkiem, jego budowa jest zależna od wielkości nicieni, tworzy on zgrubienia zwane wałkami hyperdermalnymi, biegnące wzdłuż ciała.

Warstwa mięśniowa- zbudowana jest z mięśni podłużnych. Nie ma tu mięśni poprzecznych, jakie spotykamy u wirków. Jamę ciała wypełnia płyn surowiczy, który zapewnia zwierzęciu sprężystość, zastępuje on również układ krążenia rozprowadzając substancje odżywcze.

Budowa wewnętrzna

Układ pokarmowy ma postać przewodu. Dzieli się on na dwa odcinki: przedni (początkowy) i tylny (końcowy). Oba są pochodzenia ektodermalnego. Rozpoczynają się otworem gębowym, który prowadzi do gardzieli łączącej się z jelitem, a kończy otworem odbytowym. U niektórych gatunków może dojść do redukcji otworu odbytowego, a nawet jelita środkowego.

Nicienie nie posiadają układu oddechowego, a wymianę gazową prowadzą całą powierzchnią ciała. Pasożyty potrafią oddychać beztlenowo.

Układ krążenia nie został wyspecjalizowany, substancje odżywcze rozprowadzane są po organizmie przez płyn surowiczy.

Układ nerwowy składa się z pnia brzusznego, pnia grzbietowego i spoideł poprzecznych.

Układ wydalniczy jest zbudowany z 2 przewodów, które mają wspólne ujście.

Szkielet hydrostatyczny czyli płyn pod odpowiednim ciśnieniem.

Nicienie glebowe

- rzędy - Rhabditia, Tylenchida, Chromatonida, Eruplida

- 1m³ gleby do głębokości 10cm zawiera 5 - 10 mln okazów;

- występują do głębokości 10 - 15 cm;

- najliczniej występują na 2 - 3cm głębokości;

Charakterystyka szkód

- pasożyty na owadach - brak znaczenia w warunkach naturalnych

- pasożyty siewek w szkółkach

Objawy występowania

- zahamowanie wzrostu oraz nieregularny kształt siewek i sadzonek;

- przebarwienia aparatu asymilacyjnego i chloroza liści;

- płatowe wymieranie siewek i sadzonek;

- zaatakowane korzenie są skrócone, mogą występować na nich nekrotyczne zmiany.

Szkodliwe oddziaływanie Nicieni na rośliny

- mechaniczne uszkodzenia tkanek

- pobieranie soków z tkanek roślinnych

- wydzielanie szkodliwych substancji

- umożliwianie wnikania innych organizmów.

Czynniki abiotyczne

- niskie temperatury letalne

- niskie temperatury ograniczające aktywność

- temperatury optymalne

- wysokie temperatury ograniczające aktywność

- wysokie temperatury letalne

Im wyższa wilgotność tym wyższa granica temperatury letalnej.

- wilgotność

- odczyn gleby

- skład mechaniczny i struktura gleby

- tlen

- woda

Czynniki biotyczne

- pasożyty - wirusy, bakterie (rodz. Dubosquia), grzyby pasożytnicze

- drapieżniki - ameb, nicienie drapieżne, wzonakowce, niesporczaki, owady glebowe, itp.

Grupy nicieni a narządy gębowe i pokarm

I - 1 grupa - zęby, płytki rozcierające - rozdrabnianie pokarmu, bakteriofagi

- 2 grupa - sztyleciki - nakłuwanie - komórki roślin wyższych, glonów, grzybów;

- 3 grupa - zęby - rozrywanie pokarmu

II - mikrofagi - bakterie - pierwotniaki, glony i zarodniki grzybów. Żyją w środowisku

martwej materii organicznej

- micetofagi - grzybnia - Tylenchida

- pasożyty zewnętrzne - ryzosfera - sztyleciki

- połowiczne pasożyty wewnętrzne - powodują nekrozy tkanek

- pasożyty wewnętrzne -

- nicienie drapieżne - zęby i sztyleciki

- pantofagi - wszystkożerne

Etapy odżywiania się nicieni roślinożernych

- poszukiwania żywiciela

- przebijanie ściany komórki

- wprowadzenie enzymów do wnętrza komórki

- żerowanie

Metody ochrony przed nicieniami

1. metody agrotechniczne

1. płodozmian

2. czas siewu i sadzenia (szczyt wiosenny IV - V, jesienny)

3. nawozy mineralne - utrzymanie lepszej kondycji roślin

4. nawozy organiczne - jw.

5. odporne odmiany roślin - brak w leśnictwie

6. kultura uprawy gleby

2. metody fizyczne

1. gorąca woda

2. parowanie gleby

3. czyszczenie nasion

3. metody chemiczne - nematocydy granulowane

1. Difuran 5GR

2. Fudaran 5GR

3. Temik 10GR

Stosować 3 gramy na 1 mb rzędu i wymieszać

4. Bazymid 97GR - stosować tylko na wilgotną glebę (ok. 75% poj. wodnej)

4. metody biologiczne

1. uprawa roślin wrogich - aksamitka

2. wykorzystanie drapieżców lub pasożytów

Arthropoda - Stwonogi

Systematyka

Królestwo: Zwierzęta (Animalia)

Podkrólestwo: Tkankowce właściwe (Eumetazoa)

Typ: Stawonogi (Arthropoda)

Podtyp: Szczękoczułkowce (Chelicerata)

Gromada: Pajęczaki (Arachnida)

Rząd: zaleszczotki (Pseudoscorpionida)

Rząd: kosarze - łabuńce (Opilionida)

Rząd: pająki (Araneida)

Podgromada: roztocze (Acarida)

Rząd: Tarsonemida

Rząd: Acaridida

Rząd: Actinedida

Rząd: mechowce (Oribatida)

Rząd: Gamasida

Rząd: kleszcze (Ixodida)

Podtyp: żuwaczkowce (Mandibulata)

Skrzelodyszne

Gromada: Skorupiaki (Crustacea)

Podgromada: rakowce - pancerzowce (Malacostraca)

Rząd: równonogi (Isopoda)

Rząd: obunogi (Amphipoda)

Rząd: eufazje (Euphausiacea)

Rząd: dziesięcionogi (Decapoda)

Tchawkodyszne

Gromada: wije (Myriapoda)

Podgromada: krocionogi - dwuparce (Diplopoda)

Podgromada: pareczniki (Chilopoda)

Gromada: owady

Rząd: skoczogonki (Collembola)

Rząd: jętki (Ephemeroptera)

Rząd: ważki (Odonata)

Rząd: karaczany - hełmce (Blattodea)

Rząd: prostoskrzydłe (Orthoptera)

Rząd: skorki - cęgosze (Dermaptera)

Rząd: pluskwiaki równoskrzydłe (Homoptera)

Rząd: pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera)

Rząd: wciornastki - przylżeńce (Thysanoptera)

Rząd: chrząszcze - tęgopokrywe (Coleoptera)

Rząd: chruściki (Trichoptera)

Rząd: motyle (Lepidoptera)

Rząd: błonkówki (Hymenoptera)

Rząd: pchły (Aphaniptera)

Rząd: muchówki - dwuskrzydłe (Diptera)

Cechy stawonogów

- odnóża połączone stawami

- twardy pancerzyk chitynowy - szkielet zewnętrzny

- segmentacja ciała

- układ krwionośny otwarty

Morfologia - roztocza

- kolor

- pokrycie ciała - schitynizowany oskórek

- szczeciny - właściwe i czuciowe

- chelicery - Pierwsza para wyrostków z głowotułowia, będących zewnętrznym narządem

pokarmowym, służącym do chwytania i zewnętrznego trawienia zdobyczy. Składają się z dwóch części bazowych na końcu których znajduje się ząb jadowy. Część bazowa zawiera gruczoł jadowy, który jest połączony kanalikiem z otworem przy końcu zęba jadowego. Na części bazowej znajdują się także chitynowe 'zęby', służące do macerowania (rozdrabniania i rozpuszczania) pokarmu.

- pedipalpy - Druga para wyrostków z głowotułowia. Znajdują się pomiędzy chelicerami a

pierwszą parą odnóży. Wyglądają podobnie do odnóży, lecz składają się tylko z sześciu segmentów oraz mają na końcu tylko jeden pazurek. Przede wszystkim są używane jako narządy czuciowe, służą też do podtrzymywania pożywienia. Dojrzałe samce na końcach pedipalpów mają narządy kopulacyjne.

Cykl rozwojowy

- jajo prelarwa larwa pronimfa deutanimfa tritonimfa postać dorosła

Budowa ciała

- gnathosoma - ryjek

- propodosoma -

} idiosoma - część ciała z odnóżami lokomocyjnymi

- histerosoma -

- podosoma -

- apisthosoma

Rola biocenotyczna roztoczy

- zwierzęta glebowe rozkładające materię organiczną

- zwiększają powierzchnię poprzez mechaniczne jej rozdrabnianie

(igła 180mm² 30mln fragmentów - 1,8 m²)

- przemieszczanie materii organicznej

- wzbogacanie gleby w łatwo przyswajalne związki organiczne

Formy życiowe roztoczy

- wolnożyjące:

- drapieżniki

- fitofagi - helicera przekształcone w rurkę lub sztylecik

- mycetofagi

- kapro i saprofagi

- foretyczne - pedicel wystaje z „odwłoka” i jest w postaci rurki z przyssawką

- pasożytnicze

- zewnętrzne kręgowców - nacięcia w skórze

- zewnętrzne bezkręgowców

- wewnętrzne kręgowców

- wewnętrzne bezkręgowców

Świerzbowiec ludzki - Sarcoptes scabiei -

Szpeciel - Epitrineus pinei

Przędziorek sosnowy - oligorychus ununqius

Kleszcz pospolity - Ixodes

pajęczaki z rzędu roztoczy, traktowane jako grupa umowna lub jako nadrodzina Ixodoidea albo też jako podrząd Ixodides (Ixodes). Wyróżnia się rodziny kleszczy twarde (Ixodidae), częściowo okryte twardym pancerzem, oraz pozbawione tego pancerza, miękkie — obrzeżki (Argasidae). Jest ich kilkaset gatunków. Kleszcze są pasożytami zewnętrznymi głównie kręgowców. Długość ciała od jednego do kilku milimetrów (po nassaniu kilkakrotnie większe), ryjkowaty narząd gębowy przystosowany do ssania krwi i płynów tkankowych (hypostom), zbrojny w liczne ząbki pomocne w utrzymywaniu się w skórze żywiciela. Gatunki z rodziny Ixodidae ssą krew trzy razy w życiu: w stadium larwalnym, w stadium nimfy i jako postać dorosła, atakując zwierzęta na łąkach i w lasach (bez jedzenia mogą żyć do dwóch lat). Są kosmopolityczne. Zamieszkują głównie tropiki i subtropiki. W Polsce licznie występuje kleszcz pospolity (kleszcz pastwiskowy), Ixodes ricinus. Wiele gatunków (około 100 spośród 800 znanych) przenosi pierwotniaki, bakterie lub wirusy powodujące zachorowania ludzi: tzw. kleszczowe zapalenie mózgu, boreliozę, tularemię, ehrlichiozę, babezjozę, gorączkę Q, gorączkę plamistą Gór Skalistych, dur powrotny. Te same gatunki kleszczy mogą również przenosić pierwotniaki lub bakterie powodujące zachorowania zwierząt, m.in. gorączkę teksańską, hemoglobinurię europejską, gorączkę wschodniego wybrzeża Afryki, teileriozy, anaplazmozy.

