Rozdzia czwarty
ORGANY PROCESOWE. POMOCNICY PROCESOWI
1. Uwagi ogólne
1. Organy procesowe zalicza sic do kategorii uczestników postçpowania brnego. Organem procesowym w postçpowaniu karnym jest organ państwa ajcy okre1on przez w1aciwe przepisy strukturç organizacyjn oraz wypoz ony przez te przepisy w okre1one uprawnienia i obowizki. Sporód innych zestnikOw postçpowania organy procesowe wyrónia przede wszystkich ich pozycja w procesie. Jako podmioty prowadz4ce postçpowanie uprawnione s
do wydawania decyzji procesowych, maj4 wiçc zasadniczy wplyw na wszczçcie postçpowania oraz na jego przebieg i wynik.
W za1enoci od stadium procesu wyrónia sic:
— organy postçpowania przygotowawczego,
— organy postçpowania jurysdykcyjnego,
— organy postçpowania wykonawczego.
2. Organy postçpowania przygotowawczego okre1a sic take jako
• organy cigania. W ramach stadium przygotowawczego procesu mona wy róni organy prowadzce postçpowanie (Iedztwo, dochodzenie) oraz organ nadzorujcy przebieg postçpowania. Te pierwsze s bezporednio zaangaow ane w przebieg postçpowania, tzn. same podejmuj4 okre1one czynnoci procesowe (w tym czynnoci dowodowe) majce na celu realizacjç zadań
Ip ostçpowania przygotowawczego, które zostaly jednoznacznie okre1one w art. 297 k.p.k. Organ nadzorujcy przebieg postçpowania przygotowawc zego z zasady nie angauje sic bezporednio, np. w czynnoci dowodowe, a jego ro1 jest nadzór oraz kontrola przebiegu postçpowania pod k4tem
zgodnoci z obowi4zujcym prawem dzialań podejmowanych przez organy prowadzce postçpowanie.
V Organy postçpowania przygotowawczego uprawnione S4 — w ramach swych czynnoci zmierzajcych do realizacji zadań tego postçpowania — do wydawania istotnych decyzji procesowych, m.in. postanowienia o wszczçciu postçpowania, postanowienia o odmowie wszczçcia postçpowania przygotow awczego, a tak.e postanowienia o jego umorzeniu. S to decyzje warunkujce
organ procesowy
— definicja
rodzaje organów postçpowania przygotowawc zego
ra0' ck A (td10
J-&
podstawowe
decyzje w postçpowaniu przygotowawc zym
79
byt procesu — pierwsza wszczyna postçpowanie, a dwie nastçpne kończ postçpowanie, zamykajc drogç do wydania wyroku.
Podstaw decyzji kończcych postçpowanie, a jednoczenie zamykajc ych drogç do wydania wyroku, s przeszkody procesowe (brak przeslanek dodatnich lub zaistnienie przeslanek ujemnych), ktOre przesdzaj o tym, e nie wszczyna sic postçpowania, a wszczçte umarza. Merytoryczna ocena co do zaistnienia okre1onych przeslanek procesowych na1ey w pierwszej ko1ejnoci do organu bezporednio prowadzcego postçpowanie. Policjant prowadzcy postçpowanie w formie dochodzenia decyduje o umorzeniu postçpowania, jednake decyzjç tç zatwierdza prokurator nadzoruj4cy to postçpowanie (art. 325e § ii 2 k.p.k.).
W opisanym przypadku decyzja prokuratora nadzoruj4cego, zatwierd zajca postanowienie organu prowadzcego postçpowanie, podlega kontroli sdu (zaskareniu — art. 465 § 2 k.p.k.).
czynnoci sdu W wiet1e obowizujcych przepisów (art. 298 § 2 k.p.k.) okre1one decyw postçpowaniu zje i czynnoci w ramach postçpowania przygotowawczego podejmuje bd przygotowaw- moe podejmowa równie s4d, np. wydanie postanowienia 0 tymczasowym
czym aresztowaniu (art. 250 k.p.k.), przesluchanie wiadka przez sd na danie strony lub prokuratora, jee1i zachodzi niebezpieczeństwo, e wiadka nie bçdzie mona przeslucha5 na rozprawie (art. 316 § 3 k.p.k.) W czynnociach sdowych w postçpowaniu przygotowawczym, ktOre maj charakter incydent alny, prokurator korzysta z praw strony (art. 299 § 3 k.p.k.).
Pozycjç i rolç organów procesowych w postçpowaniu przygotowawczym w duej mierze wyznacza — wskazana ju wyej — zasada kontradyktoryjnoc i. Organy prowadzce postçpowanie, podobnie jak sd w stadium jurysd ykcyjnym, zobowizane s do przestrzegania wyrazonych w k.p.k. zasad procesowych, w tym zasady prawdy materialnej, obiektywizmu i swobodnej oceny dowodów.
W przypadkach okre1onych przez wIaciwe przepisy prokurator oraz niektOre inne organy postçpowania przygotowawczego wystçpuj w stadium jurysdykcyjnym (a wiçc w postçpowaniu przed s4dem) w charakterze oskary cie1a publicznego.
sd w stadium 3. W stadium jurysdykcyjnym procesu organem procesowym (domij urysdykcyjnym nus litis) jest sd. W za1enoci od rodzaju rozpoznawanych spraw, a take
ich stopnia zaawansowania, postçpowanie toczy sic przed rOnymi — pod wzglçdem hierarchii — sdami.
nazwa ,,sd” Nazwa ,,sd” w znaczeniu procesowym oznacza zespOl osób lub osobç, które — wyposaone w atrybut niezawis1oci — powolane s do sprawowania wymiaru sprawied1iwoci w imieniu państwa. Temu pojçciu odpowiadaj nazwy ,,sklad sdu” i ,,sçdzia orzekajcy jednoosobowo”. Nazwa ,,sd” oznacza równie instytucjç (np. sd rejonowy, sd okrçgowy), a w jçzyku potocznym moe take oznacza siedzibç s4du.
w{adza Zgodnie z obowizujc w Poisce zasad4 trójpodzialu wladzy, wladzç sdownicza sdownicz sprawuj Sdy I Trybunaly (art. 10 ust. 2 Konstytucji). Sdy i Tryb unaly s w1adz odrçbn i nieza1en od innych wladz (art. 173 Konstytucji).
80
__
Wzajemne relacje trzech wladz (ustawodawczej, wykonawczej i sdowniczej)
eraj4 sic na ich rOwnowadze. Sdy i Trybunaly wydaj4 wyroki w imieniu
Lzeczypospolitej Polskiej (art. 174 Konstytucji), co w praktyce jest wyranie
xikre1one w freci wyrokOw wydawanych przez s4dy w konkretnych spraa
ch. Przyjçte rozwizanie realizuje przede wszystkim zasadç autonomii
iiurvsdykcyjnej samodzie1noci sdOw. Odrçbno sdOw jako organOw panw
a w sprawowaniu wymiaru sprawied1iwoci oznacza, ze s one niezale±ne
x1 rnnych organOw panstwa. Sçdziowie w sprawowaniu swojego urzçdu s niezawisto zawi1i i pod1egaj tylko Konstytucji oraz ustawom (art. 178 ust. 1 Konstytu- sçdziów . Oznacza to, e sçdziowie w zakresie orzekania s wolni od jakichkolwiek
wplvwów zewnçtrznych. Za niedopuszczalne na1ey uznaé wszelkie prOby
dziaIywania na decyzjç sdu przez osoby sprawujce funkcje w innych orgah
wiadzy. Na1ey podeli peln4 odpowiedzia1no sçdziow za wydawane
wvroki, ito pod wzglçdem zarówno prawnym, jak i moralnym. Gwarancj
zawisIoci sçdziOw jest konstytucyjny obowizek zapewnienia im odpow
)edrnch warunkOw pracy oraz w1aciwego wynagrodzenia odpowiadajcego
dnoci urzçdu oraz zakresowi ich obowizków (art. 178 ust. 2 Konstytucji).
eza1eno s4dów oraz niezawis1o sçdziow chronione s konstytucyjnie
mm. przez zakaz przyna1enoci sçdziOw do partii politycznej CZ zwizku
wodowego, a take przez zakaz prowadzenia innej dzia1a1noci publicznej
(art. 178 ust. 3 Konstytucji).
Majc swobodç podejmowania decyzji procesowych, sçdziowie dzia1aj
w granicach wyznaczonych przez enumeratywnie wskazane w Konstytucji
3wszechflie obowizujce ród1a prawa, tzn. Konstytucjç, ratyfikowane umoW
V miçdzynarodowe, ustawy oraz przepisy wykonawcze do ustaw — jeeli
sta1y wydane na podstawie upowanienia zawartego w ustawie (art. 87
ust. 1 Konstytucji). Jeeli Konstytucja nie stanowi inaczej, jej przepisy stosuje
ç bezporednio (art. 8 ust. 2 Konstytucji).
Ustawy uchwala Sejm (art. 120 Konstytucji). Ratyfikowana umowa miç- prawotwôrcza dzvnarodowa stanowi — p0 jej ogloszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospoh- dziataIno e Polskiej — czç krajowego porzdku prawnego i jest równie bezporednio Sejmu — ustawy stosowana, chyba e jej stosowanie jest uza1enione od wydania ustawy (art. 91
-ist. 1 Konstytucji). Na1ey zaznaczy, e umowa miçdzynarodowa ratyfi- ratyfikowane kowana za uprzedni zgod wyraon w ustawie ma nawet pierwszeństwo umowy miçdzyp rzed ustaw, jee1i ustawy tej nie da sic pogodzi z umow (art. 91 ust. 2 Kon- narodowe svtucji). Jee1i wynika to z ratyfikowanej przez Polskç umowy konstytuujcej
organizacjç miçdzynarodow, prawo stanowione przez tç organizacjç jest stos
owane bezporednio, maj4c pierwszeństwo w razie kolizji z ustawami (art. 91
ust. 3 Konstytucji). Przedstawiona regulacja przenosi ratyfikowane umowy
miçdzynarodowe do krajowego porz4dku prawnego, stwarzaj4c konstytuc
vjne podstawy do ich bezporedniego stosowania przez sdy i inne organy
państwa. Znaczce dia przebiegu procesu karnego, zwlaszcza za dia wIaciwej
othrony praw i interesów stron postçpowania, s ratyfikowane przez Polskç:
europejska Konwencja o ochronie praw czlowieka i podstawowych wo1noci
oraz Miçdzynarodowy Pakt Praw Obywateiskich i Politycznych. Wyrazem
81
zriaczenia, jakie te umowy mog mie dia praw stron, jest trek art. 1 EKPC, zgodnie z którym Poiska jako strona umowy zapewnia kademu czlowiekow i pod1egajcemu polskiej jurysdykcji prawa i wo1noci, o których mowa w rozdziale I Konwencji. Zgodnie z art. 3 EKPC nikt nie moe by poddany torturom albo nieludzkiemu lub poniaj4cemu traktowaniu albo karaniu. Pod obnie art. 7 MPPOP stwierdza, e ,,nikt nie bçdzie pod dawany torturom lub okrutnemu albo poniajcemu traktowaniu lub karaniu”. Podobna regulacja zawarta jest w art. 40 Konstytucji RP Innym z podstawowych praw zapewn ionych przez Konwencjç jest wyraone w art. 6 prawo do sdu, a wiçc do ,,sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsdnym termin ie przez niezawisly i bezstronny sd ustanowiony ustaw”. Take w art. 14 Paktu ustalono, e ,,wszyscy ludzie s rOwni przed sdami i Trybunalami. Kady ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia sprawy przez w1aciwy, nieza1eny i bezstronny sd, ustanowiony przez ustawç, przy orzek aniu co do zasadnoci oskarenia”. To fundamentalne w państwie demok ratycznym prawo obywatela do sdu — wzorem powolanych aktOw prawa miçdzynarodowego — zawarte jest równie w obowizuj4cej Konstytucji RP (art. 45 ust. 1).
wydawanie Rozporzdzenia s wydawane przez organy wskazane w Konstytu ozporzdzeń cji RP na podstawie szczególowego upowanienia ustalonego w ustawie
i w celu jej wykonania. Upowanienie (tzw. delegacja) powinno oe1a or an w1aciwy do wydania rozporzdzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczce treci aktu (art. 92 Konstytucji). Kons tytucja RP wskazuje organy, które mog zosta upowanione do wydawania rozporzdzeń, np. Prezydent RP (art. 142 ust. 1), Rada Ministrów (art. 146 ust. 4), a takae poszczegOlni ministrowie (art. 149 ust. 2). Kodeks postçpowan ia karnego zawiera szereg przepisów dajcych Ministrowi Sprawied1iwoci upowanienie do szczególowego regulowania okreslonych w danym przep isie kwestii, np. art. 23a § 5 k.p.k. upowania Ministra Sprawied1iwoci do okre1enia w drodze rozporzdzenia warunkOw, jakim powinny odpowiada instytucje i osoby uprawnione do przeprowadzania mediacji, sposobu ich powolania i odwolywania, zakresu i warunkOw udostçpniania akt instytuc jom i osobom upowanionym do przeprowadzenia mediacji oraz sposobu i trybu postçpowania mediacyjnego, przy uwzglçdnieniu potrzeby skuteczn ego przeprowadzenia takiego postçpowania (rozporz4dzenie Ministra Spraw ied1iwoci z dnia 13 czerwca 2003 r. w sprawie postçpowania mediacyjnego w sprawaCh karnych — Dz. U. Nr 108, poz. 1020). Ustawodawca przewidzial wiele takich przepisOw w k.p.k., np. art. 174 § 4, art. 117 § 4, art. 141, art. 147 § 5. W postçpowaniu karnym w sprawach pod1egajcych orzecznictwu sdOw wojskowych ustawodawca daje mo1iwo wydawania rozporzdzeń przez Ministra Obrony Narodowej w porozumieniu z Ministrem Sprawied1iwoci, np. w sprawie okre1enia sposobu powolywania i zakresu dzia1a1noci wojs kowych kuratorów spolecznvch — art. 662 § 3 k.p.k. (rozporzdzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 3 sierpnia 1999 r. w sprawie okre1enia sposobu pow olywania i zakresu dzia1a1noci wojskowych kuratorów spolecznych — Dz. U.
82
I
!r 69, poz. 769). Organ upowaniony w ustawie do wydania rozporz4dzenia
moie przekaza swoich kompetencji prawodawczych innemu organowi
fart. 92 ust. 2 Konstytucji). Ko1ejno wyliczenia ródeI prawa w art. 87 ust. 1
instytucji implikuje ich miejsce w hierarchii róde1 prawa, której podstaW
4 jest zasada prymatu ustawy. Wyj4tki przewidziane w art. 91 Konstytucji
Iviko potwierdzaj tç zasadç. Z przedstawionych wyej regulacji wynika, e
4xzekajce sdy (sedziowie) winny mie tak.e na uwadze normy zawarte
w ratyfikowanych przez Polskç aktach prawa miçdzynarodowego.
4. Postçpowanie wykonawcze regulowane przepisami k.k.w. realizuje organy
lrzecie stadium procesu karnego. Krg podmiotów wymienionych w art. 2 postçpowania kiw., uprawnionych i zobowi4zanych do uczestniczenia w postçpowaniu wykonawczego .ajcym na celu wykonanie orzeczonych przez sdy kar i rodków karnych,
st do szeroki i pod wzglçdem zakresu dzialań zrOnicowany. Organami
tmis:
— s4d pierwszej instancji,
— sd penitencjarny,
— prezes sdu lub upowaniony sçdzia,
— sçdzia penitencjarny,
— dyrektor zakiadu karnego, aresztu 1edczego, a take dyrektor okrçgowy
i Dyrektor Generalny Sluby Wiçziennej albo osoba kierujca innym
zakiadem przewidzianym w przepisach prawa karnego wykonawczego
oraz komisja penitencjarna,
— sdowy kurator zawodowy,
— s4dowy lub administracyjny organ egzekucyjny,
— urzd skarbowy,
— odpowiedni terenowy organ administracji rz4dowej lub samorzadu
terytorialnego,
— inny organ uprawniony przez ustawç do wykonywania orzeczeń.
Ranga organów uczestnicz4cych w wykonaniu orzeczeń s4du WY- ranga
nika z zakresu ich kompetencji oraz wplywu ich decyzji na przebieg postçpo- i kompetencje wania wykonawczego. W toku tego postçpowania czçsto zachodzi potrzeba organôw
wydawania decyzji procesowych koryguj4cych bd modyfikujcych wyko- postepowania nanie prawomocnie orzeczonych kar i rodkOw karnych. W wiet1e przepisOw, wykonawczego
w zalenoci od formy wydawanej decyzji, organy procesowe postçpowania
wykonawczego mona podzie1i na organy wydajce orzeczenia (wyIczr
ue postanowienia) oraz organy wydaj4ce zarzdzenia administracyjne (np.
zarz4dzenie Prezesa Sdu lub sçdziego penitencjarnego — art. 18 § 2 k.k.w.).
W zalenoci od stopnia resocjalizacji oraz warunkOw formalnych przewidzian
ych w przepisach (np. art. 77 i 78 k.k.) sd penitencjarny moe warunkowo
zwolni skazanego z odbycia reszty kary (tzw. warunkowe przedterminowe
zwolnienie), moe te odwola warunkowe zwolnienie, np. gdy skazany
w okresie prOby raco narusza porzdek prawny (art. 160 k.k.w.). Sçdzia
penitencjarny uchyla np. sprzeczn z prawem decyzjç dyrektora zakiadu
karnego lub sdowego kuratora zawodowego (art. 34 § 1 k.k,w.).
83
wszczçcie Postçpowanie wykonawcze wszczyna sic bezzwlocznie, gdy orzeczenie postçpowania stab sic wykonalne, tzn. z chwi1 jego uprawomocnienia, chyba ze ustawa wykonawczego stanowi inaczej (art. 9 k.k.w.). Na1ey podeli, ze skazany jest podmiotem
okre1onych w k.k.w.praw i obowizków (art. 5 § 1 k.k.w.); ma on przede wszystkim obowizek stosowania sic do wydanych przez w1aciwe organy poleceń zmierzajcych do wykonania orzeczenia (art. 5 § 2 k.k.w.).
uprawnienia Skazany ma te szereg uprawnień, a mianowicie moe m.in.:
skazanego — skiada wnioski o wszczçcie postçpowania przed sdem i brat w nim udzial jako strona, wnosié zaa1enia na postanowienia wydane w p0- stçpowaniu wykonawczym, chyba e ustawa stanowi inaczej,
— skIada wnioski, skargi i proby do organOw wykonujcych orzeczenia (art. 6 k.k.w.).
Wstadiumwykonawczymprocesuw kwestiachnieuregulowanychw k.k.w. stosuje sic odpowiednio przepisy k.p.k. (art. 1 § 2 k.k.w.).
Postçpowanie wykonawcze jest przedmiotem odrçbnego wykiadu.
