Robimy ziołomiód z pokrzywy
W połowie maja, gdy na pędach pokrzyw pojawią się pierwsze kwiatostany, jeszcze przed ich rozwinięciem należy pokrzywę skosić i przygotować do pozyskania z niej soku. W tym okresie ma on najbogatszy i najkorzystniejszy ze względów leczniczych skład chemiczny.
ZE ŚCIĘTYCH pędów odrywamy podgniłe, podeschnięte lub ze zmianami chorobowymi listki. Oczyszczone w ten sposób łodyżki składamy w wiązki, które następnie myjemy pod bieżącą, czystą wodą. Opłukane z kurzu, pyłów, drobin piasku i owadzich oprzędów otrząsamy z wody i rozkładamy na podłodze lub na blacie stołu w ocienionym, przewiewnym pomieszczeniu. Po odparowaniu resztek wody mieszczeniu. Po odparowaniu resztek wody tniemy nożem, sekatorem lub tasakiem na kawałki kilkucentymetrowej długości. Tak uzyskaną krajankę mielimy na maszynce do mięsa. Im jest drobniejsza i zawiera więcej pociętych liści, tym łatwiej poddaje się mieleniu i zmienia się w bardziej soczystą papkę.
Oddzielenie z niej soku można osiągnąć przez wyciskanie na prasie lub na mechanicznej wyciskarce do soku ze śrubą ślimakową. Wyciskarki takie pełniące funkcję przystawek do maszynek do mielenia mięsa produkuje firma Zelmer. Zarówno czynność mielenia pokrzywowej sieczki, jak i wyciskania soku ze zmielonej papki wykonuję na takiej właśnie maszynce. Pszczelarze, wytwarzający ziołomiody w większych ilościach, do mielenia krajanki pokrzywowej używają profesjonalnych maszynek do mielenia mięsa (tzw. wilków), a sok wyciskają na prasach mechanicznych lub hydraulicznych.
Ponieważ zasadniczy składnik pożywki ziołomiodowej, czyli sok, pozyskujemy wiosną, a jego przerób na ziołomiód odbywa się na przełomie sierpnia i września, należy go zakonserwować i przetrzymać do momentu podania pszczołom. Do konserwacji najlepiej użyć cukru. Do garnka napełnionego dokładnie odmierzoną porcją soku wsypujemy w stosunku wagowym: 2 części cukru na l część soku. Podgrzewając tę mieszaninę aż do całkowitego rozpuszczenia się cukru, uzyskujemy syrop, który powinien być rozlany do sterylnie czystych naczyń szklanych. Następnie hermetycznie je zamykamy, a na każdy słoik naklejamy kartkę z informacją, co to za syrop i kiedy go wykonano. Naczynia takie należy składować w ciemnych pomieszczeniach piwnicznych, w temperaturze poniżej 150C. Zakonserwowany syrop powinien być zużyty w tym samym sezonie pasiecznym. Soki przewidziane do wykorzystania w terminie późniejszym należy poddać dodatkowej sterylizacji w temperaturze 800C trwającej l godzinę. Aby z tak zakonserwowanego soku otrzymać 100 kilogramów pożywki, należy zmieszać 36 kg (26,4 l) soku, 42 kg cukru i 22 l wody. Mieszaninę tę należy podgrzać aż do otrzymania jednorodnej, płynnej pożywki o łącznej objętości 73,6 l. Można ją przetrzymać w polietylenowych beczkach dopuszczonych do kontaktu z produktami spożywczymi lub metalowych bańkach, jakie stosujemy do przechowywania miodów.
Pożywkę z soku pokrzywy charakteryzuje ta nieprzyjemna właściwość, że ma ona ciemnozielone zabarwienie i pozostawia ciemne plamy na powierzchni naczyń bezpośrednio stykających się z nią. Można temu przeciwdziałać, wkładając do wnętrza beczek czy baniek foliowe worki z tworzyw sztucznych dopuszczonych do kontaktu z żywnością. Takie worki po opróżnieniu pojemników z pożywek usuwa się, a wnętrza beczek pozostają czyste i niezabarwione.
Ze 100 kilogramów pożywki podanej dwóm rodzinom pszczelim można otrzymać około 40 kilogramów ziołomiodu. Będzie on zawsze mieszaniną przerobionej pożywki, a więc ziołomiodu, i miodu naturalnego (nektarowego lub spadziowego) zebranego przez pszczoły lotne z roślin rosnących w pobliżu pasieki. Im mniej będzie w okolicy takich źródeł nektaru i spadzi, tym czystszy będzie wyprodukowany ziołomiód.
Nie wszyscy pszczelarze wiedzą o tym, że w ulach najszybciej dojrzewają miody wytwarzane z nakropów zawierających 40-42% stężenia cukrów, wtedy bowiem najszybciej przebiegają procesy enzymatycznego rozkładu wielocukrów na cukry prostsze. Dlatego pożywkę ziołomiodową zawierającą 66% sacharozy wlewamy do podkarmiaczek po rozcieńczeniu wodą w stosunku objętościowym 2:1. Słoiki napełniamy pożywką do 2/3 ich pojemności, dopełniamy wodą, dokładnie mieszamy, zamykamy nakrętkami, przewracamy do góry dnem i wstawiamy w gniazda płyty podkarmiaczkowej. Jeśli w słoikach nie tworzą się bańki powietrza oznacza to, że układ jest szczelny i sprawny.