Dorosłe samice są długości 3-4 mm, natomiast samce — 2,5 mm. Każde stadium rozwojowe kleszcza, tzn. larwa, nimfa i imago (czyli forma dojrzała), musi raz wyssać krew od kręgowca, aby móc się dalej rozwijać. Cykl rozwojowy jednego pokolenia kleszczy trwa średnio 2 lata. Wzrost temperatury powoduje wzrost aktywności kleszczy, która rozpoczyna się na przełomie marca i kwietnia, a trwa do października/listopada. Maksimum aktywności zależy od czynników klimatycznych i przebiega w Europie Środkowej w dwóch fazach, tzn. w maju/czerwcu i we wrześniu/październiku. Wilgotne lato i łagodna zima sprzyjają rozprzestrzenianiu się kleszczy. Optymalne warunki dla kleszczy i ich żywicieli stanowią ekotony. Większość dotychczas dokładnie zlokalizowanych naturalnych ognisk infekcji to obszary przejściowe między dwoma różnymi typami roślinności, jak np. brzegi lasów graniczące z łąkami, polany, błonia nad rzekami i stawami, zagajniki z zaroślami, obszary gdzie las liściasty przechodzi w iglasty lub odwrotnie, albo wysoki w niski, obszary zarośnięte paprociami, jeżynami, czarnym bzem i leszczyną. Kleszcze spotyka się na trawie i w niskich krzakach. Wiszą na źdźbłach trawy i na spodzie liści, z tego powodu są niewidoczne. Rejonami największego zagrożenia w Polsce są tereny dawnych województw olsztyńskiego, białostockiego, suwalskiego i opolskiego. Powiat świdnicki jest obszarem umiarkowanego narażenia na zachorowania. Aby uniknąć kleszczy należy w lesie, w chaszczach itp. zakładać odzież ciasno osłaniającą jak największą powierzchnię ciała.

Rodzina: Talpidae - kretowane

Kret europejski - Talpa europaea

Ssak z rodzaju Talpa, rodziny kretowatych, zaliczanej do rzędu owadożernych.

Zamieszkuje łąki i pola Europy i Azji Środkowej, w Polsce jest chroniony. Ciężar walcowatego ciała do 120 g, długość ciała do 17-20 cm. Pysk o ryjkowatym kształcie, zaopatrzony w 44 zęby. Oczy uwstecznione (o średnicy ok. 1 mm, prawdopodobnie niewrażliwe na światło). Uszy, cofnięte na tył czaszki nie posiadają małżowin zewnętrznych, są natomiast zaopatrzone jedynie w fałd skórny i w specjalne włosy zamykające otwory słuchowe. Sierść czarna, charakteryzująca się wyjątkową gęstością włosów dwojakiego rodzaju: puchowych i pokrywowych (200 włosków na 1 mm²), przy dotknięciu dające wrażenie "aksamitnych".

Silne, łopatowate łapy z mocnymi zagiętymi do tyłu pazurami są przystosowane do kopania podziemnych tuneli. Szczególnie silne i duże są łapy przednie o zredukowanych kościach przedramienia.

Odżywia się dżdżownicami, larwami owadów, drobnymi kręgowcami, które lokalizuje dzięki czułemu słuchowi oraz włosom czuciowym na pysku i ogonie, czułym na drgania (stąd odstraszanie kretów polega na montowaniu odstaraszaczy wibracyjno-akustycznych). Wykopuje na głębokości 20-50 cm system podziemnych tuneli o średnicy 6 cm, rozciągających na długość ok 100-200 m (czasem do 1 km) i terytorium ok 2000-6000 m² stanowiący rodzaj pułapki na faunę glebową (preferuje gleby żyzne i wilgotne). Korytarze drąży z prędkością 12-15 m/godz., wypychając jednorazowo 100-150 g ziemi (tzw. kretowina), które następnie patroluje co kilka godzin.

Największe kopce pojawiają się na glebach bagiennych, dochodzą nawet do 90 cm wysokości. Na powierzchni ziemi porusza się niezdarnie i rzadko się na niej pojawia.

Buduje podziemne gniazdo z mchu i trawy (czasem uzupełnione pionowym tunelem sięgającym wód gruntowych - rodzajem "studni"), obok którego znajduje się "spiżarnia" w której gromadzi żywe, unieruchomione dżdżownice (z umiejętnie podciętym zwojem nerwowym). Komora taka, w której znajduje się kilkaset dżdżownic, stanowi zapas pożywienia na zimę. Samica rodzi 2-7 nagich młodych po ciąży trwającej ok 28 dni (zwykle raz w roku, późną wiosną). Nie zapada w sen zimowy, jest zwierzęciem bardzo ruchliwym i aktywnym, żyje ok. 2-4 lat, dojrzałość płciową osiąga po 1 roku życia. Krety żyją samotnie (z wyjątkiem rui przypadającej wiosną), przy spotkaniu są wobec siebie bardzo agresywne. Ciekawostką jest dobowy cykl aktywności kreta i jego bardzo głęboki sen (podczas którego chrapie). Kret jest aktywny przez ok. 4 godz. po czym mocno śpi przez ok. 3 godz.

Rodzina - Erinaceideae - Jeżowate

Małe ssaki pokryte igłami zaliczane do rzędu owadożernych. Żyją one w Europie, Azji, Afryce oraz na Nowej Zelandii. Jeże nie występują w naturze na terenie obu Ameryk. Jeże są spokrewnione z kretami ze ssakami ryjówkowatymi oraz alminkowatymi.

Kolce jeży to przekształcone włosy, zbudowane z keratyny. Jeże nie są jadowite, ale kiedy ich igły wbiją się w ciało, trudno je wyjąć. Kolce jeża są mocno osadzone w jego ciele, w przeciwieństwie do jeżozwierza.

Kiedy jeż się przestraszy, zwija się w kulkę najeżoną kolcami oraz wydaje charakterystyczne posapywania. Taka technika obronna sprawdza się przeciwko większości drapieżników. Tylko sowy i fretki potrafią dobrać się do żywej kulki najeżonej kolcami. Największym wrogiem jeży są ludzie, którzy rozjeżdżają je kołami swoich samochodów, tym bardziej, że jeże mieszkają nie tylko w lasach, ale równie często w pobliżu siedzib ludzkich w parkach i ogrodach, nawet wielkich miast.

Jeże są zwierzętami nocnymi i żywią się ślimakami, dżdżownicami, jajami ptaków, małymi ssakami i płazami oraz owadami. Wbrew ludowym przesądom, jeże nie jedzą jabłek. Jako ssaki owadożerne mogą służyć w charakterze naturalnego środka owadobójczego. Jeż jest w stanie podczas jednej nocy zjeść 200 gramów owadów. Kiedy jednak spożyje szkodniki zabite pestycydami, może ulec zatruciu. Właściciel ogrodu może zachęcić kłującego konsumenta owadów do zamieszkania w ogrodzie przez dokarmianie go niewielkimi ilościami pokarmu dla psów lub kotów. Nie wolno dawać jeżom ani sera, ani mleka, bo nie tolerują laktozy. Jeże są przystosowane do spożywania wysokobiałkowych pokarmów, jeżeli jednak podaje się im za dużo tłustego jedzenia, to zapadają na niewydolność wątroby oraz mają problemy z sercem. W klimacie umiarkowanym jeże zapadają w sen zimowy. Często zagrzebują się w stertach opadłych liści, aby przespać chłodny okres roku.

Ciąża u jeża trwa od 40-58 dni. Miot liczy najczęściej 3-4 młodych. Większe gatunki jeży żyją 4-7 lat w naturze (rekord 16 lat), a mniejsze 2-4 (4-7 w niewoli).

Jeż europejski - Erinaceus europaeus

Ssak z rzędu owadożernych. Występuje w klimacie umiarkowanym na terenie Azji, Europy z wyjątkiem Himalajów. Rzadko spotykany na północ od 60° N.

To około dwudziestocentymetrowej długości zwierzę żyje w lasach, na polach i w obszarach podmiejskich. Można go spotkać w parkach i ogrodach. Prowadzi nocny tryb życia, zaniepokojone zwija się w kulkę, broniąc się przed drapieżnikami dzięki kolcom; podczas próby dotknięcia, jeż zaczyna się trząść - ma to na celu ugodzenie kolcami drapieżnika. W odróżnieniu od innych, mniejszych gatunków jeży występujących w cieplejszych klimatach, jeż europejski może hibernować podczas zimy.

Pożywienie: ślimaki, dżdżownice/pierścienice, chrząszcze i inne owady, niekiedy żaby, małe gryzonie, pisklaki i jaja ptaków.

Jeże są szkodnikami na niektórych wyspach u wybrzeży Szkocji, gdzie zostały przeniesione przez człowieka. W tych odległych miejscach gniazdują ptaki, a jeże wyjadają ich jaja i pisklęta doprowadzając do zagrożenia niektórych ich gatunków.

Jeż wschodnioeuropejski - Erinaceus concolor

Rodzina: Soricidae - Ryjówkowate

W Polsce wyróżniamy 3 rodzaje które rozróżniamy po uzębieniu i rodzaju ogona.

Rodzina ssaków z rzędu owadożernych. Należy do niej przeszło 300 gatunków sklasyfikowanych w 23 rodzajach. Zwierzęta małe, o szybkiej przemianie materii, ruchliwe, aktywne nocą lub przez całą dobę. Owadożerne lub mięsożerne; w warunkach głodu mogą spożywać nasiona. Część ryjówkowatych prowadzi ziemno-wodny tryb życia. Zamieszkują Azję, Europę i Amerykę Północną.

Rodzaj: Sorex - Ryjówka

Gatunki

Sorex araneus - Ryjówka aksamitna

Długość ciała 6,5 - 8 cm, ogona: ok. 4 cm. Kolor sierści zmienia się zależnie od sezonu: zimą ma barwę prawie czarną, a latem brunatno-szaro-kasztanową.

Ryjówka jest bardzo żarłocznym zwierzęciem, żeruje całą dobę i zjada w tym czasie ilość pokarmu przekraczającą jej ciężar. Bez pożywienia ginie w ciągu 10 godzin.

W Polsce należy do najpospolitszych ssaków. Żyje w różnych środowiskach: w ogrodach, lasach liściastych i mieszanych, na zakrzewionych łąkach. Gniazda buduje pod ziemią lub przy próchniejących pniach. Jest niezwykle pożyteczna ze względu na swoją owadożerność i dlatego podlega ochronie.

Sorex caecutiens - Ryjówka średnia

Długość głowy i tułowia wynosi od 44 do 70 mm, ogona od 31 do 45 mm. Masa ciała to 3-8 g. W Polsce występuje w izolowanej populacji w Puszczy Białowieskiej. Podlega ścisłej ochronie.

Sorex alpinus - Ryjówka górska

Długość głowy i tułowia wynosi od 6,2 do 7,7 cm, ogona od 6,3 do 7,5 cm. Masa ciała to 6-9 g. Małżowina uszna jest prawie całkiem ukryta w futerku. Pyszczek ma szpiczasty. Końce zębów jaskrawoczerwone. Jest gatunkiem średniej wielkości ze stosunkowo długim ogonem i dużymi stopami tylnych nóg. Barwa grzbietu ciemnoszara, brzucha ciemnoszarobrązowa. Ogon pokryty krótkimi włosami, dwubarwny i co najmniej tak długi jak łączna długość głowy i tułowia. Młode osobniki są jaśniej ubarwione.