2. Organy postçpowania przygotowawczego
1. Organami postçpowania przygotowawczego sa podmioty uprawnion e (zobowizane) do prowadzenia tego postçpowania w sprawach i w formie przewidzianej w1aciwymi przepisami.
organy Postçpowanie przygotowawcze prowadzi lub nadzoruje prokurator, postçpowania a w zakresie przewidzianym w ustawie — prowadzi je Policja. W wypadkach, przygotowaw- o których mowa w ustawie, uprawnienia Policji przysluguj4 innym organom
czego (art. 298 k.p.k.). Uprawnienia Policji, w my1 art. 312 k.p.k., przys1uguj orga om Stray Granicznej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnçtrznego oraz Cen ralnego Biura Antykorupcyjnego, a take innym organom przewidzianym
w przepisach szczegolnych. W sprawach podlegaj4cych orzecznictwu sdów
wojskowych uprawnienia i obowizki Policji przys1uguj Zandarmerii Woj kowej (art. 663 k.p.k.). Zgodnie z przepisami k.k.s. organami postçpowania
przygotowawczego w postçpowaniu karnym skarbowym s: urzd skarbowy,
inspektor kontroli skarbowej, urzd celny (s to finansowe organy postçpowa ia przygotowawczego — art. 53 § i art. 118 k.k.s.), Stra Graniczna, Policja,
Agencja Bezpieczeństwa Wewnçtrznego, Centralne Biuro Antykorupcyjne
i Zandarmeria Wojskowa (s to tzw. niefinansowe organy postçpowania przy otowawczego — art. 53 § 38 i art. 118 k.k.s.). Wydane na mocy delegacji usta owej zawartej w art. 325d k.p.k. rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci
z dnia 13 czerwca 2003 r. w sprawie okre1enia organów uprawnionych obok
Policji do prowadzenia dochodzeń oraz organow uprawnionych do wnoszenia
i popierania oskarenia przed s4dem pierwszej instancji w sprawach podle ajcych rozpoznaniu w postçpowaniu uproszczonym, jak równie zakresu
spraw zieconych tym organom (Dz. U. Nr 108, poz. 1019) wymienia nastçpujce
84
r
podmioty uprawnione do prowadzenia postçpowania przygotowawczego:
organy Inspekcji Handlowej, organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej, urzçd
v skarbowe i inspektorów kontroli skarbowej, Prezesa Urzçdu Komunikacji
IE lektronicznej. Uprawnionymi do prowadzenia dochodzenia s jednostki
Strazy Lenej — sftanicy 1eni (art. 47 ust. 2 pkt 7 i 8 ustawy z dnia 28 wrzem
a 1991 r. o lasach, tekst jedn. Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poz. 435 z pon. zm.),
stranicy Państwowej Stray Izowieckiej (art. 39 ust. 2 pkt 7 pr. low.), natomiast
dyrektor Parku Narodowego — funkcjonariusze Stray Parku uprawnieni s
do prowadzenia postçpowania w sprawach o wykroczenia oraz do udzialu
w rozprawach przed sdami powszechnymi (sdami grodzkimi) w charakterze
karycie1a publicznego (art. 102 ust. 3, art. 108 ust. 1 u.o.p.).
Podsumowujc, postcpowanie przygotowawcze mog prowadzi na- podmioty
stçpujce organy: uprawnione
— prokurator, do prowadzenia
— Policja, postçpowania
— Sfra Graniczna, przygotowaw Agencja Bezpieczeństwa Wewnçtrznego, czego
— Centralne Biuro Antykorupcyjne,
— urzd skarbowy,
— inspektor kontroli skarbowej,
— urzd celny,
— Zandarmeria Wojskowa,
— Inspekcja Handlowa,
— Państwowa Inspekcja Sanitarna,
— Prezes Urzçdu Komunikacji Elektronicznej,
— Stra Lena,
— Stra Lowiecka,
— dyrektor Parku Narodowego (Stra Parku).
2. Prokurator jako prowadz4cy bezporednio postçpowanie przygo- rola prokuratora
towawcze oraz nadzoruj4cy jego przebieg (w przypadku gdy inne organy
prowadz postçpowanie) jest najwaniejszym organem tego stadium procesu.
Status prokuratora jako dominus litis (,,pana procesu”) w postçpowaniu przyg
otowawczym wyznaczaj4 przepisy k.p.k. oraz u. prok., a tak±e reg. prok.
W odrónieniu od Konstytucji PRL z 1952 r., która w art. 64 ogólnie
wskazywala, e prokuratura strzee praworzdnoci i czuwa nad ciganiem
Ip rzestcpstw oraz e funkcjç Prokuratora Generalnego sprawuje Minister Spraw
ied1iwoci (tç zmianç Konstytucji wprowadzono w 1989 r.), obowi4zuj4ca
Konstytucja RP nie zawiera przepisOw odnoszcych si do prokuratury jako
organu państwa.
Zgodnie z przepisami u. prok. prokuraturç stanowi Prokurator Gene
ainy oraz podlegli mu prokuratorzy powszechnych i wojskowych jednostek
organizacyjnych prokuratury oraz prokuratorzy Instytutu Pamiçci Narodowej
— Komisji Scigania Zbrodni przeciwko Narodowi Poiskiemu (art. 1 u. prok.).
85
-I
zasady Zasadami odnoszcymi sic do ustroju i dzialania prokuratury s:
reguIujce ustrój — zasada centralizmu i jednoosobowego kierownictwa,
prokuratury — zasada nominacji,
— zasada hierarchicznego podporzdkowania,
— zasada substytucji,
— zasada dewolucji,
— zasada indyferencji.
zasada Zasada centralizmu oznacza, e wszyscy prokuratorzy na terenie calego centralizmu kraju (prokuratura wystçpuje jako calo) s podporzdkowani naczelnemu
organowi prokuratorskiemu. Naczelnym organem prokuratury jest Prokurator Generalny, ktorego funkcjç sprawuje Minister Sprawied1iwoci (art. 1 ust. 2 u. prok.). Prokurator Generalny kieruje dziaIa1noci prokuratury osobicie bd przez swoich zastçpcOw, i w tym celu wydaje zarz4dzenia, wytyczne i polecenia, ktOre jednak nie mog dotyczy treci czynnoci procesowych dok onywanych przez podleglych mu prokuratorów (art. 10 ust. ii 2 u. prok.).
W wiet1e przepisów u. prok. wyrónia sic powszechne oraz wojskowe jednostki organizacyjne prokuratury.
Prokuratorami powszechnych jednostek organizacyjnych sa prokurator zy: Prokuratury Krajowej, prokuratur apelacyjnych, prokuratur okrçgowych oraz prokuratur rejonowych (art. 6 ust. 1 u. prok.).
Prokuratorami wojskowych jednostek organizacyjnych sa prokurator zy: Naczelnej Prokuratury Wojskowej, wojskowych prokuratur okrçgowych i wojskowych prokuratur garnizonowych (art. 6 ust. 2 u. prok.).
Prokuratorami Instytutu Pamiçci Narodowej — Komisji Scigania Zbrodni przeciwko Narodowi Poiskiemu s prokuratorzy: Glównej Komisji Scigania Zbrodni przeciwko Narodowi Poiskiemu, oddzialowych komisji cigania zbrodn i przeciwko Narodowi Poiskiemu, Biura Lustracyjnego oraz oddzialowych biur lustracyjnych (art. 6 ust. 3 u. prok.).
Zasada centralizmu wyraona w art. 6 u. prok. znalazla swoje odbicie równie w treci art. 29 ust. 1 u. prok., zgodnie z którym ,,wytyczne Prokur atora Generalnego w zakresie postçpowania przygotowawczego s wice dia wszystkich organów uprawnionych do prowadzenia postçpowania przyg otowawczego”.
zasada Jednoosobowe kierownictwo wyraa sic w tym, e zgodnie z art. 17 jednoosobowego u. prok. na czele kadej jednostki organizacyjnej prokuratury (Krajowej, apelak ierownictwa cyjnej, okrçgowej i rejonowej) stoi organ jednoosobowy (Prokurator Krajowy,
apelacyjny, okrçgowy, rejonowy). W myl § 56 reg. prok., w celu realizacji zadań slubowych kierownicy jednostek, podobnie jak Prokurator Generalny, maj prawo wydawa wytyczne i polecenia slubowe.
zasada nominacji Zasada nominacji wyraona jest w treci wielu przepisów. W my1 art. 11 ust. 1 u. prok., prokuratorów powszechnych jednostek organizacyjnych prokur atury powoluje Prokurator Generalny, a prokuratorów wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury — Prokurator Generalny na wniosek Ministra Obrony Narodowej. Kandydat na stanowisko prokuratorskie przedstawia
86
iormacje z Krajowego Rejestru Karnego dotycz4c jego osoby oraz za,wiadn
ie stwierdzaj4ce, e jest zdolny ze wzglçdu na stan zdrowia do pelniema
áowizków prokuratora (wydanie zawiadczenia oraz badania kandydata
.dbvwaj sic na zasadach dotycz4cych kandydata na sçdziego — art. 11 ust. 2
... prok.). 0 kadym z kandydatów do objçcia stanowiska prokuratora Prokut
or Generalny zasiçga informacji od Komendanta GlOwnego Policji (art. 11
rL3 u. prok.).
Na stanowisko zastçpcy Prokuratora Generalnego — Prokuratora Kra[
pwego powoluje sporód prokuratorów Prokuratury Krajowej i odwoluje
z tego stanowiska Prezes Rady Ministrów na wniosek Prokuratora Generalg
o (art. 12 u. prok.). Do pelnienia funkcji prokuratora apelacyjnego, okrçw
ego i rejonowego powoluje sporód prokuratorów Prokurator Generalny
I (art. 13 ust. 2 u. prok.). Wymagania formalne dotycz4ce osoby, która moe by
powolana na prokuratora, zawarte sa w art. 14 u. prok. Warunki powolania
okuratora na stanowisko prokuratora Prokuratury Krajowej, apelacyjnej
i okrçgowej, zostaly sformulowane w art. 14a u. prok. Stosunek sluthowy
okuratora nawi4zuje sic z chwil dorçczenia mu zawiadomienia o powolaniu
I art. 45 ust. 1 u. prok.).
Zasacla hierarchicznego podporz4dkowania oznacza — w zwizku zasada
z przyjçt hierarchi poszczegolnych jednostek prokuratury — podporz4d- hierarchicznego
owanie prokuratorów niszego szczebla prokuratorom szczebla wyszego. podporzdko rokurator Generalny jest prze1oonym prokuratorów powszechnych i woj- wania
owych jednostek organizacyjnych prokuratury oraz prokuratorów Instytutu
Painiçci Narodowej (art. 17 ust. 2 u. prok.). Wyrazem zasady hierarchicznego
vodporzdkowania w prokuraturze jest te wewnçtrzne podporzdkowanie
prokuratorów w ramach poszczegOlnych jednostek prokuratury, np. prokur
ator apelacyjny kierujcy prokuratur ape1acyjn jest jednoczenie prokurat
orem prze1oonym prokuratorów zatrudnionych w prokuraturze apelacyjnej
j 4art. 17 ust. 2b u. prok.).
Zasada substytucji pozostaje w cislym zwizku z opisan wyej zasad zasada
hierarchicznego podporzdkowania. Oznacza ona, e prokurator prze1oony substytucji
moze powierzy podleglym mu prokuratorom wykonanie czynnoci nale
vch do jego zakresu dzialania, chyba e ustawa zastrzega okrelon czynno
wvlcznie do jego w1aciwoci (art. 8b ust. 1 u. prok.), np. w uzasadnionych
wvpadkach okres 1edztwa moe by przedIuony przez prokuratora bezpo
ednio przeloonego wobec prokuratora, ktOry prowadzi ledztwo (art. 310
2 k.p.k.).
Zasada dewolucji stanowi odwrotnoé zasady substytucji. Prokurator zasada dewolucji
przeloony moe przejmowa sprawy prowadzone przez prokuratorów mu
podleglych i wykonywa ich czynnoci (art. 8b ust. 2 u. prok.).
Zasada indyferencji jest konsekwencj zasady substytucji i dewolucji, zasada
a take zasady centralizmu i jednoosobowego kierownictwa. Oznacza ona, indyferencji
ze kady prokurator wystçpuje w imieniu calej prokuratury jako jednolitego
organu. W wietIe obowizuj4cych przepisów regu1ujcych ustrój prokura
ury, a tak±e k.p.k., obojçtne jest, ktOry z prokuratorOw dokonal okre1onej
87
czynnoci w ramach toczcego sic postçpowania. Zmiana prokuratora w toku postçpowania, ktOry dokonal w nim czynnoci dowodowych (np. oglçdzin czy konfrontacji), nie wplywa na skuteczno tych czynnoci. ,,Prokurator jest obow izany na polecenie przeloonego wykonywaá równie czynnoci, które nie na1e do jego obowizkOw okre1onych podzialem czynnoci” ( 60 reg. prok.). Zasada ta doznaje jednak pewnych ograniczeń. W zwizku z rozrónieniem powszechnych i wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury prokur ator wojskowy nie moe zastçpowa prokuratora prokuratury powszechnej. Na podstawie za specjalnej regulacji ustawowej tylko Prokurator Generalny moze np. wnie kasacjç (art. 521 k.p.k.) lub przedstawi Prezydentowi RP probç o ulaskawienie (art. 565 § 1 k.p.k.).
Prokurator, podejmujc dzialania okre1one w ustawach, ma obowizek kierowania sic zasad4 bezsfronnoci i równego traktowania wszystkich obywat eli (art. 7 u. prok.). Jako organ postçpowania pyzygotowawczego zobowi4zany jest on take do przestrzegania zasady obiektywizmu (art. 4 k.p.k.) oraz zasady swobodnej oceny dowodów (art. 7 k.p.k.).
organizacja W1aciwo prokuratora bez b1iszego okre1enia oznacza zakres jego i wtaciwo czynnoci w jednostce organizacyjnej, do której zostal powolany ( 2 reg. prokuratury prok.).
Minister Sprawied1iwoci — w drodze rozporz4dzenia — tworzy i znosi prokuratury apelacyjne, okrçgowe i rejonowe oraz ustala ich siedziby i obszary w1aciwoci (art. 17 ust. 5 u. prok.), moe te — rOwni& w drodze rozporz4dze- nia — oe1i w1aciwo powszechnych jednostek organizacyjnych prokurat ury w sprawach o poszczególne rodzaje przestçpstw nieza1enie od miejsca ich popelnienia (art. 17 ust. 5a u. prok.). Zgodnie z § 105 ust. 1 reg. prok. wlac iwo miejscow4 prokuratur obe1aj przepisy wydane na podstawie wyej wskazanych rozporzdzeń, a ci1ej — na podstawie art. 17 ust. 5 i 6 u. prok. oraz § 102—104 reg. prok. Decyzja o przekazaniu sprawy innej prokuraturze wedlug w1aciwoci miejscowej nie wymaga formy postanowienia i nie podl ega zaskareniu ( 105 ust. 2 reg. prok.). Spór o w1aciwo miejscow miçdzy jednostkami równorzçdnymi prokuratury rozstrzyga kierownik prokuratury nadrzçdnej nad prokuratur, która decyzjç o przekazaniu jej sprawy uznala za nietrafn4 i wystpila o rozstrzygniçcie sporu ( 105 ust. 3 reg. prok.).
zadania Zgodnie z art. 2 u. prok. zadaniem prokuratury jest strz&enie prap rokuratury worzdnoci oraz czuwanie nad ciganiem przestçpstw. W my1 art. 3 ust. 1
u. prok. wskazane wyej zadania w zwizku z postçpowaniem karnym Prok urator Generalny i podlegli mu prokuratorzy wykonuj mm. przez:
— prowadzenie lub nadzorowanie postçpowania przygotowawczego w sprawach karnych oraz sprawowanie funkcji oskarycie1a publicznego
przed sdem (pkt 1),
— wytaczanie powOdztw w sprawach karnych (pkt 2),
— sprawowanie nadzoru nad wykonaniem postanowień o tymczasowym aresztowaniu oraz innych decyzji o pozbawieniu wo1noci (pkt 4),
— prowadzenie badań w zakresie problematyki przestçpczoci oraz jej zwalczania i zapobiegania (pkt 5),
88
— koordynowanie dziala1noci w zakresie cigania przestçpstw prowadzon
ej przez inne organy państwowe (pkt 7).
W zwizku z wymienionymi wyzej zadaniami prokurator w postçpo- status
waniu karnym: prokuratora
— prowadzi 1edztwo (art. 311 § 1 k.p.k.),
— moe prowadzi dochodzenie (art. 325a § 1 in fine k.p.k.),
-. sprawuje nadzór nad postçpowaniem przygotowawczym w zakresie,
w jakim go sam nie prowadzi (art. 326 §1 k.p.k.),
— wystçpuje w roli oskaryciela publicznego przed wszystkimi sdami
(art. 45 § 1 k.p.k.),
— w postçpowaniu wykonawczym przed sdem jest stron (art. 21 k.k.w.).
Prokurator zatem aktywnie uczestniczy we wszystkich stadiach procesu
karnego w rOnych rolach procesowych. Prokuratura spehiia te wan funkcjç
koordynatora dzia1alnoci w zakresie cigania przestçpstw przez inne wy
uenione wyej organy państwa uprawnione do prowadzenia postçpowania
-zygotowawczego, mimo e organizacyjnie nie podlegaj prokuraturze.
Prokurator zobowizany jest do zachowania w tajemnicy okolicz- tajemnica
noci sprawy, o których powzi4l wiadomo w zwizku ze swojat pozycj prokuratorska
w postçpowaniu przygotowawczym, a take poza jawn4 rozpraw sdow
tart. 48 ust. 1 u. prok.). Tak wiçc prokurator ma obowizek zachowania w ta
emnicy nie tylko okolicznoci, o ktOrych dowiedzial sic przy prowadzeniu
hib nadzorowaniu postçpowania przygotowawczego, ale te tych, o ktOrych
dowiedzial sic, pelnic funkcjç oskaryciela publicznego. Obowi4zek za
howania tajemnicy (tajemnicy prokuratorskiej) trwa równie p0 ustaniu
osunku slubowego (art. 48 ust. 2 u. prok.). Obowizek zachowania tajem r
icy prokuratorskiej ustaje, gdy prokurator sklada zaznania jako wiadek
w postçpowaniu przygotowawczym lub przed s4dem, chyba e ujawnienie
tajemnicy zagraa dobru państwa albo takiemu wanemu interesowi prywat I
emu, który nie jest sprzeczny z celami wymiaru sprawied1iwoci. W takich
wvpadkach od obowizku zachowania tajemnicy moe zwolni prokuratora
Prokurator Generalny (art. 48 ust. 3 u. prok.). Tajemnic prokuratorsk4 objçte
s wiçc wiadomoci, ktOre prokurator uzyskal w zwi4zku z wykonywaniem
swojej funkcji.
W celu ograniczenia krçgu osOb podejrzanych o popelnienie czynu za
ierajcego znamiona przestçpstwa ujawnienia informacji z postçpowania
karnego, stanowicych tajemnicç państwow (tzw. przecieku), rzecznik dyscy
inarny mote — w trakcie wstçpnego wyjaniania okolicznoci koniecznych
do ustalenia znamion przewinienia — po1eci bieglemu zastosowanie wobec
prokuratora majcego dostçp do tych informacji — za jego zgod4 — rodkOw
technicznych maj4cych na celu kontrolç niewiadomych reakcji jego organi
mu; w razie wyraenia zgody przez prokuratora do zastosowania poligrafu
wvmagana jest równie zgoda Prokuratora Generalnego (art. 77 ust. la jib
u. prok.).