Do produkcji ziołomiodów ze względów konstrukcyjnych i użytkowych szczególnie przydatne są styropianowe ule wielokorpusowe firmy "Łysoń".Z oferowanego przez firmę zestawu podkarmiaczek preferuję słoikowe, wkładane do gniazd po- podkarmiaczek preferuję słoikowe, wkładane do gniazd powałek posiadających 5 otworów. Wstawiane w nie szklane słoiki są bowiem łatwe do mycia, utrzymania i kontrolowania stanu czystości oraz wygodne w ocenianiu szybkości pobierania pożywek przez pszczoły.
Badany pierwiastek |
POŻYWKA WYKONANA |
|
|
Z NAPARU |
Z SOKU |
wapń (Ca) |
nie badano |
97,67 |
magnez (Mg) |
1,36 |
42,97 |
cynk (Zn) |
1,2 |
1,55 |
miedź (Cu) |
0,45 |
0,4 |
żelazo (Fe) |
0,15 |
8,9 |
Wytwarzania ziołomiodów zacząłem się uczyć w 1986 roku. Drewniano-styropianowe ule wielokorpusowe własnej konstrukcji, o ramce wielkopolskiej wyposażyłem w powałki posiadające po 9 otowrów. Zainstalowałem w nich pierścienie oraz sitko-pajączki (w katalogu numery 3050 i 3051) i w tak uzbrojone otwory powałek po każdorazowym karmieniu pożywką pszczół wstawiałem po 9 słoików o pojemności 0,9 l. Każdy zamykany był plastikową nakrętką, w której wykonano 12 lub 16 otworków o średnicy 2 mm. Przez te otwory pszczoły wybierały pożywkę.
Zastosowany system wypływu pożywki z dolnej strefy słoika nie przerywał procesu wybierania przez pszczoły pożywki nawet wtedy, gdy zaczynała ona fermentować i wydzielać niemiłe dla pszczół zapachy. Wydzielane gazy zbierały się bowiem nad cieczą, pod dnem słoika, nie odstraszając swym zapachem pracujących pszczół. Myślę, że w podobny sposób przebiegałoby karmienie pożywką poddaną w pojemniku wiaderkowym, jaki oferują obecnie producenci krajowi. Zaletą karmienia słoikowego jest to, że pożywka wypływa przez wiele otworów nakrętek słoików równomiernie rozstawionych na całej powierzchni powałki ula. Tego nie zapewnia podkarmiaczka wiaderkowa. Natomiast w podkarmiaczkach skrzynkowych przy fermentacji gazy wylatują do przestrzeni podkarmiaczki, przez którą wchodzą pszczoły w celu pobrania pożywki. To je odstrasza, ponadto utrzymanie higieny w drewnianej, zamkniętej przestrzeni skrzynkowego pojemnika nie jest łatwe.
Plastikowe nakrętki do słoików są wytwarzane z elastycznego, miękkiego polietylenu, gwarantującego szczelne przyleganie ich do krawędzi słoika. Otworki wylewowe należy wykonać samemu. Gdy zależy nam na szybkim skarmianiu pożywki, zwiększamy ilość otworków oraz ich średnicę. Podobnym systemem realizuję w swojej pasiece karmienie pobudzające do czerwienia jesiennego. Wstawiam do ula tylko 3 słoiki zalane syropem cukrowym, zamykając je nakrętkami tylko z czteroma otworkami. Zapewnia to podawanie karmy w małych ilościach i w dłuższym okresie, bo wydłuża się czas wybierania poddanej porcji syropu. Natomiast, gdy przechodzę już do jesiennego etapu karmienia zalewowego, zwiększam ilość słoików i zmieniam nakrętki na posiadające większą ilość otworków.
Przy produkcji ziołomiodów należy zawsze pamiętać, że ich bioaktywność chemiczna jest większa od obserwowanej u miodów. Dlatego nie wolno odbierać z miodni produktu niedojrzałego. Odbioru ziołomiodu dokonuję po tygodniu od zakończenia ostatniego karmienia, czyli wybrania przez pszczoły ostatniej porcji pożywki. Wybrany z ula ziołomiód zlewam w całości do jednego pojemnika i dokładnie mieszam. Po odstaniu klarującym produkt wolny już od drobin wosku i innych wtrąceń rozlewam do słoików i szczelnie zamykam. Przy produkcji ziołomiodów należy zawsze pamiętać, że ich bioaktywność chemiczna jest większa od obserwowanej u miodów. Dlatego nie wolno odbierać z miodni produktu niedojrzałego. Odbioru ziołomiodu dokonuję po tygodniu od zakończenia ostatniego karmienia, czyli wybrania przez pszczoły ostatniej porcji pożywki. Wybrany z ula ziołomiód zlewam w całości do jednego pojemnika i dokładnie mieszam. Po odstaniu klarującym produkt wolny już od drobin wosku i innych wtrąceń rozlewam do słoików i szczelnie zamykam.