Zbiorowiska trawiaste i murawowe, lasy, w górach także ponad górną granicą lasu. Żyje w terenach wilgotnych, często również w lasach iglastych. Zasięg pionowy: 200-2500 m n.p.m. Występuje także w Polsce (w Karpatach i w Sudetach).

Rocznie 2-4 mioty po 5-7 młodych. Młode rodzą się nagie i ślepe. Ssą matkę przez 3 tygodnie, dojrzałość płciową uzyskują po upływie 3-4 miesięcy. Żyją do półtora roku.

Dżdżownice, chrząszcze i inne owady, pająki, wije, ślimaki, także żaby.

Sorex minutus - Ryjówka malutka

Jest to najmniejszy ssak żyjący w Polsce. Długość ciała 4 - 6 cm, długość ogona 3,2 - 4,4 cm, masa ciała 3 - 7 g. Posiada charakterystyczny, wydłużony ryjek z dużymi włosami czuciowymi. Ubarwieniem ciała zbliżona jest do ryjówki aksamitnej. Grzbiet ciała ma brunatno-szary, brzuch żółto-szary. Między tymi barwami brak ostrej granicy - ciemniejsze ubarwienie grzbietu łagodnie przechodzi w jaśniejsze ubarwienie brzucha.

Występuje w większości krajów Europy, a także w Azji Północnej, aż po Chiny. W Polsce występuje na całym terytorium. Jest mniej liczna od ryjówki aksamitnej.

Lubi przebywać w wilgotnym terenie. Typowym środowiskiem jej życia są obrzeża podmokłych lasów, wilgotne łąki, kępy krzewów na łąkach i bagnach, żywopłoty, ogródki działkowe. Można ją spotkać także w obrębie zabudowań (szczególnie w zimie).

Jest aktywna zarówno w dzień, jak i w nocy. Nie potrafi kopać nor w ziemi, ale bardzo często korzysta z nor wygrzebanych przez inne zwierzęta; kreta, norniki, myszy. Żywi się głównie owadami. W zimie, co spowodowane jest trudnością zdobycia wystarczającej ilości owadów, zjada również duże ilości nasion i owoców.

Gody odbywa w miesiącach kwiecień - sierpień. Samica rodzi od 2 do 9 młodych, które do czasu osiągnięcia samodzielności przebywają w gnieździe i żywią się mlekiem matki. Dojrzałość płciową uzyskują na następny rok. Żyją bardzo krótko, bo zaledwie 1,5 roku. W ciągu swojego okresu rozrodczego samica zdąży wydać zaledwie kilka miotów.

Podlega ścisłej ochronie.

Zwierzątko to posiada bardzo intensywną przemianę materii. Dziennie zjada więcej niż wynosi masa jego ciała. Jest też zupełnie niewytrzymałe na głód. W zimie jego śmierć może spowodować jednodniowy brak pokarmu.

Rodzaj: Crocidura - Zębiełek

Gatunki:

Crocidura leucodon - Zębiełek białawy

Długość ciała do 80 mm, długość ogona do 40 mm, masa ciała 7 - 15 g. Grzbiet ciała ma barwę rdzawą, brązową lub ciemnobrązową, spód ciała jest biały lub jasnopopielaty.

Zasiedla Europę Środkową i Południową oraz Azję Zachodnią. W Polsce występuje na południu (również w Tatrach) w Wielkopolsce i na Lubelszczyźnie.

Spotkać go można na polach uprawnych i łąkach. Zasiedla tam nory kreta i nornic, czasami kopie własne nory. Buduje też ze splecionych traw gniazda pod kupami gałęzi. Gniazda te mają jedno wyjście z boku. Często przebywa też w pobliżu zabudowań ludzkich.

Jest aktywny przez całą dobę. Żywi się głównie owadami i ich larwami, ślimakami, ale także drobnymi gryzoniami. Zjada też padlinę, a nawet owoce. Ilość zjedzonego pożywienia w stosunku do masy ciała jest bardzo duża.

Ciąża trwa 31 do 33 dni. Samica rodzi w jednym miocie 3 - 6 młodych. Dojrzewają one płciowo już po 4 miesiącach życia, a więc rozmnażać się mogą jeszcze w tym samym roku. W ciągu roku samica wydaje od 2 do 4 miotów. Osobniki tego gatunku żyją bardzo krótko - do 1,5 roku.

Gatunek objęty ścisłą ochroną.

Crocidura suaveolens - Zębiełek karliczek

Długość głowy i tułowia to od 5,3 do 8,2 cm, ogona od 2,4 do 4,8 cm. Masa ciała 3,0-7,5 g. Ubarwienie strony brzusznej ochrowe.

Rzadko w Polsce Zachodniej (Pojezierze Pomorskie, Wielkopolska, Dolny Śląsk) oraz w Karpatach i na Podkarpaciu. Dotychczas nie wykryty w Puszczy Białowieskiej.

Zasiedla rozmaite biotopy, głównie zbiorowiska krzaczaste i leśne, ogrody.

Aktywny przez całą dobę, zwłaszcza rano i wieczorem, z regularnymi przerwami. Żyje najczęściej na określonym terytorium.Ma dobrze rozwinięte zmysły powonienia, słuchu i dotyku, znacznie słabiej wzrok.

3 lub 4 razy w ciągu roku po 1-6 młodych. Po upływie 10 dni młode otwierają oczy, a dojrzałość płciową uzyskują jeszcze tego samego roku. Rzadko żyją dłużej niż 2 lata.

Pokarm stanowią owady i inne drobne bezkręgowce. Ilość zjadanego w ciągu dnia pokarmu równa jest masie ciała.

Rodzaj: Neomys - Rzęsorek

Gatunki:

Neomys fodiens - Rzęsorek rzeczek

Niewielki ssak owadożerny z rodziny ryjówkowatych. Zamieszkuje biotopy wilgotne, zarówno na niżu jak w górach. Małżowiny uszne zredukowane , prawie niewidoczne. Mieszka w norach, które wygrzebuje w miękkim gruncie, w bezpośrednim sąsiedztwie wody lub pod korzeniami drzew. Występowanie: Europa i Azja. W Polsce - na całym obszarze kraju.

Długość ciała: do 96 mm, długość ogona: do 80 mm, masa ciała: 9-25 g.

Sierść gęsta, ciemna na stronie grzbietowej; wyraźna granica między ciemną sierścią na grzbiecie i jaśniejszą (prawie białą) sierścią na brzuchu. Powierzchnia palców tylnych łap pokryta sztywnym, dłuższym włosem (przystosowanie do pływania).

Znakomicie przystosowany do życia w wodzie, odżywia się głównie zwierzętami wodnymi, jak larwy owadów, kijanki, małe ryby, ślimaki; poluje też na lądzie.

Od 2 do 3 miotów w roku, po 4-8 młodych w miocie; samodzielność młode osiagają już w wieku 6 tygodni; dojrzałość płciową uzyskują w 4 miesiącu życia; młode urodzone wczesną wiosną mogą rozmnażać się jeszcze tej samej wiosny.

Występuje nad rzekami i strumieniami o czystym nurcie i czystym, żwirowatym lub piaszczystym dnie.

jest ogniwem w przenoszeniu tularemii - ostra bakteryjna choroba zakaźna. Cechą charakterystyczną jest obrzęk zmienionych węzłów chłonnych, może również wystąpić posocznica. Występuje u zwierząt i człowieka.

Neomys anomalus - Rzęsorek mniejszy

Jego ślina zawiera jad; na nogach i ogonie szczeciniaste włosy. Żyje nad wodami. Żywi się owadami. Występuje w Europie i Azji Zachodniej. W Polsce występuje na Podkarpaciu, w Pieninach, Sudetach oraz w Puszczy Białowieskiej i na Pojezierzu Pomorskim. Rzęsorek mniejszy w Polsce znajduje się pod ochroną.

Rodzina: Leporidae - Zającowate

Rodzina zajęczaków obejmująca 11 rodzajów i 54 gatunki. Pierwotnie nie zamieszkiwały Australii, ale zostały w niej wprowadzone przez człowieka i obecnie zamieszkują wszystkie kontynenty poza Antarktydą. Zwierzęta kolonijne, średniej wielkości, uszy spiczaste, długie, ogon krótki, puszysty. Zającowate biegają z szybkością do 70 km/h, często zamieszkują nory, czasem załomy skalne, nie gromadzą zapasów na zimę i nie hibernują. Gatunki borealne zmieniają na zimę barwę na białą.

Gatunki:

Lepus europaeus - Zając szarak

Ma długość 75 cm, wysokość ok. 30 cm, a jego ogon (omyk) ma 8-10 cm. Waży 3-6 kg. Ogon zająca jest od góry czarny, spodem biały. Uszy są dłuższe od głowy. Nogi zająca nazywa się skokami, natomiast uszy - słuchami. Łapy jego są wąskie i twarde, przystosowane do biegania po twardym terenie. Nogi tylne są znacznie dłuższe od przednich. Jego futro (turzyca) ma szary kolor - upodabniający go do podłoża - ubarwienie ochronne. W zimie futro staje się jaśniejsze i gęstsze niż w lecie.

Występuje pospolicie na terenie całej Polski.

Zające są w stu procentach roślinożerne. Piją wodę ze zbiorników sporadycznie, najczęściej starcza im rosa z roślin, którymi się żywią. W zimie obgryzają gałązki drzew i krzewów. Zające szaraki nie kopią nor. Śpią w nieckach wyciśniętych podczas leżenia, które nazywa się kotlinkami. Odżywiają się zarówno w dzień, jak i w nocy. Wzrok mają raczej słaby. Ruch rozpoznaje doskonale, nawet ze sporej odległości, ale nieruchome przedmioty słabo rozróżnia. Nigdy nikt nie widział żywego zająca z zamkniętymi oczami - albo nie śpi wcale, albo śpi z otwartymi oczami. W normalnych warunkach nigdy nie wydaje głosu. Jego charakterystyczny głos, tzw. kniazienie, można usłyszeć tylko wtedy, gdy jest ścigany np. przez psa, lub jest ranny i zagrożony. Wody nie boi się - w razie potrzeby potrafi pływać.

Fizjologiczna długość życia zająca to nawet 13 lat, jednak średnio zwierzęta te dożywają do 5 lat z powodu drapieżników (lisy, psy, koty, myszołowy, jastrzębie gołębiarze, błotniaki, kruki). Ciąża trwa 42 - 44 dni. Samica w ciągu roku rodzi przeważnie 3 mioty, a w każdym po 2 - 5 młodych. Młode ich rodzą się całkowicie rozwinięte i pokryte gęstą sierścią. Karmiąca je matka odchodząc, by się pożywić, zostawia je w gęstej trawie. Ubarwienie ochronne pomaga młodym ukryć się przed drapieżnikami.

Lepus timidus - Zając bielak

Długość: do 67cm (w tym ogon do6,5cm), masa: 2-5,8kg. Jest nieco mniejszy od zająca szaraka, ma krótsze uszy (do 10,5cm). Gdy się je położy sięgają końca pyszczka. Ich końce są czarne. Palce stóp są długie i gęsto owłosione, a dzięki możliwości szerokiego rozpościerania ich mogą pełnić rolę rakiet śnieżnych. Przystosowane są doskonale do biegania po miękkim śniegu. Ogon jest biały przez cały rok. Zimą jego sierść jest biała, a jego szata letnia jest szarawa (podobna do futra zająca szaraka).