89
immunitet
prokuratorski
prokuratorski immunitet
materialny (ograniczony)
immunitet formalny
sygnalizacja prokuratorska
Prokurator korzysta z immunitetu. Immunitet prokuratorski nie zostal ustanowiony w celu ochrony prokuratorów przed ich ewentua1n odpowied zia1noci4 karn, lecz dia zagwarantowania nieza1&noci prokuratury od innych organów państwa w wykonywaniu swoich zadań. Prokurator korzysta z tzw. immunitetu materialnego i formalnego. Ograniczony immunitet prokurat orski materialny zbliony jest w swojej treci do np. immunitetu adwokackiego. Immunitet materialny powoduje wyIczenie kara1noci czynu i stanowi bezw zg1edn negatywn przeslankç procesow. Jest on ograniczony zarOwno pod wzglçdem podmiotowym, jak i przedmiotowym, ma charakter trwaly, a wiçc dziala równie p0 zakończeniu pelnienia funkcji, z racji ktOrej by! przyznany.
Zgodnie z art. 66 ust. 2 u. prok. ,,za naduyde wo1noci slowa przy wykon ywaniu obowizków s1ubowych, stanowice cigari z oskarenia prywatneg o zniewagç strony, jej pelnomocnika lub obrońcç, kuratora, wiadka, bieglego lub tlumacza, prokurator odpowiada tylko dyscyplinarnie”. Przepis ten, jako wyjtkowy, nie mo±e by interpretowany rozszerzajco. Nie obejmuje on np. zniewagi protokolanta, chocia podobnie jak tlumacz na1ey on do kategorii pomocnikOw procesowych. Problematyczne wydaje sic tak.e ograniczenie immunitetu tylko do zniewagi (art. 216 k.k.) w zwi4zku z naduzyciem wo1noci slowa, podczas gdy immunitet adwokacki obejmuje ponadto znieslawienie (art. 212 k.k.) oraz naduycie wo1noci równie w pimie.
Prokurator chroniony jest take immunitetem formalnym. Immunitet formalny wyIcza — przy spelnieniu okre1onych warunków — dopuszcza1no prowadzenia postçpowania karnego przeciwko okre1onym w nim osobom, tworzc wzg1çdn negatywn przeslankç procesow. Immunitet ten jest ogran iczony w czasie. Podobnie jak immunitet sçdziowski, ma on charakter publ icznoprawny, diatego prokurator nie moe sic zrzec immunitetu, moe jednak w toku postçpowania o wydanie zezwolenia na ciganie wnosk o wydanie takiego zezwolenia.
W my1 art. 54 ust. 1 u. prok. ,,prokurator nie moe by pocigniçty do odpowiedzia1noci karnej bez zezwolenia sdu dyscyplinarnego ani zatrzym any bez zgody prze1oonego dyscyplinarnego. Nie dotyczy to zatrzymania na gorcym uczynku popelnienia przestçpstwa. Do wydania zezwolenia na pocigniçcie prokuratora do odpowiedzia1noci karnej wolno przedsiçwzi tylko czynnoci niecierpice zwtoki, zawiadamiajc o tym niezwlocznie prokur atora prze1oonego”. Do czasu rozstrzygniçcia wniosku o wydanie zezwolenia na poci4gniçcie prokuratora do odpowiedzia1noci karnej sd dyscyplinarny moe po1eci niezwloczne zwolnienie prokuratora zatrzymanego na gorcym uczynku (art. 54 ust. 2 u. prok.). Przebieg postçpowania w sprawie wydania zezwolenia na ciganie korzystajcego z immunitetu formalnego prokuratora opisany jest w art. 54 ust. 3—12 u. prok., a w odniesieniu do prokuratora wojs kowego — w art. 112 u. prok. Za wykroczenia prokurator odpowiada tylko dyscyplinarnie (art. 54 ust. 13 u. prok.). Problematyczne jest, czy art. 54 ust. 1 u. prok. dotyczy równie Prokuratora Generalnego.
W przypadku stwierdzenia w toku postçpowania karnego (postçpowania przygotowawczego) powanego uchybienia w dzialaniu instytucji państwo
0
U
c
I `•
I'
samorzdowej lub spolecznej, zwlaszcza gdy sprzyja ono popelnieniu
itçpstwa, prokurator zawiadamia o tym uchybieniu organ powolanv do
oru nad dan jednostk4 organizacyjn4, a take — w razie potrzeby — odi
organ kontroli. Policja zawiadamia prokuratora o ujawnionych przez
uchybieniach (art. 19 § 1 k.p.k.). Zawiadamiaj4c o uchybieniu, prokurai
oe da nadeslania w wyznaczonym terminie (do 30 dni — art. 27 ust. 3
k.) wyjanień oraz okre1enia rodkOw podjçtych w celu zapobieenia
uchybieniom w przysz1oci (art. 19 § 2 k.p.k.).
W razie nieudzielenia wyjanień w wyznaczonym terminie prokurator
[e naIoy na kierownika organu zobowizanego do wyjanień karç pie1
fl4 w wysokoci do 10 000 zI (art, 19 § 3 k.p.k.). Na decyzjç prokuratora
vmierzeniu kary wydan w formie postanowienia przysluguje zaa1enie
sadu rejonowego, w ktorego okrçgu toczy sic postçpowanie (art. 19 § 4
kçk). Przedstawione wyiej tzw. wyst4pienie prokuratora regulowane jest
e w art. 27 i 28u. prok.
Problematyka statusu aplikantów prokuratury oraz asesorów prokura- status
v zostala uregulowana w rozdziale 5 u. prok. zatytulowanym ,,Aplikanci aplikantów i*esorzy prokuratury” (art. 90—100 u. prok.). Aplikacja prokuratorska trwa i asesorów 3kb. Aplikant moe wystçpowa przed s4dem rejonowym w charakterze prokuratury ar±ycie1a publicznego w sprawach w postçpowaniu uproszczonym (art. 93
..prok.).
AsesorOw powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury mianui
zwalnia Prokurator Generalny (art. 98 ust. 1 u. prok.). Prokurator Generalny
powierzyé asesorowi prokuratury— na czas okre1ony, nieprzekraczajcy
rzech lat — pelnienie czynnoci prokuratorskich , jednakie bez prawa udzialu
F w postçpowaniu przed sadem apelacyjnym i okrçgowym oraz sporz4dzania udków zaskarania i wniosków do S4du Najwyszego oraz wystçpowania zed tym S4dem (art. 99 ust. 1 u. prok.). Asesor prokuratury nieposiadajcy prawnień do pelnienia czynnoci prokuratorskich moe wystçpowa w chak terze oskaryde1a publicznego w sprawach w postçpowaniu uproszczonym $art.99u.2u.prok.).
W art. 2 ustawy z dnia 29 czerwca 2007 r. o zmianie ustawy — Prawo
oustroju sdOw powszechnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 136,
poz. 959), w tym ustawy z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze (tekst jedn. I 13z. U. z 2002 r. Nr 21, poz. 206 z pón. zm.) wprowadzono instytucjç ,,asystenta
prokuratora” regu1owan w rozdziale 5a 11. prok. (art. lOOa—lOOc u. prok.). Przepisy ustawy weszly w iycie z dniem 31 sierpnia 2007 r. W powszechnych jednostkach organizacyjnych prokuratury mog by zatrudniani asystenci prokuratorOw (art. lOOa ust. 1 u. prok.). Asystent, w zastçpstwie i na podstawie pisemnego upowanienia prokuratora, jest uprawniony do wykonywania biezcych czynnoci nadzoru nad dochodzeniem, a tak.e przeprowadzania w toku postçpowania przygotowawczego niektOrych czynnoci procesowych, np. przesluchania wiadka, zatrzymania rzeczy, przeszukania (art. lOOa ust. 2 u. prok.). Asystent prokuratora moe wykonywaé samodzielnie czynnoci administracyjne zwizane z prowadzeniem i nadzorowaniem postçpowania
91
asystent prokuratora
—
mi) dokonywanymi np. w ramach tzw. dochodzenia w niezbçdnym zakresie w celu zabezpieczenia 1adów i dowodOw przed ich utrat4 lub znieksztalceniem (art. 308 k.p.k.). Pierwsze z wymienionych dzialań utrwalane s w notatkach s1ubowych, z drugich sporzdza sic protokoly. Dzialania administracyjno porzdkowe wi4 sic z dzia1a1noci4 Policji np. w trybie postçpowania mand atowego.
dzia{ania Policji W zakresie postcpowania karnego Policja wykonuje czynnoci na p0- na polecenie lecenie sdu i prokuratura, a take prowadzi dochodzenie i 1edztwo pod
sdu nadzorem prokuratora (art. 14 ust. 211. poi., art. 15 § 1 k.p.k.). W toku czynnoi prokuratora ci s1ubowych policjanci maj obowizek respektowania godnoci ludzkiej
oraz przestrzegania i ochrony praw czlowieka (art. 14 ust. 3 u. pol.). Nakaz ten realizuje wyraon w art. 40 Konstytucji zasadç humanitaryzmu. W celu realizacji zadań ustawowych Policja moe korzysta z danych o osobie (w tym równie w formie zapisu elektronicznego) uzyskanych przez inne organy, s1uby i instytucje państwowe w wyniku wykonywania czynnoci operacyjn o—rozpoznawczych oraz przetwarza je zgodnie z przepisami zawartymi w rozdziale 3 pt. ,,Zasady przetwarzania danych osobowych” ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926).
uprawnienia W zwizku z realizacj4 zadań, o których byla mowa wyej (art. 1 ust. 2 w toku czynnoci u. pol.) Policja, wykonujc czynnoci operacyjno—rozpoznawcze (art. 14 u. pol.),
operacyjno- dysponuje uprawnieniami pozwa1ajcymi jej — przy zachowaniu warunkOw
-rozpoznawczych okre1onych w ustawie — na dokonywanie dzialań, które wkraczaj zasadniczo w sferç praw i wo1noci obywateiskich.
Policjanci maj prawo m.in. do:
— legitymowania osób w celu ustalenia ich tosamoci,
— zatrzymania osób w trybie i przypadkach okre1onych w k.p.k. oraz w innych ustawach,
— przeszukiwania osOb i pomieszczeń, a tak.e dokonywania kontroli osobis tej, przeg1dania zawartoci bagay i sprawdzania IadunkOw w portach
i na dworcach oraz w rodkach transportu 1dowego, powietrznego
i wodnego w razie uzasadnionego podejrzenia popelnienia czynu zab ronionego pod grob kary,
— obserwowanie i rejestrowanie przy uyciu rodków technicznych obrazu zdarzeń w miejscach publicznych, a w przypadku czynnoci operacyjno rozpoznawczych — tak±e dwiçku towarzyszcego tym zdarzeniom,
— pobierania materialu biologicznego,
— stosowania rodków przymusu bezporedniego (np. chemicznych rodk Ow s1ucych do obezwladnienia osOb, palek sluthowych, psów i koni s1ubowych),
— uycia broni palnej w celu odparcia bezporedniego zamachu na ich ycie lub zdrowie,
— prowadzenia tzw. kontroli operacyjnej po1egajcej np. na niejawnym kontrolowaniu korespondencji, przesylek, rozmów telefonicznych,
94
— dokonania w sposób niejawny nabycia, zbycia lub przejecia przedmiotów (tzw. zakup kontrolowany),
— prowadzenia tzw. tajnego nadzorowania przesylek polegajcego np. na
niejawnym nadzorowaniu wytwarzania, przemieszczania, przechowyw ania i obrotu przedmiotami przestçpstwa,
— tajnego uzyskiwania, gromadzenia, przetwarzania i wykorzystywania danych, w tym danych osobowych.
Przy wykonaniu czynnoci operacyjno-rozpoznawczych policjanci
mog posIugiwa sic dokumentami, które uniemoliwiaj ich identyfikacjç.
Przedstawione uprawnienia Policji oraz moliwoci ich realizacji w ramach
avnnoci operacyjno-rozpoznawczych i warunki formalne ich dopuszczalnoi zostaly uregulowane w art. 15—17,19, 19a, 19b, 20 oraz 20a u. p01. W zwizku z wvkonywaniem czynnoci operacyjno-rozpoznawczych policjanci mog korzysta z pomocy osób niebçd4cych policjantami. Osoby te mona ujawni tvlko wyj4tkowo. Osoby wspólpracujce mog za udzielenie pomocy otrzyma wvnagrodzenie z funduszu operacyjnego (art. 22 ust. 1, la, 2, 2a u. pol.).
Szczegolowe zasady i tryb dokonywania przez policjantOw czynnoci w ramach uprawnień reguluj4 nadto rozporzdzenia Ministra Spraw Wew nçtrznych i Administracji wydane na mocy ustawy o Policji (zob. np. art. 19 ust. 21, art. 19b ust. 6, art. 20 ust. 19, art. 20a ust. 4 u. pol.).
Dane zebrane w toku czynnoci operacyjno-rozpoznawczych oraz dok umentacja tych czynnoci mog by wykorzystane w procesie karnym jako material dowodowy (np. w toku rozprawy glownej w trybie art. 393 k.p.k.).
Policja prowadzi dochodzenie (art. 325a k.p.k.). W tym zakresie ma poz vcjc wzglçdnie samodzieln, gdy dziala pod nadzorem prokuratora (art. 326 kp.k.). Prokurator moe powierzy Policji przeprowadzenie ledztwa w Cak ci lub w okre1onym zakresie albo dokonanie poszczegolnych czynnoci ed.ztwa (art. 311 § 2 k.p.k.). Policja wszczyna postçpowanie przez wydanie stanowienia o wszczçciu dochodzenia, a nastçpnie prowadzi je, zbierajc i zabezpieczajc materialy dowodowe, w razie za wystpienia przeszkOd procesowych odmawia wszczçcia dochodzenia, umarza dochodzenie, ewent ualnie je zawiesza; moe te umorzy dochodzenie i wpisa sprawç do res tru przestçpstw (art. 325e § 1 k.p.k.). Postanowienia o odmowie wszczçcia dochodzenia, o jego umorzeniu lub zawieszeniu (z wyjtkiem postanowień o wszczçciu dochodzenia oraz o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu do rejes tru) wymagaj zatwierdzenia przez prokuratora (art. 325e § 2 k.p.k.).
W ramach dzialalnoci Policji w procesie karnym istotne s uprawnien ia wanego jej ogniwa, tj. Centralnego Biura Sledczego (CBS KGP). Biuro
k zostalo powolane na wniosek Komendanta Glownego Policji — za zgod 4 Ministra Spraw Wewnçtrznych i Administracji — dnia 15 kwietnia 2000 r.
Stworzone na wzOr amerykanskiego FBI, CBS powstalo z polczenia Biura
do walki z przestçpczoci zorganizowan oraz Biura ds. narkotyków KGP na
podstawie zarzdzenia nr 1 Komendanta GlOwnego Policji z dnia 29 lutego
2000 r. w sprawie powolania oraz okre1enia organizacji, zakresu dzialania
95
I
I
C
dochodzenie
Iedztwo
powierzone
Centralne Biuro Iedcze
powotanie CB
i w1aciwoci terytorialnej sIuby 1edczej (Dz. Urz. KGP Nr 2 poz. 15 i 16 zmienione zarzdzeniem nr 10 Komendanta Glownego Policji z dnia 3 lipc a 2002 r. oraz zarz4dzeniem nr 5 Komendanta GlOwnego Policji z dnia 23 stycznia 2003 r.).
Zgodnie z § 4 ust. 1 pkt 4 zarzdzeriia nr 460 Komendanta Glownego Policji z dnia 24 maja 2007 r. w sprawie regulaminu Komendy Glównej Policji (Dz. Urz. KGP Nr 9, poz. 78), wydanego na podstawie art. 7 ust. 4 u. p01., CBS stanowi komorkç organizacyjn Komendy Glównej Policji, która w ramach sluthy 1edczej obejmuje swoj w1aciwoci4 terytorium RE
zadania CB Zgodriie z § 26 ust. 1 powolanego zarz4dzenia zadaniem CBS KGP jest rozpoznawanie i zwalczanie przestçpczoci zorganizowanej oraz rozpoznaw anie zagroeń terrorystycznych, w tym:
— planowanie, koordynowanie i podejmowanie dzialań zmierzaj4cych
do rozpoznawania i zwalczania przestçpczoci zorganizowanej, w tym miçdzynarodowej, w szczegó1noci o charakterze kryminalnym, ekonom icznym i narkotykowym,
— prowadzenie postçpowań przygotowawczych w sprawach dotyczcych zorganizowanych grup przestçpczych,
— prowadzenie operacji specjalnych,
— ochrona wiadkOw koronnych i osób dia nich najb1iszych oraz koordyn owanie czynnoci zwizanych z ochron innych osób zagroonych,
— koordynowanie dzialań w zakresie rozpoznawania operacyjnego zagro± eń terrorystycznych i ekstremistycznych,
— organizowanie i podejmowanie czynnoci operacyjno-rozpoznawczych we wspólpracy z jednostkami organizacyjnymi Policji,
— organizowanie wspóldzialania oraz wspOlpraca z policjami innych państ a take z krajowymi sIubami i urzçdami adminisfrai publicznej
w dziedzinach i w zakresie niezbçdnym do skutecznego zapobiegania i zwalczania przestcpczoci zorganizowanej.
W skiad CB KGP wchodz4 ( 26 ust. 2 powolanego zarzdzenia):
— kierownictwo: dyrektor biura, zastçpcy dyrektora biura,
— Zarzd Nadzoru i Koordynacji,
— Zarzd Ochrony Swiadka Koronnego,
— Zarz4d Operacji Specjalnych,
— ZespOl Nadzoru i Postçpowan Dyscyplinarnych,
— ZespOl Obsiugi i Logistyki,
— ZespOl Ogolny,
— Zespól Calodobowej Obsiugi Zdarzeń,
— Zarzdy Terenowe (Bialystok, Gdańsk, Katowice, Krakow, Lublin, Lód, Poznań, RzeszOw, Szczecin, Wroclaw, Olsztyn).
Oprócz wykonywania dzialań jako organu procesowego w postçpowaniu przygotowawczym, Policja wystçpuje rOwnie w roli pomocnika organu proc esowego (np. dorçczajc wezwania lub zawiadomienia — art. 131 § 1 k.p.k.,
96
organizacja CBS
struktura
organizacyjna
CB
Policja w roli pomocnika
organu
procesowego
I
I
7
1
zie1ajc pomocy kuratorowi — 214 § 6 k.p.k., wykonujc dozór jako rodek
obiegawczy — art. 275 § 1 k.p.k.).
Funkcje o charakterze ochronnym i w pewnym zakresie take pomocni- policja sdowa
avm pelni policja s4dowa powolana na mocy delegacji ustawowej zawartej
wart. 4 ust. 2 u. p0!. (rozporzdzenie Ministra Spraw Wewnçtrznych i Admini.
Lacji w porozumieniu z Ministrem Sprawied1iwoci z dnia 16 sierpnia 2007 r.
w sprawie szczególowego zakresu zadań i zasad organizacji policji sdowej
i —Dz. U. Nr 155, poz. 1093). Zgodnie z art. 4 ust. 2 u. p0!. polia s4dowa wchodzi
w skiad Policji; usytuowana jest na poziomie komend powiatowych, aczkolk
faktycznie ziokalizowana jest w budynkach prokuratur lub sdOw.