Przy wytwarzaniu ziołomiodów w każdej nietypowej sytuacji należy myśleć krytycznie oraz dokładnie analizować i właściwie oceniać zaobserwowane zjawiska. Jeśli na przykład na początku podawania pożywki jej tempo przerabiania jest małe, może to świadczyć, że pszczoły nie akceptują jej. Pożywka może im się wydawać zbyt esencjonalna. Wtedy robimy próbę rozcieńczenia jej wodą i obserwujemy dalsze zachowanie się pszczół. Niedomyte naczynia podkarmiaczkowe lub pojemniki mogą być źródłami wprowadzenia do pożywki obcych zapachów działających jak repelenty. To odstrasza pszczoły. Gdy powolne wybieranie pożywki pojawia się w końcowym etapie wytwarzania ziołomiodu należy sprawdzić, czy w miodni są jeszcze plastry z niezapełnioną ziołomiodem woszczyną. Gdy pszczoły wolno sklepią napełnione już ramki warto sprawdzić i poprawić wentylację ula lub wybrać plastry niedosklepione, a w ich miejsce wstawić ramki z woszczyną odbudowaną, ale jeszcze wolną od miodu.
Może się zdarzyć, że pożywkę pokrzywową musimy przygotować nie wiosną, lecz latem, już po przekwitnięciu pokrzyw. Szukamy wtedy miejsca, gdzie rosną dorodne pokrzywy, następnie ścinamy przekwitnięte pędy i czekamy aż odrosną nowe. Wtedy kosimy je i pozyskujemy sok wcześniej opisanym sposobem, ale zmieniamy końcowe czynności przygotowania pożywki.
Po odciśnięciu soku nie konserwujemy go cukrem, lecz sporządzamy pożywkę według następującej receptury:
12 l soku mieszamy z 66 kg cukru i 22 l wody
Do 40-litrowego garnka wlewamy wodę i, podgrzewając ją, doprowadzamy do wrzenia.
Wrzucamy do niej wszystkie wytłoki uzyskane z papki użytej do wyciśnięcia 12 l soku.
Rozdrabniamy je i mieszamy, ciągle podgrzewając, aż do powtórnego zagotowania się wody. Następnie przykrywamy garnek pokrywą, otulamy kocami lub poduszkami i pozostawiamy aż do ostygnięcia. Uzyskany z wytłoków napar odcedzamy na gęstym sicie, mokre wytłoki powtórnie wyciskamy, a uzyskany płyn wykorzystujemy do sporządzenia pożywki. Ubytki naparu uzupełniamy wodą w takiej ilości, by otrzymać 22 litry cieczy, niezbędne do sporządzenia pożywki. Wykonujemy ją mieszając ze sobą wszystkie składniki podane w recepturze, pamiętając, by przy podgrzewaniu na płycie kuchenki uzyskać całkowite rozpuszczenie się cukru. Uzyskaną pożywkę składujemy w beczkach lub innych pojemnikach.
Pierwsze ziołomiody w Polsce były wytwarzane przez pszczelarzy współpracujących z firmą "Marbet", a później ze Zrzeszeniem Pszczelarzy "Apipol" w Krakowie. Otrzymywali oni pożywki przygotowywane z ekstraktu pokrzyw suchych. Po ich przerobieniu przez pszczoły ziołomiód dostarczali zleceniodawcy, który konfekcjonował go i sprzedawał odbiorcom - hurtowniom i sklepom. Ponieważ ciekawiło mnie, który ziołomiód ma lepsze właściwości lecznicze - uzyskany z naparu pokrzyw wysuszonych czy ze świeżego soku, poddałem badaniom laboratoryjnym ziołomiód uzyskany opisanym w artykule sposobem, a otrzymane wyniki porównałem z badaniami ziołomiodu apipolowskiego. Są one zestawione w tabeli.
W badaniach ziołomiodu apipolowskiego nie określono zawartości wapnia, mimo że jest on głównym mikroelementem tego produktu. Pozostałe mikroelementy, z wyjątkiem miedzi, miały wskaźniki wyższe, szczególnie magnez i żelazo. Wniosek nasuwał się jeden - pożywki ze świeżych soków dają produkty lepsze. Takich badań powinno być więcej, a pomiary powinno się wykonywać na tej samej aparaturze i na pokrzywie pozyskanej z tego samego terenu.
W Warszawie już od 45 lat działa Dyskusyjny Klub Pszczelarzy, który między innymi zorganizował grupę pszczelarzy zainteresowanych produkcją ziołomiodów i miodów owocowych najwyższej jakości. Chcemy zająć się takimi badaniami, by wypracować najlepsze technologie wyrobu ziołomiodów. Zapraszamy do współpracy wszystkich pszczelarze o podobnych zainteresowaniach. W Kalendarzach Pszczelarskich Bartnika Sądeckiego znajdziecie koledzy adresy kontaktowe.
Dr inż. Janusz Czaplicki |