Występuje w Polsce występuje w części północno-wschodniej.

Spotkać go można głównie w lasach oraz w dolinach rzek, gdzie lubi przebywać w silnie zarośniętych krzewami i drzewami zaroślach, które zapewniają mu bezpieczne schronienie.

Bielak, podobnie jak inne zające, ratuje się przed drapieżnikami ucieczką. Nie kopie nor w ziemi, jak czynią to jego krewniacy - króliki. Żeruje głównie nocą, dzień spędzając na czuwaniu, ukryty w zaroślach. Żywi się trawą, w zimie ogryza gałązki drzew i krzewów liściastych.

Na żer wychodzi zwykle nocą. Pokarm bielaka w lecie stanowi soczysta roślinność zielna.

Okres rozrodu trwa od lutego-marca do września-października w zależności od stref klimatycznych. Ciąża trwa od 47 do 53 dni, średnio 50 dni. Przeciętna wielkość miotu u bielaka zawiera się w granicach 2-8, częściej 3-5. Młode rodzą się z otwartymi oczami, owłosione i od razu ruchliwe. Ssą matkę przez około 3 tygodnie. Po 10 dniach zaczynają żerować samodzielnie. Dojrzałość płciową osiągają w wieku 8-9 miesięcy. Fizjologiczna długość życia bielaka nie jest znana. Najstarszy zając znakowany w Szkocji miał 6 lat. Bielak wyprowadza w sezonie rozrodu od 1 do 3 miotów. Na terenach o łagodniejszym klimacie parkoty zaczynają się w lutym, a pierwszy miot przychodzi na świat w kwietniu. W wiosennym rozrodzie uczestniczą nie wszystkie samice. Drugi miot ma miejsce w czerwcu lub na początku lipca. W tym okresie ogół samic uczestniczy w rozrodzie. Jest to miot decydujący o wielkości przyrostu młodych w danym roku. W trzecim miocie uczestniczy niewielka liczba samic w populacji.

W Polsce jest gatunkiem chronionym prawnie

Oryctolagus cuniculus - Królik europejski, królik dziki

Długość ciała 35-50 cm, masa ciała od 1 do 2 kg. Grzbiet ciała ma ubarwienie brązowoszare lub żółtoszare, spód ciała jest biały. Krótki ogon jest od góry czarny, od spodu biały. Niektórzy mogą pomylić z zającem szarakiem, gdyż przypomina go nieco swoim wyglądem.

Występuje w Polsce południowozachodniej oraz zachodniej i środkowej. Nie jest w Polsce liczny.

Najczęściej spotkać go można na terenach o piaszczystej glebie, unika terenów podmokłych. Czasami można go spotkać na nasypach kolejowych, w lasach sosnowych, na brzegach lasów oraz w parkach miejskich oraz w uprawach rolniczych; na łąkach, w sadach.

Jest zwierzęciem roślinożernym. Żywi się latem soczystymi roślinami, zimą gałązkami drzew i krzewów, trawą oraz bulwami i korzeniami roślin, wygrzebywanymi spod ziemi. Królik, w odróżnieniu od swoich krewniaków zajęcy, kopie w ziemi nory. Nory te zawierają jedną dużą komorę gniazdową oraz liczne chodniki, mające w kilku miejscach wyjście na powierzchnię ziemi. Służą mu one głównie do obrony przed wrogami. W komorze gniazdowej także samica rodzi młode.

Ciąża trwa średnio 29 dni, w jednym miocie rodzi się od 4 do 8 młodych. Rodzą się one ślepe i nieowłosione. Oczy otwierają dopiero w 10 dniu życia. Królik osiąga dojrzałość w wieku 4-5 miesięcy, żyje około 10 lat.

Królik jest w Polsce zwierzęciem łownym z okresem ochronnym.

Królik znany jest ze swej dużej płodności, dlatego uznany został za gatunek inwazyjny. Wprowadzenie królika do Australii doprowadziło do jego niepohamowanego rozprzestrzenienia po całym kontynencie. Szkody wyrządzone tam przez króliki są olbrzymie i miejscowa ludność poluje na nie.

Myszowate - Muridae i Nornikowate - Arvicolidae

Porównanie cech
cecha	Muridae	Arvicolidae
ogon	długi	krótki
sylwetka	smukła
głowa	wyraźna	nie wyraźna
pysk	dłuższy
uszy	duże	małe
oczy	duże, wystające z sierści	małe, osadzone w sierści
zęby trzonowe	szkliwo od góry zamyka się	tworzą pętlę szkliwa
sen zimowy	nie zapada	nie zapada
żer w zimie	na śniegu	pod śniegiem
rodzaj pokarmu	wszystkożerne	roślinożerne
Nory	zasiedlają nory norników lub kopią ale rzadko	kopią nory

Rząd: Rodentia - gryzonie

Rodzina: Muridae - Myszowate

Rodzina gryzoni. W skład myszowatych wchodzi 98 rodzajów z ok. 460 gatunkami (w Polsce zamieszkuje 8 gatunków). Wykształciły się w pliocenie i są spokrewnione z chomikowatymi. Są one wielkością zbliżone do szczura; długość ich ciała z ogonem wynosi 11-80 cm. W większości naziemne, ale są także nadrzewne i żyjące pod ziemią. Mają krótką miękką sierść. Aktywne głównie w nocy; są wszystkożerne i nie zapadają w sen zimowy. Pierwotnie zamieszkiwały Afrykę, Eurazję, Australię, teraz niektóre z myszowatych są rozprzestrzenione na całym świecie.

Rodzaj: Mus

Mus musculus - mysz domowa

Gryzoń z rodziny myszowatych, jest gatunkiem synantropijnym, który prawdopodobnie pochodzi od myszy zamieszkującej stepy i tereny półpustynne od północnej Afryki, poprzez południowo-wschodnią część Europy aż po Wyspy Japońskie. Obecnie znajduje się ją wszędzie tam gdzie żyje człowiek (nawet na stacjach antarktycznych). Mysz domowa odznaczając się doskonałymi zdolnościami adaptacyjnymi pojawiła się w domostwach ludzkich prawdopodobnie od początków ludzkiej gospodarki rolniczej. Jest wszystkożerna i łatwo może się przystosować do różnego rodzaju pokarmu (np. pokarm wyłącznie roślinny lub wyłącznie pochodzenia zwierzęcego). Nie gromadzi zapasów. Także trudne warunki środowiska nie są dla myszy przeszkodą. Wystarczy wspomnieć, że żyje w kopalniach, a także chłodniach, gdzie temperatura nie wzrasta powyżej 0^oC.

Długość tułowia i głowy do 11 cm. Długość ogona do 10 cm. Masa zazwyczaj nie przekracza 25g. Budowa smukła, pysk zaostrzony z włosami zatokowymi ("wąsy"), uszy dość długie, cienkie, ogon słabo owłosiony, pokryty pierścieniowatymi łuskami. Wierzch ciała barwy szaro-żółtawej, spód białawej. Samica ma pięć par sutków. Osobniki tego gatunku wydzielają charakterystyczny mysi zapach (podobny zapach wydzielają ludzie z nieleczoną fenyloketonurią).

Tryb życia głównie nocny (zwierzę nokturalne). Prowadzi życie w zhierarchizowanych koloniach; buduje gniazda. Dojrzałość płciową osiąga w wieku 2-3 miesięcy. Ciąża trwa 21 dni, w miocie jest 4-9 młodych. W sprzyjających warunkach rozmnażanie trwa cały rok, średnio 5-8 miotów/rok.

Noworodki rodzą się ślepe i nagie. Zaczynają widzieć w 12-15 dniu życia, po 25 dniach życia przestają się odżywiać mlekiem matki.

W warunkach hodowlanych żyją około 4 lat.

Mysz domową uważa się za szkodnika. Jednym z powodów udomowienia kota, była jego rola w zwalczaniu myszy i szczurów.

Może być nosicielem chorób, a także powodować straty w miejscach składowania żywności i zbóż.

Mysz domowa, szczególnie postać albinotyczna ("białe myszki") jest chętnie hodowanym zwierzęciem domowym.

Rodzaj - Apodemus

Apodemus agrarius - mysz polna

Niewielki gryzoń z rodziny myszowatych, przedstawiciel rodzaju Apodemus, do którego zaliczają się także inne pospolite europejskie gryzonie, jak mysz zaroślowa i mysz leśna. Mysz polna zamieszkuje lasy i stepy Europy Wschodniej i dużą część palearktycznej Azji.

Na grzbietowej części ciała sierść brązowa, z czarną pręgą wzdłuż kręgosłupa; strona brzuszna i łapy - białe.

Bardzo małe uszy, które odróżniają mysz polną od np. myszy leśnej

Apodemus flavicolis - mysz leśna

Niewielki ssak z rodziny myszowatych o długości ciała 8,5 - 13 cm oraz ogona 10 - 13 cm i wadze 22 - 45 g. Charakteryzuje się żółtawobrązowym ubarwieniem z białym brzuchem, na szyi jest jaśniejsza, posiada ochrową obrożę. Posiada duże oczy i uszy.

Występuje w środkowej, wschodniej i południowo-wschodniej Europie, pojedyncze stanowiska stwierdzono także w zachodniej Europie.

Środowisko jej występowania to przede wszystkim zarośla lasów mieszanych i liściastych, parki i ogrody. Zimą przenosi się do domostw. W górach występuje do 2000 m n.p.m.

Mysz ta aktywna jest o zmierzchu i w nocy. Jest ssakiem mało towarzyskim.

W pokarmie dominują nasiona, owoce, grzyby, pąki i pędy roślin oraz owady.

Okres godowy przypada od lutego do października. W ciągu jednego roku może wyprowadzić 3 do 5 miotów po 4 do 7 młodych. Ciąża samicy trawa 23 do 25 dni, po urodzeniu małe są ślepe, otwierają oczy po 13 dniach, pozostają z matką przez trzy tygodnie. W wieku ośmiu tygodni są już dojrzałe płciowo.

Apodemus silvaticus - mysz zaroślowa

Niewielki ssak z rodziny myszowatych o długości ciała: 7,5 - 11 cm, ogona: 7 - 11,5 cm oraz wadze 20 - 30 g.

Charakteryzuje się żółtawobrązowym ubarwieniem z szarym odcieniem na grzbiecie, brzuch jest jaśniejszy.

W razie niebezpieczeństwa ucieka skacząc na tylnych łapach, wykonuje wtedy skoki na odległość nawet 80 cm.

Występuje od Islandii po Europę, poza północną Skandynawią, w północno-zachodniej Afryce i środkowej oraz południowo-zachodniej Azji i w Himalajach.

Jej siedlisko to zarośla w obrzeżach lasów oraz parki, pola i polany leśne, zimą przenosi się do budynków.

Mysz ta aktywna jest o zmierzchu i w nocy. Jest mało towarzyska.

W jej pokarmie dominują nasiona traw, ziół i drzew, pąki i pędy roślin, jagody, grzyby, owady oraz pająki i ślimaki.

Okres godowy przypada od marca do października. W cięgu rok wydaje od 3 do 4 miotów po 3 do 8 młodych. Ciąża samicy trawa 23 dni, po urodzeniu młode są ślepe, otwierają oczy po 18 dniach. Pozostają z matką przez dwa do trzech tygodni, następnie stają się samodzielne. W wieku ośmiu tygodni są dojrzałe płciowo.