Do zadań policji sdowej na1ey: zadania policji
[ — ochrona bezpieczeństwa i porzdku w budynkach prokuratur i sdOw, sdowej
— ochrona prokuratorów, sçdziów i innych osób wykonuj4cych zadania
w zakresie wymiaru sprawied1iwoci,
— wykonywanie czynnoci procesowych zieconych przez s4d lub prokur
aturç,
— wykonywanie zarz4dzeń porz4dkowych sdu,
— konwojowanie i doprowadzanie osób na ziecenie sdu, prokuratora lub
wIaciwego komendanta Policji, ochrona pomieszczeń w budynkach
sdu, np. przed wtargniçciem do nich osOb nieupowanionych.
Policja sdowa wykonuje swoje zadania w porozumieniu z prezesami
dow okrçgowych lub prokuratorami okrçgowymi ( 3—6 powolanego roz
zdzenia).
Wszystkie instytucje państwowe i samorz4dowe obowizane S4— w zakres
wego dzialania — do udzielania pomocy organom prowacLzcym postçpowak
arne (a wiçc take Policji) w terminie wyznaczonym przez te organy (art. 15
2 k.p.k.). Osoby prawne lub jednostki organizacyjne niemajce osobowoci
awnej, niebçdace instytucjami państwowymi i samorzdowymi, a take osoby
yczne, s zobowi4zane do udzielenia pomocy na wezwanie Policji w zakresie
I terminie przez ni wyznaczonym, jee1i bez tej pomocy przeprowadzenie
avnnoci procesowej jest niemoiliwe albo znaczriie utrudriione.
Policja jest niefinansowym organem dochodzenia w postçpowaniu karn
vm skarbowym (art. 134 § 1 pkt 2 i art. 53 § 38 k.k.s.).
4. Uprawnienia Policji przys1uguj organom Stra±y Granicznej w za- Stra Graniczna I kresie ich w1aciwoci (art. 312 pkt 1 k.p.k.). Oznacza to, ze Stra Graniczna
moze prowadzi dochodzenie, a take ziecone jej przez prokuratora czynnoci
edztwa tylko w sprawach, ktOre zgodnie z ustaw4 z dnia 12 padziernika
1990 r. o Stray Granicznej (tekst jedn. Dz. U. z 2005 r. Nr 234, poz. 1997) naI
Iez do w1aciwoci tego organu państwa. Stra Graniczna zostala powolana powotanie
do ochrony granicy państwowej na 1dzie i morzu oraz do kontroli ruchu i organizacja granicznego. Jest jednostk4 umundurowan i uzbrojon (art. 1 ust. 1 u.SG). Stray Granicznej Przejela zadania Wojsk Ochrony Pogranicza, które zostaly rozformowane
z dniem zorganizowania Stray Granicznej, a wiçc z dniem wejcia w ycie
ustawy 0 Stray Granicznej.
97
zadania Stray Granicznej
uprawnienia
Stray Granicznej
Centralnym organem administracji rzdowej wIaciwym w sprawach ochrony granic RP i kontroli ruchu granicznego jest Komendant Glówny SG powolywany przez Prezesa Rady MinistrOw na wniosek Ministra Spraw Wew nçtrznych i Admiriistracji, któremu podlega (art. 3 ust. Ii 2 u.SG). Komendant Glówny SC jest przeloonym wszystkich funkcjonariuszy Stray Granicznej (art. 3 ust. 4 u.SG). Terenowymi organami Stray Granicznej s komendanci oddzialów Stray Granicznej oraz komendanci placówek i dywizjonów (art. 5 ust. 1 u.SG). Komendant Glówny SC wykonuje swoje funkcje z pomoc podl eglego mu urzçdu, tj. Komendy GlOwnej SG. Komendzie Glównej SG pod1 egaj organizacyjnie komendy oddzialów, placówek i dywizjonów (art. 5a u.SG). Koszty zwi4zane z funkcjonowaniem Stray Granicznej pokrywane s z budetu państwa (art. 8 u.SG).
Do zadań Stray Granicznej zwizanych z uprawnieniem do prowadzen ia postçpowania karnego w my1 art. 1 ust. 2 u.SG na1ey za1iczy rozpoznaw anie, zapobieganie oraz wykrywanie przestçpstw i wykroczeń oraz ciganie ich sprawców w zakresie w1aciwoci Stray Granicznej, a w szczegO1noci:
— przestçpstw i wykroczeń dotyczcych zgodnoci z obowizujcymi przepisami przekraczania granicy państwowej,
— przestçpstw skarbowych i wykroczeń skarbowych wymienionych w art. 134 § 1 pkt 1 k.k.s.,
— przestçpstw i wykroczen pozostajcych w zwi4zku z przekroczeniem granicy państwowej lub przemieszczeniem przez granicç państwow towarów oraz wyrobów akcyzowych,
— przestçpstw okre1onych w art. 228 k.k. (Iapownictwo bierne), art. 229 k.k. (lapownictwo czynne), art. 231 k.k. (przekroczenie uprawnień lub niedopelnienie obowizków) popelnionych przez pracowników Stray Granicznej w zwizku z wykonywaniem czynnoci s1ubowych,
— przestçpstw okre1onych w art. 190 k.k. (grotha karalna), art. 222 k.k. (naruszenie nietyka1noci cielesnej funkcjonariusza), art. 223 k.k. (czynna napa na funkcjonariusza publicznego) i 226 k.k. (zniewaga funkcjonar iusza organu RP).
Zakres uprawnień Stray Cranicznej uregulowany zostal w rozdziale 3 u.SG. W celu rozpoznania, zapobiegania oraz wykrywania przestçpstw wyk roczeń w zakresie wskazanych wykonuj mm. czynnoci operacyjno-rozpoz nawcze oraz prowadz postçpowanie wyej zadań (patrz art. 1 ust. 2 pkt 4 i ust. 2a u.SG) funkcjonariusze Stray Granicznej przygotowawcze wedlug przepisOw k.p.k., a take wykonuj czynnoci na polecenie s4du i prokuratury oraz innych w1aciwych organów państwowych (art. 9 ust. 1 u.SG). Podobn ie jak Policja, funkcjonariusze Stray Granicznej mog przy wykonywaniu czynnoci operacyjno-rozpoznawczych posIugiwa sic dokumentami, które uniemo1iwiaj ich identyfikacjç (art. 9c u.SG). Przy wykonywaniu czynnoci operacyjno-rozpoznawczych podejmowanych przez Stra Graniczn w celu zapobieenia, wykrycia, ustalenia sprawców oraz uzyskania i utrwalenia dow odów w sprawach o przestçpstwa wymienione w art. 9e ust. 1 u.SG sd okrç
8
owy, z zachowaniem warunków opisanych we wskazanym przepisie, moe w formie postanowienia zarzdzi — gdy inne rodki okazaly si bezskuteczne
—kontrole operacyjn, prowadzon niejawnie i obejmujc te same czynnoci, cow przypadku czynnoci prowadzonych przez Policjç, np. kontrolç freci kor espondencji, stosowanie rodków technicznych umoliwiaj4cych uzyskiwanie w sposób niejawny informacji i dowodOw oraz ich utrwalanie, a w szczególnoc i kontrolç rozmOw telefonicznych (art. 9e ust. 7 u.SG). Wykonujc wskazane
I wv±ej zadania, funkcjonariusze Stray Granicznej maj uprawnienia Policji (zob. na temat uprawnień Policji), tzn. mog m.in. dokonywaé kontroli osob stej, przeg1da zawarto bagay, legitymowaé lub usta1a w inny sposób tosamo osoby, zatrzymywa osoby w trybie i przypadkach okre1onych w k.p.k. oraz doprowadza je do w1aciwego organu Stray Granicznej, s4du kib prokuratury (art. 11 ust. 1 u.SG). Czynnoci te, dokonywane w toku dzialań operacyjno-rozpoznawczych, pow inny by wykonywane w sposOb mo1iwie najmniej naruszaj4cy dobra osobiste osoby, wobec której zostaly podjçte (art. 11 ust. lb u.SG). Osobie zatrzymanej przys1uguj uprawnienia przewidziane w k.p.k. Funkcjonariusze Stray Granicznej moga — w okreIonych przepisami svtuacjach — stosowa rodki przymusu bezporedniego oraz uywa broni palnej (zob. rozdzial 5 pt. ,,Uycie rodkOw przymusu bezporedniego i broni palnej” u.SG).
Przy wykonywaniu swoich zadań Stra Graniczna — podobnie jak Poh cja — moe korzysta w toku postçpowania z pomocy osób niebçdcych jej funkcjonariuszami; osobom tym moe by przyznane wynagrodzenie z tzw. funduszu operacyjnego (art. 9b ust. 1, 4, 4a u.SG).
Zgodnie z art. ha ust. 1 u.SG rodki finansowe w wysokoci 20% doc hodów uzyskanych przez Skarb Państwa tytulem przepadku rzeczy p0- chodzcych z ujawnionych przez Stra Graniczn przestçpstw i wykroczeń przeciwko mieniu, a take przestçpstw skarbowych i wykroczeń skarbowych, przeznaczane s na tzw. fundusz motywacyjny. Z tego funduszu otrzymuj nagrody funkcjonariusze, którzy bezporednio przyczynili sic do ujawnienia przestcpstw i wykroczeń. Odpowiedzia1no dyscyplinarna i karna funkcjon ariuszy Stray Granicznej regulowana jest przepisami rozdzialu 14 u.SG.
Stra Graniczna jest równie niefinansowym organem dochodzenia
w postçpowaniu karnym skarbowym (art. 134 § 1, art. 53 § 38 k.k.s.).
5. Jednym z organów postçpowania przygotowawczego jest Agencja Bezpieczeństwa Wewnçtrznego, której struktury i zadania okre1a ustawa
z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnçtrznego oraz Agencji
Wywiadu (Dz. U. Nr 74, poz. 676 z pon. zm.).
Agencja Bezpieczeństwa Wewnçtrznego jest w1aciwa w sprawach ochron bezpieczeństwa wewnçtrznego państwa (art. 1 u.ABW). Szef ABW jest centralnym organem administracji rzdowej dzia{ajcym przy ABW i podlega bezporednio Prezesowi Rady Ministrow; podlega on te kontroli Sejmu (art. 3 u.ABW). Szefa ABW powoluje i odwoluje Prezes Rady MinistrOw P0 zasiçgniçc iu opinii Prezydenta RI Kolegium do Spraw S1ub Specjalnych oraz Sejmowej Komisji do Spraw SIuth Specjalnych (art. 14 u.ABW). Szef ABW kieruje Agencj4
99
I
fundusz motywacyjny
Age ncj a
Bezpieczeństwa
Wewnçtrznego
wtaciwo
i organizacja wewnçtrzna
ABW
—..
zadania ABW
uprawnienia
ABW
bezporednio lub przy pomocy swoich zastçpcow (art. 19 ust. 1 u.ABW). Prez es Rady Ministrów nadaje Agencji statut, w ktOrym okre1a jej wewnçtrzn organizacjç. Szef ABW nadaje swoim jednostkom organizacyjnym regulaminy, w ktOrych okre1a ich strukturç wewnçtrzn i szczegOlowe zadania. W zakresie swojej w1aciwoci Szef Agencji tworzy, przeksztaica i likwiduje — w drodze zarzdzeń — orodki szkolenia Agencji, okre1aj4c ich strukturç, zadania oraz zasady ich funkcjonowania (art. 20 ust. 2 i 3 u.ABW); moe on take tworzy zespoly o charakterze stalym lub doranym, okre1ajc ich nazwe, skiad osobow y oraz szczegOlowy zakres i tryb dzialania (art. 20 ust. 4 u.ABW). W myI art. 5 ust. I pkt 2 u.ABW do zadań ABW na1e mm. rozpoznawanie, zapobieganie i wykrywanie przestçpstw:
— szpiegostwa, terroryzmu, naruszania tajemnicy państwowej i innych przestepstw godzcych w bezpieczeństwo państwa,
— godzcych w podstawy ekonomiczne państwa,
— korupcji osób pe1nicych funkcje publiczne, jee1i moe to godzi w bezp ieczeństwo państwa,
— w zakresie produkcji i obrotu towarami technologicznymi i uslugami o znaczeniu strategicznym dia bezpieczeństwa panstwa,
— nielegalnego wytwarzania, posiadania i obrotu broni, amunicj i mater ialami wybuchowymi, broni masowej zaglady oraz rodkami odurzajc ymi i substancjami psychotropowymi w obrocie miçdzynarodowym.
W zwizku z wymienionymi zadaniami i w ich granicach funkcjonarius ze ABW wykonuj czynnoci operacyjno-rozpoznawcze i dochodzeniowo 1edcze w celu rozpoznawania, zapobiegania i wykrywania przestçpstw oraz cigania ich sprawców. Na1ey pode1i, e funkcjonariusze ABW wykonuj czynnoci tylko w ramach w1aciwoci rzeCzowej tej Agencji i w tym zakresie przys1uguj im uprawnienia procesowe Policji wynikajce z regulacji zawartej w k.p.k. (art. 21 ust. 3 u.ABW).
W ramach swojej wIaciwoci, wyranie ograniczonej przedmiotowo co do rodzaju ciganych przestçpstw, funkcjonariusze ABW (podobriie jak polic janci) maj przy wykonywaniu czynnoci s1uzcych realizacji wyznaczonych im zadań prawo do mm.:
— legitymowania osOb w celu ustalenia ich tosamoci;
— zatrzymywania osób w trybie i przypadkach okre1onych w k.p.k.;
— przeszukiwania osób i pomieszczeń w trybie i przypadkach okre1onych w k.p.k.;
— dokonywania kontroli osobistej, przeg1dania zawartoci bagay oraz sprawdzania ladunku w rodkach transportu 1dowego, powietrznego i wodnego w razie istnienia uzasadnionego podejrzenia popelnienia czynu zabronionego pod grob kary;
— dania niezbçdnej pomocy od instytucji państwowych, organOw admin istracji rzdowej i samorz4du terytorialnego oraz przedsiçbiorcOw prow adzcych dzia1a1no w zakresie uytecznoci publicznej; wymienione
100
7
instytucje, organy i przedsiçbiorcy s obowizani — w zakresie swojego dzialania — do udzielenia pomocy nieodplatnie, w ramach obowizujc ych przepisów prawa;
— zwracania sic o niezbcdn pomoc take do jednostek organizacyjnych i organizacji spolecznych, jak rOwnie — w naglych wypadkach — do kadej osoby o udzielenie doranej pomocy, w ramach obowizuj4cych przepisów prawa (art. 23 ust. 1 u.ABW).
W razie niepodporzdkowania sic wydanym na podstawie obowizujc vch przepisOw poleceniom funkcjonariusze ABW mog stosowa fizyczne, chniczne i chemiczne rodki przymusu bezporedniego sIu±ce do obezw iadniania osób Tub ich konwojowania bd do zatrzymywariia pojazdów rt. 25 ust. 1 u.ABW). Jee1i wymienione wyej rodki przymusu oka sic rewystarczaj4ce Tub ich uycie — ze wzglçdu na okoTicznoci zdarzenia — nie st moTiwe, funkcjonariusze ABW maj prawo uycia broni palnej, oczywicie w granicach ciTe okreTonych w ustawie (art. 26 ust. 1 u.ABW).
W zwizku z wykonywaniem czynnoci operacyjno-rozpoznawczych w ramach reaTizacji zadań ABW, gdy inne rodki oka sic bezskuteczne aTbo chodzi wysokie prawdopodobieństwo, e bçd nieskuteczne Tub nieprzyd atne, S4d Okrçgowy w Warszawie, na pisemny wniosek Szefa ABW i po yskaniu pisemnej zgody Prokuratora Generalnego, moe wydaé postanow ienie zarzdzajce kontrolç operacyjn (art. 27 ust. 1 i 2 u.ABW). Kontrola qeracyjna prowadzona jest niejawnie; poTega ona na:
— kontroTowaniu treci korespondencji,
— kontroTowaniu zawartoci przesylek,
— stosowaniu rodków technicznych umoliwiaj4cych uzyskiwanie (w spos ob niejawny) informacji i dowodOw oraz ich utrwaTania, a w szczegoTn oci treci rozmów telefonicznych i innych informacji przekazywanych za pomoc sieci teTekomunikacyjnych (art. 27 ust. 6 u.ABW).
W wypadkach niecierpicych zwloki czynnoci prowadzone w ramach ntro1i operacyjnej mog by dokonywane bez uzyskania uprzedniej zgody iu, na zarzdzenie Szefa ABW po uzyskaniu pisemnej zgody Prokuratora Generalnego. Jednoczenie Szef ABW zwraca sic do sdu o wydanie stosownej zgody. Jee1i w terminie 5 dni od dnia zarz4dzenia kontroTi operacyjnej s4d e wyrazi na ni zgody, Szef ABW ma obowizek wstrzymania tej kontroli az komisyjnego zniszczenia materialów uzyskanych podczas jej przeprowad zania (art. 27 ust. 3 u.ABW). Podobnie jak Policja, ABW moe dokona tzw. zkupu kontroTowanego (art. 29 u.ABW), przeprowadziă tajne nadzorowanie pomieszczeń (art. 30 u.ABW), a take stosowa wspomniany ju wyej podu ch operacyjny (art. 27 u.ABW).
Agencja moe przy wykonywaniu swoich zadań korzysta z pomocy
Ob niebcdcych jej funkcjonariuszami. Ujawnienie takich osób moe nastpi wyjtkowo w przypadkach wskazanych w ustawie (art. 36 ust. ii 2 u.ABW).
101
I
kontrola operacyjna
wspotpracownicy
Agencja Bezpieczeństwa Wewnçtrznego wykonuje równie czynnoci na polecenie sdu lub prokuratora w zakresie okre1onym w k.p.k. (art. 21 ust. 2 u.ABW).
wytczenie tajnej W zwizku z wykonywaniem swoich zadań ABW nie moe jednak wyw spó{pracy korzystywa do tajnej wspólpracy m.in.: poslów, senatorOw, sçdziow, prokurat orów, adwokatów, redaktorOw naczelnych, dziennikarzy, rektorów, prorektor ow i kierownikOw podstawowych jednostek organizacyjnych w publicznych i niepublicznych szkolach wyszych (art. 37 u.ABW).
Zgodnie z regu1acj zawart w k.k.s. ABW jest rOwnie organem postçp owania przygotowawczego w sprawach o przestçpstwa skarbowe (art. 118 § 2, art. 134 § 1 pkt 3 k.k.s.). Inaczej ni w przypadku Policji, przepisy karnop rocesowe nie przewiduj mo1iwoci wystpienia ABW w roli oskarycie1a publicznego.
Ustawa oABW reguluje odpowiedzia1no dyscyp1inarn (rozdzial 10) oraz karn (rozdzial 11) funkcjonariuszy ABW. Nie jest przedmiotem rozwaań Agencja Wywiadu, ktOra zgodnie z art. 2 u.ABW jest wIaciwa w sprawach ochrony bezpieczeństwa zewnçtrznego państwa, co nie pozostaje w krçgu zainteresowań procedury karnej.