Rodzaj - Rattus

Potocznie mianem szczura określa się również inne taksony, np. szczurem wodnym bywa nazywany karczownik, rzeczywiście do szczura bardzo podobny, albo bandikot indyjski zwany czasem szczurem indyjskim. Popularny szczur laboratoryjny, charakteryzujący się śnieżnobiałą barwą i udowodnioną naukowo inteligencją to albinotyczna forma szczura wędrownego.

Rattus raptus - szczur śniady

Jest nieco mniejszy od swojego krewniaka szczura wędrownego. Długość ciała 16 - 23 cm, długość ogona 18 - 25 cm, masa ciała 175 - 200 g. Pysk ostro zakończony, uszy duże, cienkie i prawie nagie. Grzbiet ciała ubarwiony najczęściej na kolor szaro-brązowy, ale u różnych osobników występuje duża zmienność ubarwienia; od szarego poprzez różne barwy pośrednie aż do czarnego. Spodnia część ciała jaśniejsza.

Prawdopodobnie pochodzi z południowo-wschodniej Azji. Występuje w licznych miejscach w Polsce, ale jego zasięg nie jest dokładnie znany. Wiadomo, że w ostatnich latach jego liczebność znacznie się zmniejszyła - z wielu środowisk został wyparty przez swojego konkurenta szczura wędrownego.

Typowy gatunek synantropiczny. Przebywa wyłącznie w pobliżu siedzib ludzkich, gdzie zasiedla strychy, magazyny zbożowe, poddasza, hale targowe i różnego rodzaju zabudowania gospodarcze. Charakterystyczne, że w odróżnieniu od szczura wędrownego zajmuje zwykle wyższe kondygnacje budynków. Potrafi wspinać się po murach, można go spotkać w miejscach wydawałoby się mało prawdopodobnych. Często występuje w magazynach portowych. W czasach żaglowców to właśnie szczur śniady był częstym, choć niechcianym towarzyszem żeglarzy.

W miejscach, gdzie nie jest płoszony, wykazuje aktywność całodobową. Jest wszystkożerny i mało wybredny pod względem odżywiania.

Rozmnaża się bardzo szybko. Okres rozrodczy trwa cały rok. Ciąża trwa od 20 do 24 dn, w jednym miocie samica rodzi od 3 do 15 młodych. W ciągu roku daje od 2 do 6 miotów. Młode rodzą się ślepe, oczy otwierają po kilkunastu dniach, a dojrzałość płciową osiągają po 3 - 6 miesiącach. Szczur śniady dożywa do 4 lat.

Jest gatunkiem bardzo szkodliwym z punktu widzenia człowieka. Podobnie, jak szczur wędrowny wyrządza duże szkody gospodarcze (niszczy żywność, przegryza instalacje elektryczne i inne, niszczy meble itd.). Ponadto jest nosicielem dżumy.

Nie podlega ochronie. Jest w Polsce, podobnie, jak szczur wędrowny gatunkiem ustawowo tępionym.

Rattus norvegicus - szczur wędrowny

Wywodzi się z Azji południowo-wschodniej. Jako gatunek synantropijny rozprzestrzenił się na całym świecie. W wielu miastach populacja tych gryzoni może przewyższać liczbę mieszkańców danego miasta. Najchętniej zamieszkuje piwnice, kanalizację, magazyny i składy. Chętnie przebywa w okolicy wody, dobrze pływa. Jest wszystkożerny, ale korzysta w dużym stopniu z pokarmu zwierzęcego. Aktywny całą dobę, najbardziej w nocy.

Długość tułowia i głowy - 19-30 cm. Długość ogona - 13-23 cm. Ciężar 240-550 gramów. Grzbiet brunatnoszary, z żółtawym odcieniem; spód białawy, żółtawy lub szary. Ciało krępe, pysk tępo zakończony, uszy krótkie.

Samica ma 5-6 par sutków. Zdolność do rozrodu osiąga w wieku 3-4 miesięcy. Około 4 mioty na rok. W miocie średnio 7 młodych, które otwierają oczy w 13-17 dniu.

Szkodnik i roznosiciel chorób. W średniowieczu odpowiedzialny za rozprzestrzenianie epidemii dżumy. Jest ważnym zwierzęciem laboratoryjnym.

Rodzina: Arvicolidae - Nornikowate

Rodzina ssaków łożyskowych z rzędu gryzoni. Obejmuje około 200 gatunków. W Polsce żyje 9 gatunków.

Żyją w norach, w których gromadzą zapasy pożywienia. Zamieszkują umiarkowaną i chłodną strefę Europy, Azji, Indochin i Ameryki Płn.. Jeden gatunek zamieszkuje północną Afrykę. Rodzina gryzoni o niewielkich rozmiarach, krępej budowie ciała, dużej głowie, krótkim ogonie, małych oczach i uszach. Zęby trzonowe rosną przez całe życie. Samice kilka razy w roku rodzą młode, które po upływie kilku tygodni osiągają dojrzałość rozrodczą. Nie zapadają w sen zimowy. Żyją pojedynczo, w grupach rodzinnych lub koloniach. Roślinożerne, pożywienie norników stanowi w głównej mierze pokarm roślinny: korzenie, kłącza, trawy, zioła, nasiona, warzywa uprawne, owoce. Niektóre gatunki zjadają również bezkręgowce. W latach, gdy pojawiają się masowo - średnio co 4 lata - niektóre gatunki stają się poważnymi szkodnikami upraw roślinnych, wyrządzając znaczne szkody.

Rodzaj: Clethrionomys - nornica

Clethrionomys glareolus - nornica ruda

Jeden z drobniejszych gryzoni nornikowatych występujących w Polsce. Średniej wielkości, o wydłużonym ciele i średnim , słabo owłosionym ogonie, pokrytym pierścieniowatymi łuskami. Długość tułowia do 10 cm, ogona do 5 cm,ciężar ciała ponad 30 g. Oczy duże, ryjek lekko zaostrzony z wąsami, uszy duże szerokie, zaokrąglone, cienkie. Nozdrza różowawe, nieowłosione. Charakteryzuje się szarym ubarwieniem sierści futerka grzbietowej strony ciała z odcieniem rudawym, często mocno zaznaczonym. Boki i brzuszna strona ciała jest szara, a ogon zwierzęcia jest dwubarwny. Siekacze mają kształt dłutowaty, ciągle rosną, a ostrość zachowują dzięki temu, że szkliwo znajduje się jedynie na przedniej ich powierzchni, zęby trzonowe o niskich koronach, z trzema rzędami guzków. Buduje system korytarzy tuż pod powierzchnią ziemi lub w gęstym runie. Świetnie wspina się po pniach i gałęziach drzew.

Jest najpospolitszym euroazjatyckim ssakiem żyjącym na wolności. Występuje w całej Palearktyce. W Polsce występuje na całym terenie kraju.

Zamieszkuje prawie wszystkie typy lasów oraz śródpolne zarośla. Najchętniej wybiera wilgotne, porośnięte krzewami biotopy. Przebywa w bezpośredniej bliskości kopców, pod olchami oraz leżących pni drzew. W miejscach odsłoniętych przebywa rzadziej. W górach występuje w piętrze regli i kosówki.

Prowadzi zmierzchowo - nocny tryb życia, ale wychodzi również za dnia w poszukiwaniu pokarmu. Należy do gatunku osiadłego, podziemne korytarze z kryjówkami wykonuje w bezpośredniej bliskości pożywienia i kopców, zwykle pod drzewami oraz leżącymi pniami drzew (możliwość bezpiecznego i szybkiego schronienia się w razie niebezpieczeństwa). Jest ssakiem płochliwym.

Jak większość nornikowatych żywi się pokarmem mieszanym - wiosną i latem są to liście, zioła, owady, larwy, nasiona, pąki drzew, kora, porosty, a czasem pokarm zwierzęcy. Jesienią i zimą żywi się :owocami, nasionami, nadziemnymi częściami roślin zielonych, a także kłączami oraz bezkręgowcami. Przy niedoborze pożywienia żeruje na korze młodych drzew i wówczas jest traktowana jako szkodnik, zwłaszcza w szkółkach leśnych. W razie braku dostatecznej ilości pokarmu ciężarne samice mogą wchłaniać zarodki uzyskując składniki odżywcze. Ciężarna samica nornicy rudej zjada więcej bezkręgowców niż samica nie zaangażowana w rodzicielstwo. Przeciętna nornica potrzebuje około 25 g świeżej paszy zielonej lub 5 g paszy treściwej, to jest około 15 kcal/dobę. Przeciętne zwierzę tego gatunku może przeżyć bez pokarmu około pięciu dni.

Poród i rozwój młodych jest ściśle związany z okresem największej dostępności pożywienia. Nornica zakłada całe systemy korytarzy w darni lub tuż pod powierzchnią ziemi, wśród których buduje kuliste gniazdo z mchu i traw. Tam przychodzą na świat ślepe i nieowłosione młode. Jest ich od 3 do 7 sztuk. Szybko rosną, po około 12 - 14 dniach otwierają oczy. Z matką pozostają przez trzy tygodnie. Po około 25 dniach życia przestają się odżywiać mlekiem matki i opuszczają gniazdo. Młode uzyskują pełną dojrzałość płciową w wieku 8 - 9 tygodni. Rozmnażanie jest bardzo intensywne - nornica ruda w ciągu jednego roku może wyprowadzić 4 mioty, co daje przeciętnie 20 młodych rocznie. Ciąża samicy trawa około 24 dni.

Tatrzańskie nornice rude są większe i mają krótszy ogon niż nornice z terenów nizinnych.

Nornice rude mogą rozmnażać się o każdej porze roku, gdyż nawet podczas srogich zim budują ciepłe gniazda, w których mogą wychować kolejne pokolenie. W naszych warunkach klimatycznych sytuacja taka występuje rzadko, gdyż zwierzęta te zimą mają ograniczony dostęp do zasobów pokarmowych. W lasach pojawiają się szczególnie licznie latem i jesienią, gdy mogą korzystać z dużej ilości roślin i nasion. Najwięcej jednak pojawia się w latach największego, masowego obradzania drzew. Łatwe i nieograniczone zdobywanie pokarmu sprawia, że w roku największego nasiennego urodzaju i rozmnażają się bez przerwy. Takie masowe pojawienia się gryzoni trwają jedynie przez dwa sezony, a w kolejnych latach, o niewielkim owocowaniu drzew liczebność gryzoni załamuje się.

Ślady siekaczy skośnie do osi pędu. Dobrze się wspina,

Rodzaj: Arvicola - karczownik

Arvicola terrestris - karczownik

gryzoń z rodziny nornikowatych, dobrze pływa. Zamieszkuje brzegi wód Europy, oraz północnej i środkowej Azji. Niekiedy wyrządza szkody w zagajnikach i szkółkach. Wygląd: długość głowy i tułowia 16-22 cm, ogona 10-15 cm. Masa ciała 70-180 g. Ogon jest w przekroju okrągły. Występuje w 2 ekotypach. Pierwszy żyje w ogrodach, na łąkach i polach przebywając w chodnikach wykopanych przez siebie tuż pod powierzchnią gruntu, drugi prowadzi ziemnowodny tryb życia i kopie nory na brzegach jezior i rzek. Tryb życia: karczownik kopie tunele o przekroju eliptycznym tworzące na powierzchni ziemi niewielkie wybrzuszenia. Rozród: rozmnaża się od kwietnia do października, 3-4 mioty w roku. Pomijając piżmaka, karczownik jest największym europejskim przedstawicielem nornikowatych.