Centralne Biuro 6. Centralne Biuro Antykorupcyjne jest s1uth specjaln4 powo1an Antykorupcyjne do zwalczania korupcji w yciu publicznym i gospodarczym, w szczegOlnoc i w instytucjach panstwowych i samorz4dowych, a takie do zwalczania dzia1a1noci godzcej w interesy ekonomiczne państwa (art. 1 ust. 1 u.CBA).
pojçcie W my1 art. 1 ust. 3 u.CBA, ,,korupcj4, w rozumieniu ustawy, jest obiecywanie, ,korupcji proponowanie, wrçczanie, danie, przyjmowanie przez jakko1wiek osobç,
bezporednio lub porednio, jakiejkolwiek niena1enej korzyci majtkowej, osobistej lub innej, dia niej samej Tub jakiejkolwiek innej osoby, Tub przyjm owanie propozycji lub obietnicy takich korzyci w zamian za dzialanie Tub zaniechanie dzialania w wykonywaniu funkcji publicznej Tub w toku dzialalf loCi gospodarczej”.
organizacja CentraTnym Biurem Antykorupcyjnym kieruje Szef CBA, który jest cenw ewnçtrzna CBA traTnym organem administracji rzdowej nadzorowanym przez Prezesa Rady
Ministrów. Szef CBA dziala przy pomocy Centralnego Biura Antykorupcyjnego, które jest urzçdem administracji rzdowej (art. 5 ust. 1,2 u.CBA). Powolywany jest on na cztero1etni kadencjç przez Prezesa Rady Ministrów, p0 zasiçgniçciu opinii Prezydenta RP, Kolegium do Spraw S1ub Specjalnych oraz sejmowej komisji w1aciwej do spraw s1ub specjaTnych. Prezes Rady Ministrów mote równie odwo1a Szefa CBA, p0 zasiçgniçciu opinii wskazanych wyej podm iotów (art. 6 ust. 1 u.CBA). Na wniosek Szefa CBA Prezes Rady MinistrOw powoluje i odwoluje zastçpców Szefa CBA (art. 6 ust. 4 u.CBA). Prezes Rady Ministrów nadaje CBA statut, ktOry okre1a jego organizacjç wewnçtrzn, a tak.e wyznacza — w drodze wytycznych — kierunki dzialania CBA (art. 11 i 12 u.CBA).
+aciwo Zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt I u.CBA do zadań CBA w zakresie jego wIar zeczowa CBA ciwoci (czyTi zwaTczania korupcji), zwizanych z postepowaniem karnym,
naTey rozpoznawanie, zapobieganie i wykrywanie:
102
1) przestçpstw przeciwko dzia1a1noci instytucji państwowych oraz samor zdu terytorialnego okre1onych w art. 228 k.k. (Iapownictwo bierne), art. 229 k.k. (Iapownictwo czynne), art. 230 k.k. (platna protekcja), art. 231 k.k. (przekroczenie uprawnień lub niedopelnienie obowizków) oraz
wa rt. 14 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ograniczeniu prowadzenia dziaIa1noci gospodarczej przez osoby pelni4ce funkcje publiczne (tekst jedn. Dz. U. z 2006 r. Nr 216, poz. 1584) (chodzio przestçpstwo po1egajce na podaniu nieprawdy w owiadczeniu o dziala1noci gospodarczej prow adzonej przez maIonka — art. 8 ust. 1 tej ustawy, oraz w owiadczeniu
0 swoim stanie majtkowym — art. 10 ust. 1 tej ustawy);
2) przestcpstw przeciwko: wymiarowi sprawied1iwoci okre1onych w art. 233 k.k. (falszywe zeznania i owiadczenia); wyborom i referendum okre1onych w art. 250a k.k. (przyjecie korzyci maj4tkowej w zwizku z glosowaniem); porz4dkowi publicznemu okre1onych w art. 258 k.k. (udzial w gangu, kierowanie gangiem); wiarygodnoci dokumentów okre1onych w art. 270 k.k. (podrobienie dokumentów), art. 271 k.k. (powiadczenie nieprawdy), art. 272 k.k. (wyludzenie powiadczenia nieprawdy) i art. 273 k.k. (uywanie dokumentów powiadczajcych nieprawde); mieniu okre1onych w art. 286 k.k. (oszustwo, wymuszenie okupu); obrotowi gospodarczemu okre1onych w art. 296 k.k. (niegospod arno), art. 296a k.k. (przyjmowanie korzyci majtkowych), art. 296b k.k. (przyjçcie korzyci w zwizku z organizacj4 zawodów sportowych), art. 297 k.k. (wyludzenie kredytu) i art. 299 k.k. (pranie brudnych pien içdzy); obrotowi pieniçdzmi i papierami wartociowymi okre1onych w art. 310 k.k. (falszowanie pieniçdzy i papierów wartociowych), a take przestçpstw, o których mowa w:
— art. 586 k.s.h. (odpowiedzia1no za niezgloszenie wniosku o upad
art. 587 k.s.h. (odpowiedzia1no za niena1eyte wykonywanie obow i4zków),
— art. 588 k.s.h. (odpowiedzia1no czlonka zarz4du lub likwidatora za nabycie akcji wiasnych przez spolke),
— art. 589 k.s.h. (odpowiedzia1no czlonka zarzdu lub likwidatora sp. z 0.0. za wydanie przez spOlkç dokumentów imiennych, na okazic iela lub dokumentOw na ziecenie na udzialy lub prawa do zysków w spólce),
— art. 590 k.s.h. (odpowiedzia1no za wystawianie falszywych zawiadc zeń w celu umoliwienia bezprawnego glosowania na walnym zgrom adzeniu lub bezprawnego wykonywania praw mniejszoci),
— art. 591 k.s.h. (odpowiedzia1no za poslugiwanie sic falszywymi dok umentami przy glosowaniu na walnym zgromadzeniu lub wykonyw aniu praw mniejszoci),
— art. 592 k.s.h. (odpowiedzia1no czlonka zarz4du za wydanie akcji w sytuacjach prawnie niedopuszczalnych), oraz przestçpstw okre1 onych w:
103
a
I
—
.1.I
• art. 179 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami fin ansowymi (Dz. U. Nr 183, poz. 1538 z pón. zm.) (naruszenie
tajemnicy zawodowej w obrocie papierami wartociowymi),
• art. 180 wskazanej wyiej ustawy (ujawnienie informacji poufnej wbrew okre1onemu prawem zakazowi),
• art. 181 wskazanej wyej ustawy (wykorzystanie informacji poufnej wbrew okre1onemu prawem zakazowi),
art. 182 wskazanej wyej ustawy (udzielenie rekomendacji lub nakianianie do nabycia lub zbycia instrumentów finansowych, których dotyczy informacja poufna, wbrew okre1onemu prawem zakazowi),
• art. 183 wskazanej wyej ustawy (dokonanie manipulacji zakazanej prawem);
3) jee1i te przestçpstwa pozostaj w zwizku z korupcj lub dzia1a1noci godzc4 w interesy ekonomiczne państwa;
4) przestçpstw w zakresie finansowania partii politycznych, okre1onych w art. 49d ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych (Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 857 z pon. zm.) (niewykonanie lub niedopuszczenie do wykonania obowizku sporzdzenia i z1oenia corocznej informacji finansowej o otrzymanej subwencji oraz o poniesionych z subwencji wyd atkach albo podanie w niej nieprawdziwych danych) oraz w art. 49f tej ustawy (wydatkowanie rodków partii politycznej w celu finansowania kampanii wyborczych bez porednictwa funduszu wyborczego oraz niew ykonanie lub niedopuszczenie do wykonania obowizku sporz4dzenia i zIoienia sprawozdania partii politycznej o ródIach pozyskania rodków finansowych) — jeie1i pozostaj w zwizku z korupcj4;
5) przestçpstw przeciwko obowkzkom podatkowym i rozliczeniom z tytulu dotacji i subwencji okre1onych w rozdziale 6 k.k.s., jee1i pozostaj w zwizku z korupcj4 lub dzia1a1noci godz4c w ekonomiczne interesy państwa.
W granicach wskazanych wyej zadafl funkcjonariusze CBA wykonuj czynnoci operacyjno-rozpoznawcze w celu zapobiegania popelnienia przes tçpstw, ich rozpoznania i wykrywania, a takie — jee1i istnieje uzasadnione podejrzenie popelnienie przestçpstwa — czynnoci dochodzeniowo-1edcze w celu cigania sprawców przestçpstw (art. 13 ust. 1 u.CBA). Ponadto w ram ach swojej dziaIa1noci CBA prowadzi postçpowanie przygotowawcze take w sprawach o przestçpstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe (art. 134 § 1 pkt 5 k.k.s.).
czynnoci CBA na Podobnie jak inne organy postçpowania przygotowawczego (np. Policja, polecenie sdu ABW), CBA wykonuje czynnoci na polecenie sdu lub prokuratora w zakresie lub prokuratora wyznaczonym przez k.p.k. oraz k.k.w. (art. 13 ust. 2 u.CBA). Na1ey podkre funkcjonariusze CBA (podobnie jak funkcjonariusze ABW) wykonuj czynnoci zwizane ze ciganiem przestçpstw wyIcznie w ramach w1aciwoci rzeczowej (przedmiotowej) CBA, i w tym zakresie przys1uguj im upraw1 04
F!
nienia procesowe Policji okre1one w k.p.k. (art. 13 ust. 3 u.CBA). Wykonuj4c avnnoci dochodzeniowo-ledcze, funkcjonariusze CBA s zobowizani do cszanowania godnoci ludzkiej oraz przestrzegania i ochrony praw czlowieka, nieza1enie od jego narodowoci, pochodzenia, sytuacji spoleczriej, przekonań politycznych lub religijnych albo wiatopog1dowych (art. 13 ust. 4 u.CBA).
Zakres czynnoci majcych siuy realizacji zadań CBA (art. 14 ust. 1 u.CBA) oraz zakres czynnoci ABW (art. 23 ust. 1 u.ABW) jest analogiczny. Równiez w ustawie o CBA zwraca uwagç przepis, zgodnie z ktOrym czynnoci w ramach realizacji zadań CBA powinny bye wykonywane w sposób moliw ie najmniej naruszajcy dobra osobiste osoby, wobec której zostaly podjçte (art. 14 ust. 6 u.CBA).
W razie niepodporzdkowania sic poleceniom majcym na celu realizacjç zadań funkcjonariusze CBA mog stosowaC rodki przymusu bezporedniego 4art. 15 ust. 1 u.CBA), a gdyby okazaly sic one niewystarczajce, funkcjonar iusze CBA uprawnieni s do uycia broni palnej, ale tylko w przypadkach wvranie wskazanych w ustawie (art. 16 ust. 1 u.CBA).
W zwizku z czynnociami operacyjno-rozpoznawczymi podejmowan vmi przez funkcjonariuszy CBA w celu rozpoznawania, zapobiegania i wyk rvwania przestçpstw, a tak.e uzyskania i utrwalania dowodOw przestçpstw, wvranie wskazanych w ustawie o CBA (chodzi np. o przestçpstwa opisane w art. 228—231, 250a, 258, 286, 296—297, 299, 310 § 1, 2 i 4 k.k.), gdy wczeniej zastosowane rodki okazaly sic bezskuteczne albo gdy zachodzi wysokie prawd opodobieństwo, e bçd4 nieskuteczne lub nieprzydatne, S4d Okrçgowy w Warszawie, na pisemny wniosek Szefa CBA zIoony p0 uzyskaniu pisemnej zgody Prokuratora Generalnego, moe — w drodze postanowienia — zarzdziC knntrolç operacyjn4 (art. 17 ust. 1 i 2 u.CBA). Zakres, sposób dzialania oraz warunki formalne kontroli operacyjnej prowadzonej przez CBA regulowane
w art. 17 i 18 u.CBA. Regulacja ta jest analogiczna do przewidzianej dia kontroli operacyjnej prowadzonej przez ABW
Wart. 19—20 u.CBA przewidziano (podobnie jak w ustawie 0ABW) instyt ucje: zakupu kontrolowanego, tajnego nadzorowania pomieszczeń, podsiuchu
operacyjnego. Przy wykonywaniu czynnoci operacyjno-rozpoznawczych funkcjonariusze CBA mog poslugiwaC sic dokumentami uniemoliwiajcymi
ustalenie ich danych identyfikacyjnych (art. 24 ust. 2 u.CBA). Funkcjonariusze CBA mog te w swych dzialaniach korzystaC z pomocy osób niebçd4cych funkcjonariuszami CBA (za wynagrodzeniem), przy czym dane tych osób mog bye ujawnione tylko w wyjtkowych, okre1onych przez ustawç, przypadkach (art. 25 ust. 1—3 u.CBA). Pewne granice w zakresie szerokich uprawnień CBA do cigania przestcpstw wyznacza art. 26 u.CBA, zgodnie z którym CBA nie moze przy wykonywaniu swoich zadań korzystaC z tajnej wspóipracy m.in.:
poslOw, senatorOw, sçdziów, prokuratorOw, adwokatów, dziennikarzy, rektor ow, prorektorów i kierowników podstawowych jednostek organizacyjnych (np. dziekanów) w publicznych i niepublicznych szkolach wyszych.
W my1 art. 29 u.CBA, szefowie: CBA, ABW i SKW oraz Komendant GlOw- fly Policji, Komendant Glówny SG, Komendant Glówny Zandarmerii Wojsko1 05
stosowanie rodkôw przymusu bezporedniego
kontrola
operacyjna
tajni
wspôtpracownicy
wspótdziatanie orgarlôw cigania
r
,
I
wej, Generalny Inspektor Kontroli Skarbowej, Szef Sluzby Celnej i Generalny Inspektor Informacji Finansowej, s zobowizani do wspóldzialania w ramach swoich kompetencji w zakresie zwalczania korupcji w instytucjach państwow ych i samorzdzie terytorialnym oraz yciu publicznym i gospodarczym, a take dziala1noci godzcej w interesy ekonomiczne państwa.
Odpowiedzia1no dyscyp1inarn funkcjonariuszy CBA regu1uj przepisy
zawarte w rozdziale 7 u.CBA.
7. Urzçdy skarbowe, jako organy administracji rzdowej niezespolonej, pod1egaj ministrowi w1aciwemu do spraw finansów publicznych — Minis trowi Finansów (art. 5 ust. 1 u.u.i.s.). Naczelnik urzçdu skarbowego wykon uje zadania z pomoc kierowanego przez siebie urzçdu skarbowego (art. 5 ust. 3 u.u.i.s.).
Do zakresu dzialania urzçdow skarbowych naIey m.in.: prowadzenie dochodzeń w sprawach o przestçpstwa skarbowe i wykroczenia skarbow e oraz wykonywanie funkcji oskarycie1a publicznego w tych sprawach, a take wykonywanie kar majtkowych w zakresie okre1onym w k.k.w. oraz k.k,s. (art. 5 ust. 6a u.u.i.s.). Urzd skarbowy prowadzi postçpowanie przyg otowawcze w sprawach o przestçpstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe, z wy1czeniem spraw na1ecych do w1aciwoci urzçdu celnego (art. 133 § 1 pkt 2 k.k.s.); s to przestçpstwa z dziedziny prawa podatkowego, dewizoweg o, celnego oraz gier i zakladów wzajemnych. Zgodnie z rozporzdzeniem Ministra Sprawied1iwoci z dnia 13 czerwca 2003 r. w sprawie okre1enia organów uprawnionych obok Policji do prowadzenia dochodzeń oraz org anow uprawnionych do wnoszenia i popierania oskaizenia przed sdem pierwszej instancji w sprawach pod1egajcych rozpoznaniu w postçpowaniu uproszczonym, jak równie w zakresu spraw zieconych tym organom (Dz. U. Nr 108, poz. 1019 z pon. zm.), urzd skarbowy moe takae — w postçpowaniu uproszczonym — prowadzi dochodzenie w sprawach o przestçpstwa okre1 one w art. 77 ustawy z dnia 29 wrzenia 1994 r. o rachunkowoci, tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 76, poz. 694 z pon. zm. (nieprowadzenie bd prowadzenie wbrew przepisom ustawy ksi4g rachunkowych, niesporzd zanie sprawozdania finansowego), art. 78 ust. I tej ustawy (sporz4dzanie przez bieglego rewidenta opinii niezgodnej ze stanem faktycznym) i art. 79 tej ustawy (m.in. niepoddanie sprawozdania finansowego badaniu przez bieglego rewidenta, nieudostçpnienie sprawozdania finansowego i innych dokumentów, prowadzenie dzia1a1noci uslugowej w zakresie prowadzen ia ksig rachunkowych bez wymaganych uprawnień). Organy finansowe (w tym urzd skarbowy) mog wszcz postçpowanie przygotowawcze w sprawach o przestçpstwo skarbowe i wykroczenie skarbowe, nieza1enie od swej wIaciwoci (przedmiotowej — rzeczowej), jednakae p0 zabezpiec zeniu dowodów przekazuj sprawç do dalszego prowadzenia w1aciwemu organowi (art. 133 § 2 k.k.s.).
Terytorialny zasicg dzialania (w1aciwo terytorialna — miejscowa) oraz
siedziby naczelników urzçdow zostaly ustalone w rozporzdzeniu Ministra FinansOw z dnia 19 listopada 2003 r. w sprawie terytorialnego zasiçgu dzialania
106
urzd skarbowy
zakres dziatania urzçdu
skarbowego
wtaciwo
przedmiotowa urzçdu
skarbowego
w{aciwo
miejscowa
urzçdu
skarbowego
7
z siedzib naczelników urzçdOw skarbowych i dyrektorów izb skarbowvch
4)z.. U. Nr 209, poz. 2027 z pón. zm.) wydane na podstawie delegacji zawartej
art. 5 ust. 9c u.u.i.s. Przez w1aciwo terytoria1n (miejscow) na1ey tu ron
ie ustalenie, który z urzçdów skarbowych jest w1aciwy do prowadzenia
tçpowania ze wzglçdu na miejsce popelnienia przestçpstwa skarbowego
wykroczenia skarbowego.
8. lnspektorzy kontroli skarbowej prowadz4 postçpowanie przygoto- inspektorzy wcze, w trybie i na zasadach okre1onych przepisami k.p.k., k.p.w. i k.k.s., kontroli
w sprawach z zakresu kontroli skarbowej (art. 6 ust. 2 u.k.s.). skarbowej
W sprawach ujawnionych w zakresie dzialania kontroli skarbowej po- zakres kontroli
powanie przygotowawcze prowadzi inspektor kontroli skarbowej (art. 133
1 pkt 3 k.k.s.). Zgodnie z art. 2 ust. 1 u.k.s. do zakresu kontroli skarbowej
lezym.in.:
— kontrola rzete1noci dekiarowanych podstaw opodatkowania oraz praw
idIowoci obliczania i wplacania podatkOw,
— ujawnianie i kontrola niezgloszonej do opodatkowania dzia1a1noci gos
podarczej, a take dochodów nieznajdujcych pokrycia w ujawnionych
s rOd1ach przychodu,
— kontrola rOdeI pochodzenia maj4tku, w przypadku niezgloszenia do
opodatkowania dzia1a1noci gospodarczej, a take dochodOw nieznajd
ujcych pokrycia w ujawnionych ród1ach przychodów,
— ujawnianie skladników majtkowych podmiotów zobowi4zanych do
uiszczenia na1&noci publicznych lub podejrzanych o czyny zagroone
kar4 grzywny.
Inspektorów powoluje i odwoluje Generalny Inspektor Kontroli Skarbo- organizacja wej, który jako organ wyszego stopnia nad dyrektorami urzçdów kontroli
skarbowej jest powolywany i odwolywany przez Prezesa Rady MinistrOw
na wniosek Ministra Finansów. Minister FinansOw jest naczelnym organem
bntroli skarbowej (art. 8 ust. lila u.k.s.).