Rodzaj: Microtus - nornik

Microtus nivalis - nornik śnieżny

Microtus oeconomus - nornik północny

Nornik północny jest niewielkim gryzoniem o szarobrunatnym futrze (na brzuchu - stalowoszarym). Posiada ciało długości 9 - 16 cm., do tego dochodzi dość krótki, 2,5 - 7 cm. ogon. Masa ciała zwykle nie przekracza 50 g.

Gryzonie te zamieszkują północną Europę i Azję oraz północno - zachodnią Amerykę Północną.

Norniki północne w środowisku wilgotnym: w pobliżu rzek, jezior lub wilgotnych łąk, w lasach lub innych zbiorowiskach drzew.

Norniki żyją w norach (zwykle własnej budowy) lub w naziemnych gniazdach z liści i traw. Dobrze pływają i nurkują.

Norniki są roślinożerne, zjadają zielone części roślin, młodymi pędami krzewów, bulwami i korzeniami.

Zwierzęta te aktywne są przez całą dobę.

W ciepłej porze roku (kwiecień - październik) samica 3 lub 4 - krotnie rodzi po ok. 4 - 7 młodych, które szybko rosną i się usamodzielniają.

Żyją zwykle do 2 lat.

Microtus agrestis - nornik bury

Jeden z niewielkich gryzoni nornikowatych występujących w Polsce. Zwierzę średniej wielkości, o wydłużonym ciele i krótkim, słabo owłosionym ogonie, pokrytym pierścieniowatymi łuskami. Długość tułowia do 13cm, ogona do 5 cm. Oczy duże, pysk lekko zaostrzony z wąsami, uszy niewielkie szerokie, zaokrąglone, cienkie. Nozdrza różowawe, nieowłosione. Charakteryzuje się szarobrunatnym ubarwieniem sierści futerka grzbietowej strony ciała. Brzuszna strona ciała jest szara. Siekacze mają kształt dłutowaty, ciągle rosną, a ostrość zachowują dzięki temu, że szkliwo znajduje się jedynie na przedniej ich powierzchni. Zęby trzonowe o niskich koronach, z trzema rzędami guzków. Buduje system nor tuż pod powierzchnią ziemi lub w gęstym runie, w których gromadzi zapasy pożywienia i żyje. Nie zapadają w sen zimowy. Żyje pojedynczo, w grupach rodzinnych lub koloniach.

jest najpospolitszym euroazjatyckim ssakiem żyjącym na wolności. Występuje w całej Palearktyktyce. W Polsce występuje na całym terenie kraju.

Zamieszkuje tereny wilgotne porośnięte gęstą roślinnością. Ulubionym jego środowiskiem są obrzeża lasów, leśne polanki, zręby porośnięte wysoką trawą, zadrzewienia śródpolne, a także bagna, mokradła, torfowiska. W latach licznego występowania staje się plagą upraw roślinnych, wyrządzając znaczne szkody.

Prowadzi zmierzchowo - nocny tryb życia, ale wychodzi również za dnia w poszukiwaniu pokarmu. Należy do gatunku osiadłego. Całe systemy korytarzy z kryjówkami wykonuje zwykle w darni lub tuż pod powierzchnią ziemi w bezpośredniej bliskości żerowisk, co zapewnia im możliwość szybkiego schronienia się w razie zagrożenia. Rzadko przebywa w miejscach odsłoniętych. Jest ssakiem płochliwym.

Jak większość nornikowatych żywi się pokarmem mieszanym. Pożywienie nornika burego stanowi w głównej mierze pokarm roślinny - korzenie, kłącza, trawy, zioła, nasiona, warzywa uprawne, owoce kora młode pędy.

Poród i rozwój młodych jest ściśle związany z okresem największej dostępności pożywienia. Nornik buduje gniazda z mchu i traw w zaroślach. Tam przychodzą na świat ślepe i nieowłosione młode. Jest ich od 4 do 7 sztuk. Szybko rosną. Po około dwóch tygodniach otwierają oczy, z matką pozostają przez trzy tygodnie, odżywiając się mlekiem po tym okresie młode opuszczają gniazdo. Młode pełną dojrzałość płciową uzyskują w wieku 8 -9 tygodni. Nornik w ciągu jednego roku może wyprowadzić 4 mioty, co daje przeciętnie 20 młodych rocznie.

W Polsce gatunek objęty ścisłą ochroną prawną

Microtus arvalis - nornik zwyczajny, nornik polny, polnik

Żyje w Eurazji, za wyjątkiem sfery tropikalnej. Mieszka na polach, w samodzielnie wykopanych norach.

Zwierzę roślinożerne, żywi się głównie nasionami, często stając się szkodnikiem na polach uprawnych. W sprzyjających warunkach dożywa 1,5 roku.

Nornik zwyczajny najszybciej ze wszystkich ssaków osiąga dojrzałość płciową. Zazwyczaj zwierzę staje się płodne w wieku 2 miesięcy, ale oficjalny rekord to poród 33 dniowej samiczki. Musiała ona zostać zapłodniona w wieku 13 dni, a więc gdy żywiła się jeszcze mlekiem matki.

Rodzina: Sciuridae - Wiewiórkowate,

Rodzina ssaków z rzędu gryzoni. Występuje na wszystkich kontynentach poza Australią. Gatunki nadrzewne przypominają wiewiórkę pospolitą; naziemne mają krótsze ogony. Niektóre mają błonę lotną, umożliwiającą im długie skoki (np. taguan, polatucha). Wiewiórkowate aktywne są w dzień. W nocy śpią w wybudowanych przez siebie gniazdach (nadrzewne) lub wykopanych norach (naziemne). Niektóre żyją w koloniach (np. piesek preriowy i świstaki).

Podrodzina: Sciurinae - wiewiórki

Sciurus vulgaris­ - Wiewiórka pospolita

Osiąga długość ciała 19,5 - 29,0 cm, ogona 14 - 24 cm. Jest typowym zwierzęciem nadrzewnym. Grzbiet ubarwiony ma na kolor od rudego do ciemnobrązowego, spód ciała jest biały. Wiewiórki żyjące w Karpatach, Sudetach i Beskidzie mają ubarwienie ciemniejsze - ciemnobrązowe. W zimie wszystkie wiewiórki zmieniają ubarwienie na popielate (szata zimowa).

Jest pospolita na terenie całej Polski.

Występuje w lasach liściastych i iglastych, a także w parkach i zadrzewieniach.

Zamieszkuje dziuple, zajmuje gniazda ptaków lub buduje je sama. Gniazda te buduje w koronach drzew, zwykle w rozwidleniu gałęzi. Buduje je z trawy i drobnych gałązek i wyściela mchami. Gniazda te mają jeden wejściowy otwór. Długi, puszysty ogon odgrywa ważną rolę podczas skoków. Jest aktywna w dzień. Jej pożywienie stanowią nasiona, pędy, grzyby, owoce, ale także owady, jaja i pisklęta. Gromadzi zapasy żywności, np. zakopując nasiona - przyczynia się w ten sposób do rozsiewu nasion drzew. Obserwowano też, że na gałęziach drzew suszyła grzyby.

Ciąża trwa 38 - 39 dni. Samica rodzi w jednym miocie od 2 do 7 młodych. W ciągu roku wydaje zwykle 2 - 3 mioty. Młode rodzą się ślepe, otwierają oczy dopiero po miesiącu. Matka karmi je mlekiem przez 8 tygodni. Dojrzewają płciowo po 10 - 12 miesiącach życia. Wiewiórka żyje na wolności okolo 5 lat. Może być nosicielem wścieklizny.

W Polsce podlega całkowitej ochronie.

Marmota marmota - Świstak, świstak alpejski

Długość ciała: 42 - 54 cm, długość ogona 13 - 16 cm, waga ciała: 2,3 - 5,7 kg; samce większe od samic. Barwa zmienna - od żółtawobrązowej do czerwonawej lub szarej. Wierzch głowy zawsze czarny, boki ciała i nogi żółtawoszare.

Zamieszkuje Alpy i niektóre pasma Karpat, sztucznie został wprowadzony w Pirenejach. W Polsce zamieszkuje jedynie wysokie rejony Tatr w niewielkiej liczbie osobników.

Gatunek wysokogórski. Przebywa w piętrze hal i turni w miejscach trudno dostępnych. Unika okolic ruchliwych szlaków turystycznych. Kopie nory, głębokie na ok. 1m i osiągające długość do 10 m. Służą mu one jako komora lęgowa, do ucieczki w razie zagrożenia, a w zimie spędza w nich sen zimowy. Prowadzi stadny tryb życia. Jest bardzo ostrożny i płochliwy. W czasie żerowania stada zawsze jakiś osobnik stoi na czatach. Zwykle zajmuje wtedy pozycję, z której dobrze widać na wszystkie strony i staje "na słupka". W razie zagrożenia wydaje głośny świst, od którego pochodzi właśnie nazwa gatunku. Tak zaalarmowane stado błyskawicznie kryje się w doskonale sobie znanych wejściach do nor. Świstaki żerują wyłącznie w dzień, szczególnie przy pięknej, słonecznej pogodzie. Żywią się wyłącznie roślinami, zarówno nadziemnymi pędami, jak i bulwami i korzeniami. Szczególnie intensywnie żerują jesienią, przed zapadnięciem w sen zimowy, aby zgromadzić zapasy tłuszczu, niezbędne do przetrwania zimy. Na zimę całe stadko świstaków kryje się głęboko w norach, zatykając wylot nory trawą i korzeniami. Sen zimowy trwa długo; od września do kwietnia.

Ciąża trwa 33-34 dni; rodzi się od 1 do 7 młodych. Samica rodzi tylko 1 raz w ciągu roku. Młode są ślepe i niedołężne, otwierają oczy dopiero po ok. 20 dniach. Po ok. 40 dniach zaczynają już wychodzić z nory, ale matka żywi je mlekiem przez 2 miesiące. Dojrzewają płciowo po 4 latach. Długość życia świstaka wynosi 15 - 18 lat.

Świstak w Polsce podlega całkowitej ochronie prawnej. Jeszcze na początku wieku był obiektem zainteresowania kłusowników, którzy sprzedawali "świstacze sadło" jako remedium na wiele dolegliwości.

Spermophilus suslicus syn. Citellus suslicus - Suseł perełkowany

Ssak z rodziny wiewiórkowatych. Długość ciała 18-23 cm, ogona 14-25 cm, ciężar 200-500 g. Futro od zółtawobrązowego do czerwonawobrązowego. Cechą odróżniającą go od susła moręgowanego są jasne, wyraźne plamki na grzbiecie i ogonie. Pokarmem susła perełkowanego są trawy, zioła, bulwy, nasiona, jagody oraz owady i jaja ptaków naziemnych. W ciągu dnia prowadzi aktywny tryb życia. Zapada w długi sen zimowy - do 7 miesięcy. Miot raz w roku: 2-11 młodych. Ciąża trwa 25-26 dni.

Niegdyś licznie występował na obszarach leśnostepowych i półpustynnych północnej półkuli (m.in. Polska, Ukraina, Mołdawia, Rosja, itd.). Coraz rzadszy z powodu zalesiania lub przeznaczania terenów obejmujących siedliska na cele rolnicze. Od 1984 roku objęty całkowitą ochroną gatunkową. Jako gatunek ginący umieszczony jest w Czerwonej Księdze zagrożonych gatunków. W Polsce występuje jeszcze w południowej Lubelszczyźnie i na Zamojszczyźnie. Największa kolonia znajduje się na trawiastym lotnisku w Świdniku (ok. 11 tys. osobników). Planowana rozbudowa lotniska może doprowadzić do zagłady żyjących tam susłów.