Siedziby i terytorialny zasiçg dzialania urzçdOw kontroli skarbowej, w{aciwo awiçc wtaciwoé miejscow, okre1a (z uwzglçdnieniem administracyj- miejscowa nego podzialu kraju) rozporz4dzenie Ministra Finansów z dnia 7 grudnia
1998 r. w sprawie okre1enia siedzib i terytorialnego zasiçgu dzialania urzçdOw
kontroli skarbowej (Dz. U. Nr 153, poz. 995). W zaIczniku do rozporzdzenia
ustalono istnienie 16 urzçdów kontroli skarbowej oraz ich siedziby.
Inspektorzy wykonuj4cy czynnoci zwizane z realizacj4 zadań ustawo- uprawnienia
wvch maj prawo m.m. do: inspektorôw
— legitymowania,
— zatrzymywania i przeszukiwania osób oraz przeszukiwania pomieszczeń,
bagau i ladunku w trybie i przypadkach okre1onych w k.p.k. i k.k.s.,
— zwracarlia sic o niezbçdn pomoc do innych jednostek organizacyjnych,
przedsiçbiorców i organizacji spolecznych, jak równie zwracania sic
w naglych wypadkach do kadej osoby o udzielenie doranej pomocy,
w ramach obowizujcych przepisOw prawa (art. ha ust. 1 u.k.s.).
107
I
zazalenie Na sposób prowadzenia czynnoci, które wskazano wyej, przysluguje na czynnoci zaa1enie do wIaciwego miejscowo prokuratora rejonowego (art. lic ust. 1 inspektorôw u.k.s.).
kontrol i Szczegolowy tryb legitymowania, zatrzvmywania i przeszukiwania osób, skarbowej przeszukiwania pomieszczeń, bagau i ladunku, zatrzymywania pojazdów
i innych rodków przewozowych przez inspektora kontroli skarbowej reg uluje rozporzdzenie Ministra Finansów z dnia 21 grudnia 2006 r. (Dz. U. z 2007 r. Nr 5, poz. 35) wydane na podstawie delegacji zawartej w art. lic ust. 3 u.k.s. Jak wszystkie organy postçpowania przygotowawczego, równie inspektorzy kontroli skarbowej s zobowizani do poszanowania godnoci czlowieka oraz respektowania innych praw i wo1noci obywatelskich (art. 11 ust. ii 2 u.k.s.).
Problematykç stosowania rodków przymusu bezporedniego przez inspektorów kontroli skarbowej reguluje rozporz4dzenie Ministra FinansOw z dnia 25 czerwca 2002 r. (Dz. U. Nr 96, poz. 845) wydane na podstawie deleg acji ustawowej zawartej w art. lie ust. 2 u.k.s. Rozporzdzenie szczegOlowo okre1a rodzaje rodków przymusu bezporedniego, do stosowania których uprawnieni s inspektorzy kontroli skarbowej, szczegolowe warunki i sposoby ich uycia, a takie tryb wyposaenia inspektorOw w te rodki. Przewidziana w ustawie o kontroli skarbowej moliwo uycia broni palriej przez inspektor ow kontroli skarbowej (art. 1 if ust. 1 u.k.s.) regulowana jest rozporzdzeniem Ministra FinansOw z dnia 25 czerwca 2002 r. (Dz. U. Nr 96, poz. 846) wydanym na podstawie art. hf ust. 4 u.k.s.
DziaIa1no wywiadu skarbowego regulowana jest przepisami rozdzial u 4 u.k.s.
Stuba Celna 9. Umundurowana S1uba Celna zostala utworzona w celu zapewnienia
— zakres zgodnoci z prawem przewozu towarOw na obszar celny Wspólnoty Eurod ziatania pejskiej oraz wywozu towarów z obszaru celnego WspOlnoty Europejskiej,
a tak.e wykonywania obowizków okre1onych w przepisach odrçbnych,
w szczegó1noci w zakresie podatku akcyzowego (art. 1 ust. 1 u.SC). Jednostki
organizacyjne Sluthy Celnej powoluje — w drodze rozporzdzenia — Minister
Finansów, tworzc i znoszc izby oraz urzçdy celne, a take okre1ajc ich organizacja siedziby. Organizacjç izb celnych i urzçdOw celnych okre1a statut nadany wewnçtrzna — w drodze zarz4dzenia — przez Ministra FinansOw (art. hd u.SC). Urzçdem,
w rozumieniu ustawy o SIubie Celnej, jest izba celna wraz z podleglymi jedn ostkami organizacyjnymi. Kierownikiem urzçdu jest dyrektor izby celnej (art. 1 ust. 7 i 8 u.SC). Dyrektorzy izb celnych wykonuj zadania z pomoc podleglych urzçdOw i za porednictwem naczelnikOw urzçdów celnych. Nac zelnicy urzedow celnych wykonuj zadania z pomoc podleglych urzçdOw (art. ld u.SC).
zadania SC Do zadań Sluthy Celnej nal&y m.in.:
— rozpoznawanie, zapobieganie i wykrywanie przestepstw skarbowych i wykroczeń skarbowych, przestçpstw i wykroczeń zwizanych z przyw ozem i wywozem towarOw oraz ciganie ich sprawców w zakresie
okre1onym innymi ustawami;
108
• — rozpoznawanie, zapobieganie, wykrywanie oraz zwalczanie przestçpstw
i wykroczeń zwizanych z naruszeniem przepisów dotyczcych ochrony
dóbr kultur (np. wywóz za granicç zabytku bez zezwolenia — art. 109 ustawy
z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami — Dz. U.
Nr 162, poz. 1568 z pón. zm.) oraz ochrony w1asnoci intelektualnej, a take przestçpstw i wykroczeń zwi4zanych z wprowadzeniem na poiski obszar celny oraz wyprowadzeniem z poiskiego obszaru celnego towarów objçtych ograniczeniami lub zakazami, w szczego1noci takich jak: odpady szkodliwe, substancje psychotropowe, broń (art. 1 ust. 2 pkt 4 i 5 u.SC).
W celu realizacji wskazanych zadań SIuba Celna podejmuje czynnoci kmtrolne oraz prowadzi postepowanie przygotowawcze zgodnie z przepisami .p.k. i k.k.s. (art. 1 ust. 2a u.SC). Zwalczariie i ciganie przestçpstw skarbowych iwvkroczeń skarbowych, w zakresie ustalonym przez k.k.s., na1ey do zadań rektora izby celnej i naczelnika urzçdu celnego (art. lb I art. ic u.SC).
W myl art. 133 § 1 k.k.s. urz4d celny prowadzi postçpowaflie przygotow cze: w sprawach o przestçpstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe okre me w art. 63—75 k.k.s. (rozdzial 6 pt. ,,Przestçpstwa skarbowe i wykroczenia arbowe przeciwko obowizkom podatkowym i rozliczeniom z tytulu dotacji 1d subwencji”), art. 85—96 § 1 k.k.s. (rozdzia{ 7 pt. ,,Przestçpstwa skarbowe iwvkroczenia skarbowe przeciwko obow4zkom celnym oraz zasadom obroh i z zagranic towarami i uslugami”) i art. 106h (rozdzial 8 pt. ,,Wykroczenia arbowe przeciwko obrotowi dewizowemu”); oraz w sprawach ujawnionych w zakresie swojego dzialania przez urzçdy celne z art. 106e, 106f, 106k k.k.s. jrozdzial 8 pt. ,,Wykroczenia skarbowe przeciwko obrotowi dewizowemu”); a take w sprawach z zakresu swoj ego dzialania z art. 54,56,57 § 1, art. 76,80, , 84 § 1 k.k.s. (rozdzial 6 pt. ,,Przestçpstwa skarbowe i wykroczenia skarbow e przeciwko obowi4zkom podatkowym i rozliczeniom z tytulu dotacji lub 9lbwencji”), art. 107, 107a oraz art. 109—111 § 1 k.k.s. (rozdzial 9 pt. ,,Przestçps twa skarbowe i wykroczenia skarbowe przeciwko organizacji gier i zakladów wzajemnych”).
Z analizy przepisów reguluj4cych organizacjç i zadania SIuby Celnej wyn ika, e urzçdy celne prowadz postçpowanie przygotowawcze w sprawach o przestçpstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe z dziedziny prawa podath owego, celnego, dewizowego oraz gier i zakladów wzajemnych.
10. Zandarmeria Wojskowa maw sprawach pod1egajcych orzecznictwu dów wojskowych uprawnienia I obowizki procesowe Policji (art. 663 k.p.k.). Regulacja ta koresponduje z art. 2 u. p0!., zgodnie z ktOrym zadania przewid ziane dia Policji wykonuj w ramach Sil Zbrojnych RP oraz w stosunku do o1nierzy Zandarmeria Wojskowa i wojskowe organy porzdkowe, w trybie i na zasadach okre1onych w odrçbnych przepisach. Zandarmeria Wojskowa wchodzi w skiad Sit Zbrojnych jako ich wyodrçbniona i wyspecjalizowana sluzba (art. 3 ust. 7 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obow i4zku obrony Rzeczypospolitej Polskiej — tekst jedn. Dz. U. z 2004 r. Nr 241, poz. 2416 z pón. zm.).
organizacja wewnçtrzfla
L
wtaciwo przedmiotowa (rzeczowa)
andarmeria Wojskowa
109
Organizacjç i zakres dzialania Zandarmerii Wojskowej oraz uprawnienia i obowizki o1nierzy Zandarmerii Wojskowej okre1a ustawa z dnia 24 sierpn ia 2001 r. o Zandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porzdkowych (Dz. U. Nr 123, poz. 1353 z pón. zm.).
Dowódc Zandarmerii Wojskowej i prze1oonym wszystkich oInierzy
ZW jest Komendant Giówny ZW powolywany przez Ministra Obrony Narod owej, któremu te bezporednio podlega (art. 6 u.ZW).
Zandarmeriç Wojskow tworz: Komenda GlOwna ZW oraz jednostki
terenowe i specjalistyczne ZW. Terenowymi jednostkami organizacyjnymi
s oddzialy, wydzialy i placówki ZW (art. 7 u.ZW). Zandarmeria skiada sic
z pionu dochodzeniowo-1edczego, prewencyjnego oraz administracyjno logistyczno-technicznego (art. 8 u.ZW).
zadania ZW Do zadań Zandarmerii Wojskowej na1ey mm.:
— wykrywanie przestçpstw i wykroczeń (w tym skarbowych), ujawnianie i ciganie ich sprawców oraz ujawnianie i zabezpieczanie dowodów tych przestçpstw i wykroczeń,
— wspOldzialanie z poiskimi i zagranicznymi organami oraz sIubami wIaciwymi w sprawach bezpieczeństwa i porzdku publicznego oraz
policjami wojskowymi (art. 4 ust. 1 u.ZW).
Swoje zadania Zandarmeria Wojskowa realizuje m.in. przez:
— wykonywanie czynnoci operacyjno-rozpoznawczych,
— wykonywanie czynnoci procesowych w zakresie i na zasadach przewid zianych w k.p.k. i k.k.s.,
— zabezpieczanie 1adOw i dowodów popelnienia przestçpstw i wykroczen oraz sporzdzanie ekspertyz i opinii kryminalistycznych,
— poszukiwanie sprawcOw przestçpstw i wykroczeń, poszukiwanie zag inionych olnierzy, a takae poszukiwanie utraconych przez jednostki wojskowe: broni, amunicji, materialów wybuchowych i innego mienia wojskowego,
— przymusowe doprowadzanie osOb, w zakresie i na zasadach przewid zianych w przepisach o postçpowaniu karnym, karnym skarbowym,
karnym wykonawczym i cywilnym,
— wykonywanie zadań policji sdowej w sdach wojskowychi wojskowych jednostkach organizacyjnych prokuratury (art. 4 ust. 2 u.ZW).
czynnoci na andarmeria Wojskowa wykonuje równie czynnoci na polecenie sdu polecenie sdu wojskowego i prokuratora wojskowego, s4du powszechnego i prokuratora i prokuratora powszechnej jednostki organizacyjnej prokuratury (art. 4 ust. 3 u.ZW).
Przy wykonywaniu swoich zadań Zandarmeria Wojskowa wspóldziala
wspotdziatanie m.in. z: ABW, Po1icj, Stra Graniczn, organami celnymi, organami kontroli z organami skarbowej, Biurem Ochrony Rz4du oraz innymi organami uprawnionymi
cigania do wykonywania czynnoci operacyjno-rozpoznawczych, a take z organam i uprawnionymi do prowadzenia dochodzeń w sprawach o przestçpstwa
oraz organami, ktorym przys1uguj uprawnienia oskarycie1a publicznego,
110
uwzglednieniem wIaciwoci i kompetencji tych organOw oraz zadań anr merii Wojskowej (art. 14 ust. 1 pkt 2 u.ZW).
Wykonujc zadania, io1nierze ZW uprawnieni s m.in. do:
— legitymowaflia w celu ustalenia tosamOCi,
— zatrzymywania w przypadkach i trybie okre1onym w przepisach o pos tçpowaniu karnym,
— przeszukiwania osób i pomieszczeń w przypadkach i na zasadach okre1 onych w przepisach o postçpowaniu karnym,
— dokonywania kontroli osobistej, przegl4dania zawartoci bagau osobis tego, w razie istnienia uzasadnionego podejrzenia popelnienia czynu
zabronionego przez ustawç pod grob kary,
— stosowania rodków przymusu bezporedniego oraz uiycia broni palnej na zasadach okre1onych w ustawie o ZW (art. 42 i 43 u.ZW).
W zwizku z wykonywaniem czynnoci operacyjnorozpoznawczych w celu zapobieenia, wykrycia, ustalenia sprawców oraz uzyskania i utrwalenia wodów ciganych z oskarenia publicznego umy1nych przestçpstw taksag iwnie wyliczonych w art. 31 ust. 1 pkt 1—17 u.ZW (np. przeciwko pokojowi Ihidzkoci bd w przypadku zabójstwa, uprowadzenia osoby, handlu tudmi, jdzialu w zorganizowanej grupie przestçpczej, rozboju i kradzieiy rozbójniu ej, wymuszenia okupu), gdy inne rodki oka sic bezskuteczne, wojskowy d okrgowy, w1aciwy miejscowo ze wzglçdu na siedzibç organu ZW, mo±e
—w drodze postanowieflia, na wniosek organu ZW — zarzdzi kontrolç operau n (art. 31 u.ZW). W ramach kontroli operacyjrlej Zandarmeria Wojskowa, zasadach i w trybie przewidzianym w ustawie o ZW, moe przeprowadzi I . zakup kontrolowany (art. 32 ust. 1 i 2 u.ZW) albo tajne nadzorowanie
pomieszczeń (art. 33 ust. 1 u.ZW).
Zandarmeria Wojskowa jest wlaciwa w stosunku do:
— o1nierzy peInicych czynn sIubç wojskow,
— oInierzy niebçdcych w czynnej s1ubie wojskowej w czasie noszenia przez nich mundurów oraz odznak i oznak wojskowych,
— pracowników zatrudnionych w jednostkach wojskowych w zwi4zku z ich zachowaniem sic podczas pracy w tych jednostkach, a take w zwizku z popelnieriiem przez nich czynu zabronionego przez ustawç pod grob kary, wicego sic z tym zatrudnieniem,
— osób przebywajcych na terenach lub w obiektach jednostek wojskow ych,
— innych osOb ni wskazane wyej, pod1egajcych orzecznictwu sdów wojskowych, albo jee1i wynika to z odrçbnych przepisów,
— osób niebçd4cych o1nierzami, je±eli wspO1dziaiaj ze wskazanymi wyej osobami w popelnieniu czynu zabronionego przez ustawç pod grob kary, albo te jee1i dokonuj4 czynów zagraiajcych dyscyplinie wojskowej lub czynOw przeciwko yciu bid zdrowiu oInierza albo mieniu wojskowemu,
111
f
I
uprawnieflia otnierza ZW
kontrola
operacyjna ZW
wtakiwo
podmiotowa ±W
— zolnierzv sit zbrojnych państw obcych przebywajcych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz czlonków ich personelu cywilnego, jee1i pozostaj4 w zwizku z pelnieniem obowi4zków s1ubowych, o ile umowa miçdzynarodowa, której Rzeczypospolita Poiska jest stron4, me stanowi inaczej.
Inspekcja 11. Inspekcja Handlowa jest wyspecjalizowanym organem kontroli Handlowa powolanym do ochrony interesów i praw konsumentów oraz interesów gos podarczych państwa. Organizacjç i zadania Inspekcji Handlowej reguluje ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o Inspekcji Handlowej (Dz. U. z 2001 r. Nr 4, poz. 25 z pón. zm.).
zadania IH OprOcz zadań wskazanych w ustawie, dotycz4cych m.in. kontroli leg a1noci i rzete1noci dzialania przedsiçbiorców prowadzcych dziaIa1no gospodarcz, kontroli produktów wprowadzanych do obrotu i znajdujcych sic w obrocie (art. 3 ust. 1 u.IH), Inspekcja Handlowa wykonuje take zadan ia okre1one w przepisach odrçbnych. Aktem prawnym upowaniajcym organy Irispekcji Handlowej do prowadzenia dochodzenia w sprawach pod1 egajcych rozpoznaniu w postçpowaniu uproszczonym jest rozporzdzenie Ministra Sprawied1iwoci z dnia 13 czerwca 2003 r. w sprawie okre1enia org anów uprawnionych obok Policji do prowadzenia dochodzeń oraz organów uprawnionych do wnoszenia i popierania oskarenia przed sdem pierwszej instancji w sprawach podlegaj4cych rozpoznaniu w postçpowaniu uproszc zonym, jak równie zakresu spraw zieconych tym organom (Dz. U. Nr 108,
wtaciwo poz. 1019 z pOn. zm.). Zgodnie z § 1 powolanego rozporzdzenia organy rzeczowa Inspekcji Handlowej prowadz dochodzenie w sprawach o ujawnione przez
nie w czasie przeprowadzania kontroli przestçpstwa wskazane w:
— art. 43 ustawy z dnia 26 padziernika 1982 r. o wychowaniu w trzewoci i przeciwdzialaniu alkoholizmowi (tekst jedn. Dz. U. z 2007 r. Nr 70, poz. 473 z pon. zm.), które ust. 1 brzmi: ,,Kto sprzedaje lub podaje napoje alkoholowe w wypadkach, kiedy jest to zabronione, albo bez wymag anego zezwolenia lub wbrew jego warunkom, podlega grzywnie”, ust. 2 za: ,,Tej samej karze podlega kierownik zakiadu handlowego lub gastronomicznego, ktOry nie dopelnia obowi4zku nadzoru i przez to dopuszcza do popelnienia w tym zakladzie przestçpstwa okre1o- nego w ust. 1”; oraz art. 453 ust. 1 tej ustawy, ktOry brzmi: ,,Kto bez wymaganego zezwolenia lub wbrew jego warunkom prowadzi obrót hurtowy napojami alkoholowymi, podlega karze grzywny od 10 000 do 500 000 zlotych”, przy czym w my1 ust. 3 tego przepisu orzekanie w sprawach o wskazany wyej czyn nastçpuje na podstawie przepisów o postçpowaniu karnym;
— art. 38 u.IH, który brzmi: ,,Kto wbrew obowi4zkowi nie wykonuje decyzji,
o ktOrych mowa w art. 18 i art. 32, wydanych przez organ Inspekcji lub
z jego upowanienia przez inspektora albo usuwa dowody tub prod ukty zabezpieczone w toku kontroli, podlega grzywnie w wysokoci
112
do 360 stawek dziennych albo karze pozbawienia wo1noci do lat 2”. Przy czym art. 18 ust. 1—3 u.IH ma brzmienie: ,,1. Wojewódzki inspekt or moe zarzdzi w toku kontroli, w drodze decyzji, ograniczenie wprowadzania do obrotu, wstrzymanie wprowadzania do obrotu lub wycofanie z obrotu produktów albo wstrzymanie wiadczenia uslug b4d niezwloczne usuniçcie stwierdzonych nieprawid1owoci, jee1i jest to konieczne ze wzglçdu na bezpieczeństwo lub interes konsumentów albo interes gospodarczy państwa. 2. WojewOdzki inspektor moe upow ani inspektora do wydania w jego imieniu w toku kontroli decyzji, o ktOrej mowa w ust. 1. 3. Decyzja, o ktOrej mowa w ust. 1, podlega natychmiastowemu wykonaniu”, natomiast art. 32 u.IH: ,,Jee1i jest to niezbçdne dia usuniçcia stwierdzonych nieprawid1owoci, wojewódzki inspektor wyda, w drodze decyzji, zarzdzenie pokontrolne. Kontrol owany jest obowizany poinformowa wojewodzkiego inspektora, w wyznaczonym terminie, o sposobie wykonania zarzdzenia”.