Spermophilus citellus syn. Citellus citellus - Suseł moręgowany

Niewielki gryzoń (240 - 340 gramów), przy czym samiec jest większy od samicy. Ubarwienie żółtawoszare (grzbiet i boki) z gęsto ułożonymi, nieregularnymi brązowo-szarymi prążkami.

Zamieszkują nizinne i wyżynne tereny otwarte, zwłaszcza ugory, suche często kamieniste łąki, pastwiska, skarpy i nasłonecznione pagórki. Spotyka się go także na drogach i miedzach śródpolnych. Unika lasów i terenów wilgotnych. Występowanie susła moręgowanego ogranicza się do ternów Europy Środkowej i Wschodniej oraz Azji Mniejszej. Niemal wszędzie jego liczebność spada, grozi mu całkowite wyginięcie.

W Polsce suseł moręgowany wyginął całkowicie na przełomie lat 70 i 80. Obecnie występuje tylko suseł perełkowany. Główną przyczyną wymierania susła w Polsce była likwidacja dużych obszarów pastwisk i ugorów, a także likwidacja korytarzy ekologicznych.

W roku 2004 susły moręgowane zostały sprowadzone z Szwajcarii i z budapeszteńskiego zoo. Ich potomstwo będzie wypuszczone w województwie opolskim gdzie zaobserwowano ostatnie egzemplarze tych zwierząt żyjące na wolności.

W roku 2005 wypuszczono pierwszą grupę 79 susłów między Kamieniem Śląskim a Kamionkiem.

W połowie lipca 2006 w Kamieniu Śląskim wypuszczono na wolność największą do tej pory grupę.

Rodzina: Cricetidae - Chomikowate

To rodzina należąca do rzędu gryzoni. Są to niewielkie zwierzęta o krępym ciele, prowadzące przede wszystkim naziemny tryb życia, lecz także nadrzewny, podziemny czy ziemnowodny.

Oprócz siekaczy mają tylko 3 zęby trzonowe. Są rozpowszechnione na całym świecie, oprócz Australii, szczególnie dużo gatunków w Ameryce Północnej. Żywią się pokarmem roślinnym, z niewielkim dodatkiem małych bezkręgowców. Kopalne chomikowate występują od oligocenu.

Do rodziny chomikowatych zalicza się blisko 2000 gatunków zwierząt. Chomiki właściwe są bliskimi krewnymi norników, suwaka i szczura piżmowego. Zewnętrznie nie są zbytnio podobne do swych krewniaków. Zwierzęta bardziej podobne do chomików takie jak: mysz domowa, mysz leśna i inne rodziny Muridae są bardzo dalekimi krewnymi chomików. Z licznej rodziny chomików tylko niektóre gatunki można uznać za zwierzęta domowe. Należą do nich chomik syryjski, chomik Roborowskiego, chomik chiński, chomik Taylora, chomik dżungarski i podgatunek chomika dżungarskiego, chomik Campbella. Hodowane w domach chomiki mają swych krewnych żyjących na wolności.

Cricetus cricetus - Chomik europejski

Gryzoń należący do chomikowatych; największy gatunek chomika. Występuje tylko w naturze, nie jest hodowany w niewoli.

Chomik europejski ma torby policzkowe, krótkie kończyny, ubarwienie grzbietu brązowe, a brzucha czarne, koniec nosa i łapy białe, za uszami i po bokach żółte plamy. Kopie głębokie nory, gdzie gromadzi zapasy. Jest aktywny w nocy. Żywi się głównie pokarmem roślinnym, ale także korzysta z pokarmu zwierzęcego.

Jest szkodnikiem pól uprawnych, lecz ze względu na rzadkie występowanie został wpisany w Polsce na listę gatunków prawnie chronionych.

Rodzina: Zapodidee - Smużkowate

Sicista subtilis - Smużka stepowa

Smużka wyglądem przypomina mysz o bardzo długim ogonie.

Długość ciała smużki stepowej waha się od 56 do 72 mm. Do tego dochodzi ogon o długości wynoszącej 110 - 130% długości ciała. Sierść szarobrązowa, na grzbiecie smuga, od której pochodzi nazwa gatunku.

Smużki stepowe pochodzą z Półwyspu Bałkańskiego. Zamieszkują też na Ukrainie i w południowej Rosji.

W 1994 r. także na terenie Polski odkryto obecność smużki stepowej. W naszym kraju jest gatunkiem bardzo rzadkim i podlegającym ochronie gatunkowej. Występuje w południowo - zachodniej Polsce (jedyne znane stanowisko występowania tego gryzonie znajduje się w pobliżu Jarczewa)

Zamieszkują obszary stepowe. Mieszkają w podziemnych norach, na okres zimy zapadają w sen zimowy.

Rodzina: Castoridae - Bobrowate

Castor fiber - Bóbr europejski

Dawniej występował w całej strefie umiarkowanej Europy i Azji, obecnie wyginął w wielu regionach Europy. W Polsce jest gatunkiem chronionym.

Po II wojnie światowej na terenie Polski bóbr występował nielicznie na terenie Suwalszczyzny. W rzece Pasłęce występował także bóbr kanadyjski (Castor canadensis Kuhl), zbiegły z hodowli. Na skutek migracji z terenów wschodnich, planowej introdukcji oraz naturalnych procesów migracji obecnie populacja bobra jest bardzo liczna. Gatunek w wielu miejscach jest pospolity.

Długość ciała dorosłych osobników wynosi 70-100 cm, ogona 28-38 cm, ciężar 15-30 kg. Ma małe oczy i uszy. Nogi ma krótkie, biega ociężale, palce stopy tylnej pary nóg są złączone błoną, ułatwiająca pływanie, ogon jest szeroki, spłaszczony grzbietobrzusznie i pokryty łuskami, służy jako ster regulujący głębokość zanurzenia. Futro koloru brązowego, ciemnobrązowego, a nawet czarne.

Aktywny jest nocą i o zmierzchu. Trudno więc go w czasie dnia zauważyć. Bobry najlepiej podpatrywać wcześnie rano o świcie.

Występuje głównie w lasach łęgowych nad strumieniami, rzekami, jeziorami.

Latem bobry żywią się głównie roślinami wodnymi i przybrzeżnymi, zimą odżywiają się łykiem drzew liściastych (najczęściej topoli, wierzby), które zgromadziły w lecie. Drzewa stanowią jeden z budulców żeremi. Bobry bez problemu ścinają drzewa w okolicach rzek. Starają się ścinać drzewo w ten sposób, aby przewróciło się ono w kierunku rzeki.

Kopie nory w brzegach rzek oraz wałach przeciwpowodziowych lub w brzegach jezior. W przypadku braku dogodnych miejsc buduje kopce z gałęzi i mułu, otoczone wodą, zwane żeremiami. Wejście do nory znajduje się pod wodą. Nora zaopatrzona jest także w otwór wentylacyjny. Czasami w żeremiu bobrów zamieszkują także piżmaki.

Żyje w rodzinach. Kojarzy się późna zimą. Ciąża trwa 105 dni, w miocie występuje 2-4 młodych. Na małych strumieniach i potokach wszystkie osobniki z rodziny wspólnie budują tamy, powodując spiętrzenia i podtopienie terenów łąkowych i leśnych. Tworzą się rozlewiska i małe, zabagnione jeziorka leśne. Wskutek swojej działalności odwraca melioracyjne osuszenie terenu, pozytywnie wpływając na małą retencję wód.

Dawniej bobry ceniono ze względu na futro oraz mięso. Ze względu na ogon pokryty łuską mięso bobrów jedzono także w czasie postu. Tak zwany "strój bobrowy" - wydzielina dodatkowych gruczołów płciowych - ceniona była ze względu na właściwości lecznicze. Dawniej przez wiele lat bobry traktowano jako szkodniki, podtapiające tereny uprawne oraz czyniące szkody leśne. Obecnie jest to gatunek chroniony, pozytywnie wpływający na renaturalizację krajobrazu, zwiększający retencję wód oraz przyczyniający się do odtwarzania śródleśnych bagien z dużą ilością martwego drewna - ważne siedliska bogatej fauny owadów saproksylofagicznych. W tworzonych przez bobry zbiornikach wodnych rozpoczynają się procesy torfowiskowe oraz pojawiają się rzadkie gatunki owadów wodnych. Na niektórych terenach liczba bobrów jest jednak zbyt duża i zbyt uciążliwa dla rolników.

Działalność bobrów w znaczący sposób wpływa na ekosystem. Budowane przez bobry tamy zalewają znaczne połacie terenu i przyczyniają się do zmiany w ekosystemie zarówno flory, jak i fauny. Tamy bobrowe określane są przez biologów ewolucyjnych jako fenotyp rozszerzony.

Castor canadensis - Bóbr kanadyjski,

Rodzina: Gliridae - Popielicowate

Rodzina ssaków z rzędu gryzoni, dawniej określana też jako pilchowate. Rodzina ta, wg. najpopularniejszych systematyk, obejmuje 26 gatunków. Inne systematyki proponują liczbę 23, a nawet jedynie 15 gatunków.

Popielicowate żyją na terenie Palearktyki. Zamieszkują one prawie całą Europę z wyjątkiem części północnej (północna i środkowa Skandynawia), północną Afrykę (niektóre gatunki z rodzaju Graphiurus żyją także na południe od Sahary), oraz środkową, wschodnią i zachodnią Azję (pasem od Azji Mniejszej aż do płn.-zach. Chin i Ałtaju oraz w Japonii).

Popielicowate to drobne (8 - 20 cm.) gryzonie o długim, zwykle puszystym ogonie (tylko nieliczne gatunki mają ogon półgoły), nieco krótszym od ciała (4 - 17 cm.). Gatunki nadrzewne wyglądem zewnętrznym przypominają wiewiórki, formy naziemne - podobne są do myszy. Wszystkie pokryte są gęstym, krótkim, miękkim futrem, które jest często powodem polowań na te zwierzęta. U przednich łap gryzonie te posiadają cztery palce, u tylnych - 5. Samice posiadają 4 -6 par sutków. Uszy zaokrąglone. Zęby (16 lub 20) pokryte są wałeczkami szkliwa.

Popielicowate mają dobrze rozwinięty wzrok i słuch. Większość gatunków zamieszkuje lasy liściaste i mieszane. Popielicowate prowadzą życie nadrzewne, niektóre z nich praktycznie nie schodzą na ziemię, natomiast kilka gatunków stanowią formy naziemne. Zapadają w sen zimowy, niekiedy trwający bardzo długo (popielica - do 11 miesięcy), w trakcie zimowego temperatura ciała znacznie spada i jest zaledwie o kilka stopni Celsjusza wyższa niż temperatura otoczenia, zaś serce bije zaledwie kilka razy na minutę prowadzą nocny tryb życia. Najważniejszymi naturalnymi wrogami popielicowatych są kuny, łasice, sowy i lisy.

Gryzonie te zasadniczo są roślinożerne, zjadają owoce, nasiona i orzechy (stąd nazwy: orzesznica czy żołędnica). Popielice nie gardzą jednak także pokarmem zwierzęcym, zjadają stawonogi (owady) i jaja ptaków.

Raz, niekiedy dwa razy do roku (zależnie od klimatu, w jakim żyje dany gatunek), samice popielicowatych po trwającej 21 - 28 dni ciąży rodzą od 2 do 9 młodych. Żywią się one mlekiem matki przez około miesiąc. Młode dość szybko dorastają i usamodzielniają się; samice niektórych gatunków mogą zajść w ciążę mając ok. 2 miesięcy (np. koszatka - 45 dni). W warunkach naturalnych pilchowate żyją 2 do 5 lat.

Rodzaj: Leithiinae

Dryomys nitedula - Koszatka

Niewielki gryzoń nadrzewny z rodziny pilchowatych. Długość od 8 do 10 cm, ogon do 10 cm. Ciężar 15-40 g. Sierść od góry ubarwiona na kolor rudawy lub popielaty, sierść pod brzuchem ubarwiona na kolor biały. Ma ciemne obwódki wokół oczu zwężające się w kierunku uszu, niewielkie uszy, ogon puszysty, żółtoszary, jednobarwny, pokryty długimi włosami tworzącymi kitę. Pyszczek skondensowany różowy z dość sporym noskiem.

Europa środkowo-wschodnia oraz północno - wschodnia i zachodnia Azja od Afganistanu i Iranu po Mongolię i Chiny. W Polsce występuje rzadko przeważnie w południowej i wschodniej części kraju.

Zamieszkuje lasy liściaste, iglaste oraz strefę kosodrzewiny. Gniazduje w dziuplach, gniazdach ptasich, szczelinach skalnych, skrzynkach dla ptaków, a także w zabudowaniach znajdujących się w lesie. Gniazdo typu kulowatego wyścielane liśćmi i mchami. Przebudowuje zajęte ptasie gniazda.

Prowadzi nadrzewny aktywny nocny tryb życia. Odżywia się bezkręgowcami, jajami ptaków, owocami i nasionami. Pokarm uzupełnia także owadami i ich larwami. Na zimę zapada w sen zimowy od października do kwietnia, który spędza w dziuplach lub pod korzeniami starych drzew. Na zimę gromadzi zapasy, które zjada, kiedy budzi się z zimowego snu. W trakcie zimowego snu temperatura ciała znacznie spada i jest zaledwie o kilka stopni Celsjusza wyższa niż temperatura otoczenia. Serce koszatki bije wówczas zaledwie kilka razy na minutę.

Ciąża trwa 90 dni. Samica rodzi od 2 do 6 młodych. W ciągu roku samica wydaje do dwóch miotów. Młode żywią się mlekiem matki przez 4 tygodnie. Samce koszatek dbają o samicę i potomstwo. Koszatki mogą zajść w ciążę od 45 dnia życia.

W Polsce objęta ochroną gatunkową.

Eliomys quercinus - Żołędnica

Długość do 14 cm, ogon do 12 cm. Ciało od góry ubarwione na kolor żółtoszary lub popielaty, spód ciała kremowobiały. Ogona u nasady biały, z tyłu czarny i zakończony białymi włosami.

Europa zachodnia, środkowa i południowa, północna Afryka. W Polsce, w ostatnich 200 latach, stwierdzono jej występowanie na 7 stanowiskach. Współcześnie obserwowana była w Babiogórskim Parku Narodowym, w latach sześćdziesiątych XX wieku także w Pienińskim Parku Narodowym.

Spotkać ją można w lasach, zarówno liściastych, jak i iglastych. Większość czasu spędza na ziemi, co jest wyjątkowe wśród europejskich gatunków z tej grupy. Osiedla się w dziuplach, norach lisich, gniazdach ptasich, w szczelinach skalnych, skrzynkach dla ptaków, a także w zabudowaniach znajdujących się w lesie. Gniazdo wyściela liśćmi i mchami.

Prowadzi nocny tryb życia. Odżywia się żołędziami, nasionami buka, orzechami i owocami. Uzupełnia pokarm także owadami i ich larwami. Na zimę zapada w sen zimowy, trwający od września do października. Na zimę gromadzi zapasy, które zjada, kiedy budzi się z zimowego snu.

Ciąża trwa 23 dni. Samica rodzi (zwykle w czerwcu) od 2 do 6 młodych. Żywią się one mlekiem matki przez 4 tygodnie. W ciągu roku samica wydaje tylko jeden miot. Żołędnica dożywa 6 lat.

Podlega ścisłej ochronie Lista gatunków zwierząt objętych ścisłą ochroną

Rodzaj: Myoxinae

Muscardinus avellanarius - Orzesznica

Niewielki, rudy gryzoń mieszkający w lasach, który żywi się orzechami, jagodami i żołędziami.

Długość ciała 6 - 9 cm, długość ogona 5 - 8 cm, masa ciała 9 - 23 g. Grzbiet ma ubarwienie rude, spód ciała jest kremowy. Przejście między tymi barwami jest stopniowe.

Występuje na terytorium całej Polski, ale najliczniejsza jest w południowo-wschodniej i południowej Polsce.

Występuje głównie w lasach i większych zadrzewieniach, szczególnie preferuje zarośla leszczynowe. W lasach przebywa najczęściej w warstwie podszytu.

Prowadzi nocny tryb życia. W dzień przebywa w wybudowanych przez siebie gniazdach. Buduje dwa rodzaje gniazd. Jedno z nich to gniazdo lęgowe. Ma ono jedno tylko wejście, jest umieszczone nisko nad ziemią w gęstych krzakach i miękko wyścielone. Drugi typ gniazda służy jej jako dzienna kryjówka. Jest ono zbudowane mniej starannie i umieszczone wyżej. Na zimę zapada w sen zimowy, trwający od października do początku kwietnia. Żywi się przede wszystkim pokarmem roślinnym - jagodami i innymi owocami, żołędziami, orzechami, nasionami buka. Oprócz tego zjada też pewne ilości owadów.

Ciąża trwa około 4 tygodnie. W ciągu roku samica rodzi 2 mioty, w każdym od 1 do 7 młodych. Młode rodzą się ślepe, oczy otwierają dopiero po 18 dniach, Mlekiem matki żywią się przez miesiąc, a usamodzielniają się po 6 tygodniach. Żyją 3 - 4 lata.

Podlega ścisłej ochronie.

Glis glis - Popielica

Ssak z rodziny popielicowatych Gliridae. Jest gatunkiem zagrożonym wyginięciem. Znajduje się w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt oraz objęta jest Konwencją Berneńską. W Polsce objęta jest ochroną gatunkową.

Popielica występuje w Europie Środkowej i południowej (od Francji i północnej Hiszpanii aż po Wołgę), na Kaukazie, w północnej Azji Mniejszej, w Iranie i Turkiestanie. W Polsce w odpowiednich środowiskach w górach i na pogórzu występuje dość licznie, jednak na niżu jej stanowiska są znacznie rzadsze. Częściej jest spotykana w Krainie Świętokrzyskiej i na południowej Lubelszczyźnie, nieliczne stanowiska znane są w reszcie kraju (jednak w północnej części Polski jest ich zaledwie kilka).

Jest to duży gryzoń, wielkością zbliżony do szczura. Jeżeli mamy okazję się jej dobrze przyjrzeć, nie ma możliwości pomyłki z żadnym innym zwierzęciem. Futerko na grzbiecie jest koloru szarego (popielatego), na brzuszku jasne (białe lub białoszare). U starych osobników grzbiet może mieć rudawy odcień. Granica między barwą grzbietu i brzucha jest wyraźna. Uszy spore, wyraźnie widoczne (mocno wystające z futerka), z wierzchu szaro pigmentowane, od wewnątrz cieliste. Oczy duże, ciemne. Ogon puszysty, popielaty. Długość ciała 13-18 cm, ogona 12-15 cm.

W porównaniu z innymi pilchowatymi popielicę łatwo odróżnić po wielkości (jest wyraźnie większa od orzesznicy czy koszatki), kolorze futerka (orzesznica jest brązowopomarańczowa, pozostałe gatunki są szarobrązowe, często z rudym odcieniem), szaro-białym ubarwieniu pyszczka (brak czarnej przepaski, biegnącej od oka do ucha, charakterystycznej dla żołędnicy i koszatki).

Popielice podczas żerowania wydają bardzo charakterystyczne głosy. Przypominają one gardłowe chrząknięcia lub kwiknięcia, brzmiące jak kriii lub uiii, i trwają około 1-2 sekundy. Dochodzą one z koron drzew i są nie do pomylenia z głosami innych gatunków zwierząt. Szczyt aktywności głosowej popielic przypada na drugą połowę sierpnia, jednak w miejscach dużych zagęszczeń tych zwierząt aktywne są przez cały okres letni. W latach, kiedy brakuje im pokarmu, aktywność głosowa tych ssaków spada do zera.

Gatunek występuje w starszych lasach liściastych i mieszanych. Wystarczają jej drzewostany jednopiętrowe, jednak bardzo ważne jest pełne zwarcie koron drzew. Najczęściej spotykana jest w drzewostanach bukowych lub z domieszką starych buków, grądowych oraz w lasach mieszanych.

Popielice są aktywne nocą, dzień przesypiając w kryjówkach. Poruszają się prawie wyłącznie w koronach drzew, bardzo zwinnie przebiegając po nawet dość cienkich gałęziach i przeskakując między nimi. Poza poszukiwaniem miejsca hibernacji sporadycznie schodzą na ziemię.

Ze snu zimowego popielice budzą się bardzo późno - najczęściej w maju, rzadziej na początku czerwca. Po długim okresie żerowania samice rodzą raz do roku w sierpniu do 11 młodych. Najczęściej dopiero osobniki w drugim roku życia uzyskują dojrzałość płciową. Gniazda zakładane są w dziuplach, bardzo rzadko na strychach śródleśnych lub przyleśnych budynków. Gniazdo zbudowane jest z liści znajdujących się najbliżej otworu wejściowego do dziupli, przy czym zrywane są wyłącznie świeże liście. Młode rodzą się nagie i ślepe, ważą 1-2 gramy, po około 22 dniach otwierają oczy, zaś gniazdo opuszczają po około miesiącu.

Rozród popielic jest uzależniony od obfitości pożywienia. W latach, kiedy dominujący gatunek drzewa (buk, dąb lub grab) nie owocuje, popielice praktycznie nie przystępują do rozrodu. Wówczas wzbudzają się ze snu zimowego później (początek czerwca), zaś zasypiają już we wrześniu.

Późnym latem lub wczesną jesienią popielice zapadają w sen zimowy. Wówczas schodzą z drzew na ziemie i zakopują się w niej na głębokość 30-50 cm. Często wykorzystują okolice śródleśnych budynków, zakopując się przy ich fundamentach lub pod klepiskami. Zimuje najczęściej jeden osobnik, rzadziej kilka (samica z potomstwem). Hibernują zwinięte w kłębek, przykryte ogonkami. Wszystkie procesy życiowe są wówczas silnie zwolnione - serce bije w tempie kilku uderzeń na minutę, temperatura ciała obniża się do kilku stopni powyżej zera. Przesypiają całą zimę bez przebudzenia.

Podstawowym pokarmem popielicy są owoce i nasiona drzew. Późną wiosną i wczesnym latem są to najczęściej owoce miękkie (czereśnie, jabłka), później - owoce drzew leśnych (bukiew, żołędzie, orzechy laskowe, owoce grabu i wiele innych). Wczesną wiosną odżywia się pączkami drzew i młodymi listkami. Pokarm zwierzęcy stanowi niewielki udział w jej diecie. Zjada bezkręgowce, a także lęgi ptaków (jaja i pisklęta).

9

---