Postçpowanie kontrolne wszczyna i prowadzi inspektor na podstawie emnego upowa±nienia imiennego wydanego przez wojewOdzkiego in` ektora (art. 13 ust. 1 u.IH). Warunki formalne kontroli uregulowane zostaly w rozdziale 3 u.IH.
12. Państwowa Inspekcja Sanitarna powolana jest do realizacji zadań z zakresu zdrowia publicznego. Strukturç i zadariia Państwowej Inspekcji Sanitarnej okre1a ustawa z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sat arnej (tekst jedn. Dz. U. z 2006 r. Nr 122, poz. 851 z pón. zm.).
Organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej upowa±nione s do prowadzem a dochodzenia w sprawach podlegaj4cych rozpoznaniu w trybie uproszczon vm na mocy wskazanego wyej rozporzdzenia Ministra Sprawiedliwoci z dnia 13 czerwca 2003 r.
W my1 § 1 pkt 2 tego rozporzdzenia organy Państwowej Inspekcji Sar iitarnej upowanione s do prowadzenia dochodzenia w sprawach o przeç pstwa okre1one w:
— art. 14 ust. 3 ustawy z dnia 30 marca 2001 r. o kosmetykach (Dz. U. Nr 42, poz. 473 z pon. zm.): ,,Kto, wbrew zakazom wynikaj4cym z art. 5 ust. 1, wprowadza do obrotu kosmetyk — podlega grzywnie, karze ograniczenia wo1noci albo pozbawienia wo1noci do lat 2”, przy czym art. 5 § 1 tej ustawy zakazuje wprowadzania do obrotu kosmetyków zawieraj4cych substancje niedozwolone do stosowania w kosmetykach;
— art. 34 ustawy z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (Dz. U. Nr 11, poz. 84 z pón. zm.): ,,Kto wbrew decyzji Inspektora do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych wprowadza do obrotu preparat stwarzaj4cy niedopuszczalne zagroenie dia zdrowia czlowieka lub rodowiska lub nie przestrzega okre1onych w decyzji warunków jego wprowadzania do obrotu — podlega grzywnie, karze ograniczenia wo1noci albo pozbawienia wo1noci do 2 lat”.
113
upowanienie do kontroli
Państwowa
Inspekcja
Sanitarna
— zadania
i organizacja
wtaciwo rzeczowa P15
C
Wymienione w § 1 pkt 2 wskazanego wyej rozporzdzenia Ministra Sprawiedliwoci z dnia 13 czerwca 2003 r. art. 49 ust. ii 2 i art. 50 ustawy z dnia 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych ywnoci i ywienia (Dz. U. z 2005 r. Nr 31, poz. 265 z pón. zm.) zostaly uchylone ustaw z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie ywnoci i ywienia (Dz. U. Nr 171, poz. 1225), której art. 127 ust. 1 stanowi, i ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych ywnoci i ywienia traci moc.
Prezes Urzçdu 13. Prezes Urzçdu Komunikacji Elektronicznej jest centralnym orgaK omunikacji nem administracji rzdowej powolywanym przez Prezesa Rady MinistrOw.
Elektronicznej Strukturç oraz zakres zadań Urzçdu Komunikacji Elektronicznej okrela pr. tel. Prezes UKE wykonuje swoje zadania z pomoc Urzçdu Komunikacji Eleko rganizacja tronicznej. Jest on uprawniony mm. do: kontroli przestrzegania przepisów,
decyzji oraz postanowień z zakresu telekomunikacji, a takae kontroli aparatury
znajdujcej sic w obrocie lub oddanej do uytku (art. 199 ust. 1 i 2 pr. tel.).
uprawnienia Czynnoci kontrolne prowadz pracownicy UKE, ktOrzy maj dostçp mm. do kontrolne materialów, dokumentów oraz innych danych niezbçdnych do prowadzenia
kontroli, a takae prawo wstçpu do wszystkich obiektów i nieruchomoci oraz pomieszczeń kontrolowanej jednostki (art. 200 ust. 1 pr. tel.). Z kontroli sporzd za sic protokól podpisany przez pracownika przeprowadzajcego kontrolç (art. 200 ust. 7 pr. tel.). Na mocy rozporz4dzenia Ministra Sprawiedliwoci z dnia 13 czerwca 2003 r. w sprawie okrelenia organów uprawnionych obok Policji do prowadzenia dochodzeń oraz organów uprawnionych do wnos zenia i popierania oskarenia przed sdem pierwszej instancji w sprawach podlegajcych rozpoznaniu w postcpowaniu uproszczonym, jak równie w zakresu spraw zleconych tym organom (Dz. U. Nr 108, poz. 1019 z pón. zm.), Prezes UKE jest organem uprawnionym do prowadzenia postçpowania przygotowawczego w formie dochodzenia w sprawie o przestçpstwo opisane w art. 208 ust. 1 pr. tel. (,,Kto bez wymaganego pozwolenia uywa urzdzenia radiowego nadawczego lub nadawczo-odbiorczego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolnoci albo pozbawienia wolnoci do 2 lat”). Zgodnie z § 2 wskazanego rozporz4dzenia Prezes UKE moe równie w sprawie, w której prowadzono dochodzenie, popiera oskarenie przed sdem pierwszej ins tancji w postçpowaniu uproszczonym.
Stra Lena 14. Status i zakres dzialań Stray Lenej reguluje ustawa z dnia 28 wrzen ia 1991 r. o lasach (tekst jedn. Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poz. 435 z pón. zm.). Stra
organizacja Len kieruje Glówny Inspektor Stray Lenej podporzdkowany Dyrektorowi wewnçtrzna Generalnemu Lasów Państwowych. Jednostkami Stray Lenej s: posterunki
w nadlenictwach podporzdkowane nadleniczemu oraz grupy interwencyjn e funkcjonujce przy regionalnych dyrekcjach LasOw Państwowych (art. 47 ust. la i lb ustawy o lasach).
zakres zadań Do zadań Sfray Lenej naley m.in.: zwalczanie przestçpstw i wykroczeń z zakresu szkodnictwa lenego i ochrony przyrody (art. 45 ust. 3 ustawy o las ach). Zadania te wykonywane s przez stranikOw lenych. Stra Lena, dla realizacji swoich zadań uprawniona jest do prowadzenia dochodzeń oraz wnos zenia i popierania aktów oskarenia, a takae wnoszenia rodków zaskarenia
114
w postçpowaniu uproszczonym, jeeli przedmiotem przestçpstwa jest drewno
chodzce z lasów stanowicych w1asno Skarbu Państwa — postçpowanie
owadzone jest w trybie i na zasadach okre1onych w k.p.k. (art. 47 ust. lb
— 7 ustawy o lasach). Stranicy 1eni uprawnieni s rOwnie do prowadzenia
stçpowania w sprawach o wykroczenia w zakresie szkodnictwa 1enego oraz
F áudzialu w rozprawach, na ktOrych te sprawy s rozpatrywane w charakterze
karycie1a publicznego, a take wnoszenia rodków zaskarania w trybie i na
adach okre1onych w kodeksie postçpowania w sprawach o wykroczenia
frt. 47 ust. 1 b pkt 8 ustawy o lasach, art. 17 i 56 k.p.w.).
W zwizku z rea1izacj zadań stranicy 1eni uprawnieni s m.in. do uprawnienia
art 47 ustawy o lasach): stranikOw
— legitymowania osób podejrzanych o popelnienie przestçpstwa lub wy
roczenia, jak równie wiadków przestçpstwa lub wykroczenia, w celu
ustalenia ich tosamoci,
— zatrzymywania i dokonywania kontroli rodków transportu na obsza
ach 1enych oraz w ich bezporednim ssiedztwie, w celu sprawdzenia
ladunku oraz przeg1dania zawartoci bagay, w razie zaistnienia uza
adnionego podejrzenia popelnienia czynu zabronionego pod grob4
kary,
— przeszukiwania pomieszczeń i innych miejsc, w przypadkach uzasad
ionego podejrzenia popelnienia przestçpstwa, na zasadach okre1onych
w k.p.k.,
— ujçcia na gorcym uczynku sprawcy przestçpstwa lub wykroczenia albo
w pocigu podjçtym bezporednio 0 popelnieniu przestçpstwa oraz
jego doprowadzenia do Policji,
— noszenia broni palnej i jej uycia w uzasadnionych przypadkach,
— stosowania rodków przymusu bezporedniego, wobec osób uniemo
iwiaj4cych wykonanie czynnoci wyej wymienionych,
— dania udzielenia pomocy od instytucji, a w naglych przypadkach take
od kazdego obywatela, na zasadach okre1onych w ustawie o Policji.
Na sposób przeprowadzenia czynnoci z uyciem przymusu bezporeds
iego przysluguje zazalenia do prokuratora (art. 47 ust. 3b ustawy o lasach).
15. Organizacje oraz zadania Stra±y Iowieckiej okre1a ustawa z dnia Stra towiecka
13 padziernika 1995 r. — Prawo lowieckie (tekst jedn. Dz. U. z 2005 r. Nr 127,
xz. 1066 z pOn. zm.).
Państwowa Straz towiecka jest umundurowan4, uzbrojon i wyposaon organizacja w terenowe, oznakowane rodki transportu formacj pod1egajc wojewodzie
art. 36 ust. 1 pr. low.). Dzialania Państwowej Stray Tzowieckiej na terenie woj
ewOdztwa koordynuje powolany przez wojewodç komendant wojewOdzki
Państwowej Stray Lowieckiej (art. 36 ust. la pr. low.).
Stra towiec1q stanowi: Państwowa Stra Lowiecka oraz stranicy low
ieccy powolywani lub zatrudniani przez dzierawców i zarzdców obwodów
hwieckich (art. 36 ust. 3 pr. low.). Na terenach obwodów lowieckich stranicy
kwieccy zajmuj sic — na zasadach okre1onych w k.p.k. i k.p.w. — ochro1
15
n zwierzyny oraz ochron4 mienia dzierawców i zarzdcOw, zwalczaniem przestçpstw i wykroczeń w zakresie szkodnictwa lowieckiego i szkodnictwa przyrodniczego popelnionych w obwodach lowieckich, polnych i 1enych (art. 39 ust. 1 pr. low.).
zakres zadań Zadaniem Państwowej Stray Lowieckiej jest mm.: zwalczanie przes tçpstw i wykroczeń w zakresie lowiectwa (art. 37 ust. 1 pkt 3 pr. low.). Stra Lowiecka (stranicy lowieccy) upowaniona jest do prowadzenia dochodzeń oraz wnoszenia i popierania aktu oskarenia w postçpowaniu uproszczon ym, jee1i przedmiotem przestçpstwa jest zwierzyna, w trybie i na zasadach okre1onych w k.p.k., a take prowadzenia postçpowania (wyjaniajcego) w sprawach o wykroczenia w zakresie szkodnictwa lowieckiego oraz udzial u w rozprawach w tych sprawach w charakterze oskarycie1a publicznego i wnoszenia w tych sprawach rodkOw zaskarania, w trybie i na zasadach okre1onych w k.p.w. (art. 39 ust. 2 pkt 7 i 8 pr. low.).
uprawriienia W zwizku ze ciganiem przestçpstw i wykroczeń, o ktOrych mowa straznikôw wyej, Stra Lowiecka (stranicy lowieccy), podobnie jak Stra Lena, ma
prawo m.in. do: legitymowania, zatrzymywania, przeszukiwariia, ujçcia osob y, noszenia i uyda broni, stosowania rodków przymusu bezporedniego, z4dania udzielenia pomocy (art. 39 ust. 2 pr. low.). Na sposób przeprowadzenia wskazanych wyej czynnoci przysluguje zaa1enie do prokuratora (art. 39 ust. 10 pr. low.).
Stra±nicy Państwowej Stray Lowieckiej przy wykonywaniu czynnoci
s1ubowych korzystaj z ochrony prawnej przewidzianej w przepisach k.k. dia funkcjonariusza publicznego (art. 39 ust. 11 pr. low.).
organy ochrony 16. Strukturç oraz zadania organów ochrony przyrody reguluje ustap rzyrody wa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochroriie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz. 880
z pOn. zm.).
Organami w zakresie ochrony przyrody s4: minister w1aciwy do spraw
rodowiska, wojewoda, starosta, wójt, burmistrz albo prezydent miasta (art. 91 u.o.p.).
zakres zadań Zadania wojewody w zakresie ochrony przyrody na terenie parku nar odowego wykonuje dyrektor tego parku (art. 94 u.o.p.). Dyrektor parku nar odowego ma prawo prowadzenia postçpowania w sprawach o wykroczenia oraz udzialu w rozprawach przed sdami powszechnymi (sdem grodzkim) w charakterze oskarycie1a publicznego i wnoszenia odwolań od postanowień i orzeczeń tych sdów w sprawach o wykroczenia z zakresu ochrony przyrody (art. 102 ust. 3 u.o.p.). Do prowadzenia postçpowania oraz wystpienia w roli oskaryciela publicznego, a take wnoszenia odwolań dyrektor parku moe upowani funkcjonariusza Stray Parku (art. 102 ust. 4 u.o.p.).
uprawnienia Zakres uprawnień funkcjonariuszy Stray Parku do legitymowania funkcjonariuszy i zatrzymywania osOb, przeszukiwania pomieszczeń, zatrzymywania i doS trazy Parku konywania kontroli rodków transportu jest uregulowany analogiczrüe do
uprawnień Stray Lenej czy Stray Lowickiej. Funkcjonariusze Sfray Parku mog wykonywa te czynnoci w granicach parku lub poza jego granicami w razie uzasadnionego podejrzenia, e przestçpstwo lub wykroczenie zostalo
116
popelnione na szkodç parku narodowego (art. 108 ust. 7 u.o.p.). Przy wykony
aniu czynnoci, takich jak zatrzymanie osOb bd pojazdOw, przeszukanie,
zabezpieczenie dowodów rzeczowych, stosuje sic odpowiednie przepisy k.p.k.
I k.p.w.
Na mocy delegacji ustawowej zawartej w art. 108 ust. 9 u.o.p. Rada Mi
istrow, kierujc sic potrzeb ustalenia jednolitego sposobu dzialania, wydala
dnia 16 listopada 2004 r. stosowne rozporzdzenie w sprawie sposobu i trybu
legitymowania, zatrzymywania i dokonywania kontroli przez funkcjonariuszy
Stray Parku oraz sposobu i trybu legitymowania przez pracowników S1uby
IP arków Krajobrazowych (Dz. U. z 2004 r. Nr 254, poz. 2536).
17. W przedmiocie wyIczenia prokuratora oraz innych osób prowa- wytczenie
dz4cych postçpowanie przygotowawcze stosuje sic odpowiednio przepisy prokuratora
o wyIczeniu sçdziego (iudex inhabilis i iudex suspectus). Przyczyny wyl4czenia oraz innych osób
sçdziego, o których mowa w art. 40 § 1 pkt 1—4, 6 i 10 oraz § 2 k.p.k., a take prowadzcych
przyczyny wy1czenia z art. 41 k.p.k. odnosz4ce sic do osoby prowadzcej lub postçpowanie
nadzorujcej postçpowanie, zostan4 przedstawione w rozdziale V w zwi4zku przygotowawcze
z omOwieniem instytucji wyIczenia sçdziego. 0 wyIczeniu prowadzce
o (take osoby niebçdcej prokuratorem) lub nadzorujcego postçpowanie podstawy
przygotowawcze orzeka — w drodze postanowienia — prokurator nadzorujcy wytczenia
!ostçpowanie lub bezporednio przeIoony (art. 48 § 1 k.p.k.). W przypadku
tem, gdy dochodzenie prowadzi organ finansowy (np. inspektor kontro- podmioty
Ii skarbowej), o jego wy1czeniu decyduje — postanowieniem — prokurator orzekajce
nadzorujcy to postçpowanie. Jee1i postçpowanie przygotowawcze pro- o wytczeniu
wadzi prokurator, to o jego wyIczeniu decyduje prokurator bezporednio
prze1oony. W przypadku za prokuratora nadzoruj4cego decyzjç w formie
postanowienia wydaje prokurator bezporednio przeIoony. Postanowienie
o wyIczeniu jest niezaskar±alne.
Czynnoci dokonane przez osobç pod1egajc wylczeniu zanim na
l4pilo wy1czenie nie s z tej przyczyny bezskuteczne, jednak czynnoci
dowodowe na1ey na danie strony — w miarç moliwoci — powtórzy (art. 48
2 k.p.k.); ostatecznie o powtórzeniu czynnoci decyduje organ procesowy.
Osoby prowadz4ce lub nadzorujce postçpowanie przygotowawcze u1egaj
wyIczeniu, jee1i braly udzial w sprawie w charakterze obroncy, pelnomoc
iika, przedstawiciela spolecznego albo przedstawiciela ustawowego strony
(art. 47 § 2 k.p.k.).
Instytucja moliwoci wy1czenia osób prowadzcych lub nadzorujcych
postçpowanie przygotowawcze stanowi gwarancjç realizacji zasady obiekty
tzmu.
18. Problematyka w1aciwoci organów postçpowania przygotowaw- wtaciwo
aego nie jest regulowana w k.p.k., tak jak ma to miejsce w odniesieniu do organów
sadOw. To, ktory organ i w jakich sprawach prowadzi 1edztwo oraz jakie postçpowania
organy i w jakich sprawach prowadz dochodzenie, wynika z wIaciwoci przygotowaw ri unkcjonalnej. czego
Organem uprawnionym do prowadzenia 1edztwa jest prokurator. Bio
ac pod uwagç zasady dotyczce organizacji i dzialania prokuratury, kwestia
117
waciwo wIaciwoci funkcjonalnej nie ma zasadniczego znaczenia chociaby ze wzglçf unkcjonalna du na fakt, e prokuratorzy mog sic zastçpowa w podejmowaniu dzialań prokuratora procesowych. Do wyjtków na1e przepisy procedury karnej, które by jedn oznacznie upowania1y prokuratorOw okre1onej rangi do podejmowania pewnych dzialań procesowych (np. do wnoszenia kasacji — art. 521 k.p.k.) bd do wydawania decyzji procesowych (np. w sprawie nadzwyczajnego wznowienia przez Prokuratora Generalnego — art. 328 k.p.k. albo przedIuenia 1edztwa — art. 310 § 2 k.p.k.). Zakres spraw oraz organy uprawnione do ich prowadzenia w ramach dochodzenia wskazano wyej w ogolnej charakterys tyce tych organOw.
Problematyka przestçpstw, w przypadku których postçpowanie przygot owawcze prowadzi sic w formie 1edztwa, oraz zakres spraw prowadzonych w formie dochodzenia na podstawie przepisOw k.p.k. zostan szczególowo omówione w drugiej czçci podrçcznika w rozdziale zatytulowanym ,,Postçp owanie przygotowawcze”.
wtaciwo W1aciwo miejscowa prokuratury, która okre1a organ uprawnionv miejscowa do prowadzenia postçpowania ze wzglçdu na miejsce popelnienia czynu zap rokuratury bronionego, zostala uregulowana w art. 17 ust. 5 i 6 u. prok., w § 102—105 reg.
prok. oraz w rozporzdzeniu Ministra Sprawiedliwoci z dnia 20 grudnia 2005 L w sprawie utworzenia prokuratur apelacyjnych, okrçgowych i rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów w1aciwoci (Dz. U. Nr 261, poz. 2190 z pon. zm.). W1aciw miejscowo jest prokuratura, na ktOrej obszarze dzialania (obszarze wIaciwoci) zostalo popelnione przestçpstwo. Prokurator, który wszcz1 lub nadzoruje postçpowanie przygotowawcze w sprawie o przestçps two popelnione na obszarze w1aciwoci kilku prokuratur, prowadzi je lub nadzoruje a do zakończenia, take po wy1czeniu materialOw do odrçbnego postçpowania, chyba e przekazanie sprawy innemu prokuratorowi w1aciwe- mu miejscowo bçdzie mialo istotny wplyw na przebieg i wynik postçpowania ( 102 reg. prok.). Prokurator, przyjmujc zawiadomienie o przestçpstwie, co do ktorego nie jest wIaciwy miejscowo, ma obowizek niezwlocznego dokonania czynnoci niezbçdnych do zabezpieczenia 1adów i dowodów przestçpstwa, a nastçpnie przekazania sprawy wedlug wlaciwoci ( 104 ust. 1 reg. prok.). W sprawach o kradziee w transporcie 1dowym, wodnym lub powietrznym oraz o przestçpstwa dokonane na szkodç pasaerów korzystajcych z tego transportu, w razie niemonoci ustalenia miejsca popelnienia przestçpstwa. wIaciwy do prowadzenia albo nadzorowania postçpowania jest prokurat or, w ktorego okrçgu dzialania przestçpstwo zostalo ujawnione ( 104 ust. 2 reg. prok.). W razie niemonoci okre1enia miejsca ujawnienia przestçpstwa. o którym mowa wyej, w1aciwy jest prokurator, który przyj1 lub w którego okrçgu dzialania przyjçto zawiadomienie o przestçpstwie ( 104 ust. 3 reg. prok.). Decyzja o przekazaniu sprawy wedlug w1aciwoci miejscowej innel prokuraturze nie wymaga postanowienia i nie podlega zaskareniu ( 105 ust. 2 reg. prok.). SpOr kompetencyjny o w1aciwo miej scow' miçdzy rownorzcdn ymi jednostkami prokuratury rozstrzyga kierownik prokuratury nadrzcdne nad prokuratur4, która decyzjç o przekazaniu jej sprawy uznala za nietrafna
118
1w zwizku z tym wystpi1a o rozstrzygniçcie sporu ( 105 ust. 3 reg. prok.).
Kierownik prokuratury nadrzçdnej moe, w szczegOlnie uzasadnionych przyp
adkach, przekazat podleglej jednostce do prowadzenia lub nadzorowania
rawç z wyl4czeniem zasad opisanych powyej ( 105 ust. 4 reg. prok.).
19. WIaciwo miejscowa Policji zostala uregulowana w rozdziale 1 wtaciwo 5—9) zarzdzenia nr 1426 Komendanta Glownego Policji z dnia 23 grudnia miejscowa Policji .JO4 r. w sprawie metodyki wykonywania czynnoci dochodzeniowo—1ed-
czvch przez s1uby policyjne wyznaczone do wykrywania przestçpstw i cip
nia ich sprawców (Dz. Urz. KGP z 2005 r. Nr 1, poz. 1).
W1aciw miejscowo do prowadzenia postçpowania jest jednostka Policji,
w której terytorialnym zasiçgu dzialania popelniono przestçpstwo. Jee1i nie
ozna usta1h miejsca popelnienia przestçpstwa, jednostkç Policji wIaciw
do przeprowadzenia postçpowania okre1a sic, stosujc odpowiednio kryteria
pomocnicze dia ustalenia wIaciwego miejscowo sdu wskazane w art. 32 § 1
kf.k. W przypadku gdy przestçpstwo zostalo popelnione w terytorialnym
siçgu dzialania kilku jednostek Policji, w których dokonano czynnoci
w zwizku z tym przestçpstwem, sprawç przekazuje sic jednostce Policji,
5ra najpierw wydala postanowienie o wszczçciu dochodzenia. Jee1i adna
2 tvch jednostek nie wydala postanowienia o wszczçciu postçpowania, stosuje
e odpowiednio art. 32 § 1 k.p.k.
Jee1i sprawca ponosi odpowiedzia1no na zasadach okre1onych w roza
1e XIII k.k., ktOry reguluje odpowiedzia1no za przestçpstwa popelnione
granic, w1aciwo miejscow jednostki Policji ustala sic równie na podw
ie art. 32 § 1 k.p.k. Je1i nie mona ustali wIaciwoci miejscowej wedlug
gu1 wskazanych wyej, jednostk Policji w1aciw do przeprowadzenia
çpowania jest Komenda Rejonowa Poiicji Warszawa 1. Gdy za przestçpo
popelniono na poiskim statku wodnym lub powietrznym, a nie mona
w zasiçgu zia\arńa \cthTe) )ethoscX ?o\'ici zostho oro pope\TnoTe,
w1aciw4 jednostk Policji jest ta, na której terytorium dzialania znajduje sic
pxt macierzysty statku.
W sprawach o kradziee w transporcie 1dowym, wodnym i powietrzv
m oraz o przestçpstwa popelnione na szkodç pasaerów korzystaj4cych
x tvch rodzajów transportów, w razie niemonoci ustalenia miejsca popeln
ia przestçpstwa, w1aciwa do prowadzenia postçpowania jest jednostka
4icji, w której terytorialnym zasiçgu dzialania Policja powziçla wiadomo
o przestçpstwie i udokumentowala j w sposób oraz w zakresie umo1iwiaj-
(Tfl wszczçcie postçpowania.
I W sprawach o przestçpstwo okre1one w art. 209 k.k. (niealimentacja)
tçpowanie prowadzi jednostka Policji, w której terytorialnym zasiçgu dziab
iia zamieszkuje osoba uprawniona do alimentacji.
Jee1i podejrzanemu zarzucono popelnienie dwóch lub wiçcej przet
tw w terytorialnym zasiçgu dzialania d wóch lub wiçcej jednostek Policji,
jednostkç Policji ustala sic, stosujc odpowiednio zasady dotyczce
.2nosci podmiotowej spraw okre1one w art. 33 § 1 k.p.k. W razie poIczenia
;cspó1nym postçpowaniu spraw sprawcy przestçpstwa, wspólsprawców,
119
pomocnikOw, podegaczy oraz innych osób, ktOrych przestçpstwo pozostaje w cisIym zwi4zku z przestçpstwem sprawcy, w1aciw jednostkç Policji okre1a sic, stosujc zasady Icznoci przedmiotowej spraw (art. 34 § 1 k.p.k.).
W przypadku gdy o popelnionym przestçpstwie zostala zawiadomiona jednostka Policji, która nie jest wIaciwa miejscowo w rozumieniu przepisów k.p.k. i powolanego wyej zarzdzenia nr 1426 Komendanta Glownego Policji lub rzeczowo w rozumieniu odpowiednich przepisów okre1aj4cych wIaciw o rzeczow Policji, jednostka ta obowi4zana jest do niezwlocznego dokon ania niezbçdnych czynnoci zabezpieczajcych 1ady i dowody przestçpstwa, a nastçpnie do przekazania sprawy w mo1iwie najkrotszym czasie wIaciwej jednostce Policji lub innemu organowi uprawnionemu do prowadzenia pos tçpowania, wraz z pisemnym uzasadnieniem przekazania.
wtaciwo WIaciwo rzeczow Policji okre1aj: zarz4dzenie nr 366 Komendanta rzeczowa Policji Glownego Policji z dnia 20 kwietnia 2004 r. w sprawie regulaminu Komendv
Giównej Policji (Dz. Urz. KGP Nr 7, poz. 31, Nr 20, poz. 125) i zarzdzenie nr 25 Komendanta Glownego Policji z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie szczegól owych zasad organizacji i zakresu dzialania komend, komisariatów i innych jednostek organizacyjnych Policji (Dz. Urz. KGP z 2003 r. Nr 2, poz. 4, z 2004 t Nr 10, poz. 44), a take § 13 wskazanego wyej zarzdzenia nr 1426.
3.Sd
organy wtadzy 1. W wiet1e obowizujcych przepisOw (rozdzial VIII Konstytucji) orgas downiczej nami wladzy sdowniczej w Poisce s: sdy powszechne, sqdy adminisfracyjne,
sdy wojskowe, Sd Najwyszy, Trybunal Stanu oraz Trybunal Konstytucyjny. rodzaje sdOw Wymiar sprawied1iwoci w sprawach o przestçpstwa i wykroczenia oraz
przestçpstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe sprawuj w ramach swoich kompetencji sdy powszechne, sdy wojskowe, Sd Najwyszy oraz Trybunal Stanu. S4dy wojskowe i Trybunal Stanu zalicza sic do sdów szczególnych. Postçpowanie sdowe w sprawach karnych jest dwuinstancyjne (art. 176 ust. I Konstytucji, art. 425 k.p.k.).
Ustrój sdów, ich wIaciwo oraz postçpowanie przed sdami okre1aja ustawy (art. 176 ust. 2 Konstytucji).
ustrój sdôw 2. Ustrój sdów powszechnych reguluje ustawa z dnia 27 lipca 2001 t powszechnych — Prawo o ustroju sdów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 z pón. zm.).
Wedlug art. 1 § 1 u.s.p. s4dami powszechnymi s:
— s4dy rejonowe,
— sdy okrçgowe,
— sdy apelacyjne.
Sdy powszechne sprawuj wymiar sprawied1iwoci we wszystkich sprawach, z wyjtkiem spraw ustawowo zastrzeonych dia innych sdów (art. 177 Konstytucji), którymi s: sdy wojskowe, Sd Najwyszy oraz Tryb unal Stanu.
120
sd rejonowy
S4d rejonowy tworzony jest dia jednej lub wiçkszej liczby gmin, a w uza. nionych przypadkach w obrçbie tej samej gminy mo±e by utworzony wieu ni jeden sd rejonowy; sd okrçgowy tworzy sic dia obszaru w1aciwoci najmniej dwOch sdOw rejonowych; sd apelacyjny tworzy sic dia obszaru w1aciwoci co najmniej dwóch okrçgów sdowych (art. 10 u.s.p.).
S4dy dziel4 sic na wydzialy, którymi kieruj4 przewodnicz4cy wydzialu 4art. 11 u.s.p.).
Ľ s.adzie rejonowym funkcjonuj nastçpujce wydzialy (art. 12 § 1
iIny (do spraw z zakresu prawa cywilnego),
7ny (do spraw z zakresu prawa karnego, w tym do spraw o wykrocze rodzinny i riieletnich — tzw. sd rodzinny (do spraw: z zakresu prawa rod zinnego I opiekuńczego, dotycz4cych demoralizaclil czynów karalnych nieletnich, a takie dotycz4cych leczenia osób uza1enionych od alkoholu oraz od rodków odurzajcych i psychotropowych),
— pracy — tzw. sd pracy (do spraw z zakresu prawa pracy),
— ksi4g wieczystych (do prowadzenia ksig wieczystych oraz do innych spraw cywilnych z zakresu postçpowania wieczystoksiçgowego).
W sdzie rejonowym mog by rOwnie utworzone: wydzial ubezpiec zeń spolecznych oraz wydzial gospodarczy — tzw. s4d gospodarczy (art. 12 2 i 3 u.s.p.).
W sdzie rejonowym mog by utworzone, w jego siedzibie lub poza jego siedzib, sdy grodzkie jako wydzialy lub wydzialy zamiejscowe sdOw rejonowych (art. 13 § 1 u.s.p.). Sdy grodzkie (wydzialy w sdach rejonowych)
tworzy i znosi Minister Sprawiedliwoci w drodze rozporzdzenia (art. 13 § 3 us.p.).
Zgodnie z art. 16 § 1 u.s.p., sd okrçgowy dzieli sic na wydzialy:
— cywilny (do rozpoznawania w pierwszej instancji spraw cywilnych i rodzinnych oraz do rozpoznawania w drugiej instancji spraw cywilnych oraz spraw na1ezcych do w1aciwoci sdów rodzinnych),
— karny (do spraw z zakresu prawa karnego w pierwszej i drugiej instancji, do spraw zgodnoci z prawd4 owiadczeń lustracyjnych w pierwszej instancji oraz do spraw rozpoznawanych w drugiej instancji przeciwko nieletnim o popelnienie czynu karalnego, jee1i wobec nieletniego zastos owano rodek poprawczy lub gdy rodek odwolawczy zawiera wniosek o orzeczenie rodka poprawczego),
— penitencjarny i nadzoru nad wykonywaniem orzeczeń karnych (do spraw penitencjarnych i nadzoru nad sdowym postçpowaniem wykon awczym w sprawach z zakresu prawa karnego),
— pracy — tzw. sd pracy (do spraw z zakresu prawa pracy) oraz wydzial ubezpieczeń spolecznych — tzw. sd ubezpieczeń spolecznych (do spraw z zakresu ubezpieczeń spolecznych),
— gospodarczy — tzw. said gospodarczy (do spraw gospodarczych).
wydziaty w sdzie rejonowym
sd okrçgow
— wydzialy
121
d apelacyjny W sdzie apelacyjnym wyodrçbnione s nastçpujce wydzialy (art. 18
—wydziaty § 1 u.s.p.):
— cywilny (do rozpoznawania spraw w drugiej instancji z zakresu prawa cywilnego, gospodarczego oraz rodzinnego i opiekunczego),
— karny (do rozpoznawania w drugiej instancji spraw z zakresu prawa karnego oraz spraw zgodnoci z prawd owiadczeń lustracyjnych),
— pracy i ubezpieczeń spolecznych (do rozpoznawania w drugiej instancji spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń spolecznych).
istrôj sdów 3. Ustrój sdów wojskowych, jako sdów szczegolnych orzekajcych wojskowych w sprawach karnych, okre1a ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. — Prawo o ustroju
sdów wojskowych (tekst jedn. Dz. U. z 2007 r. Nr 226, poz. 1676 z pon. zm.). Przepis art. 1 u.s.w. stanowi: ,, 1. Sdy wojskowe sprawuj w Silach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej wymiar sprawied1iwoci w sprawach karnych oraz orzekaj w innych sprawach, jee1i zostaly one przekazane do ich w1aciwoci odrçbnymi ustawami. § 2. W wypadkach przewidzianych w ustawach s4dy wojskowe sprawuj wymiar sprawied1iwoci w sprawach karnych w stosunku do osób niena1ecych do Sil Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej”. Problema.. tyka w1aciwoci s4dów wojskowych zostanie omówiona nizej.
dzaje sdOw S4dami wojskowymi s (art. 3 § 1 u.s.w.):
wojskowych — wojskowe sdy garnizonowe oraz sdy wyszego szczebla,
— wojskowe sdy okrçgowe.
Sdy wojskowe tworzy i znosi oraz okre1a ich siedziby i obszary w1aci- woci Minister Obrony Narodowej w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliw oci, p0 zasiçgniçciu opinii Krajowej Rady Sdownictwa (art. 3 § 3 u.s.w.).
Nadzór nad dziaIa1noci sdów wojskowych w zakresie orzekania spraw uje S4d Najwyszy (art. 5 § 1 u.s.w. oraz art. 183 ust. 1 Konstytucji).
Postçpowanie przed s4dami wojskowymi regulowane jest przepisami k.p.k. w dziale XV zatytulowanym ,,Postçpowanie karne w sprawach podleg ajcych orzecznictwu sdów wojskowych”.
Sçdzi sdu wojskowego moie zosta osoba, która jest oficerem peln icym zawodow sluibç wojskow, a ponadto spelnia warunki formalne opisane w art. 22 § 1 u.s.w.
d Najwy±szy 4. Sd Najwyszy dziala na podstawie ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o S4dzie Najwyszym (Dz. U. Nr 240, poz. 2052 z pón. zm.). Jest to organ wladzy sdowniczej pozostajcy poza struktur sdów powszechnych, wojs kowych i administracyjnych, co jednoznacznie wynika z treci art. 175 ust. 1 Konstytucji.
Izby SN Sd Najwyszy dzieli sic na Izby (art. 3 § 1 u.SN):
- Cywiln,
— Karn,
— Pracy, Ubezpieczeń Spolecznych i Spraw Publicznych,
— Wojskow.
122
Zgodnie z art. 183 ust. 1 Konstytucji Sd Najwyszy jest zwierzchnim or- nadzór ganem sprawujcym nadzór nad dzia1a1noci s4dów powszechnych i wojskow
vch w zakresie orzekania. W odniesieniu do spraw karnych S4d Najwyszy
rawuje ow nadzór przez Izbç Karn i Izbç Wojskow.
Pierwszego Prezesa Sdu Najwyszego powoluje Prezydent RP na sze- organizacja cio1etni kadencjç sporód kandydatów przedstawionych przez Zgromadze- wewnçtrzna me Ogolne Sçdziów Sdu Najwyszego (art. 183 ust. 3 Konstytucji i art. 13
2u.SN).
Wewnçtrzn organizacjç Sdu Najwyszego, szczególowy podzial spraw
I miçdzy Izby oraz zasady wewnçtrznego postçpowania okre1a regulamin
adu Najwyszego (art. 3 § 2 i 3 u.SN), czyli uchwala Zgromadzenia Ogólnego
dziow Sdu Najwyszego z dnia 1 grudnia 2003 r. w sprawie regulaminu
Sdu Najwyszego (M.P z 2003 r. Nr 57, poz. 898 z pon. zm.).
Do w1aciwoci Izby Karnej na1e sprawy rozpoznawane na podstawie w{aciwo Izby przepisOw k.p.k, k.k.s. i k.k.w. oraz inne sprawy, do których stosuje sic przepisy Karnej kp.k. Do wlaciwoci Izby na1e równie m.in. skargi dotyczce przew1ek1oci
stçpowania przed sdem apelacyjnym oraz skargi dotyczce przewleklos
o postçpowania przed Sdem Najwyszym ( 29 ust. 1 i 2 regulaminu SN).
Do w1aciwoci Izby Wojskowej na1e m.in. sprawy pod1egajce orzecz- Izba Wojskowa nictwu sdów wojskowych oraz skargi dotyczce przew1ekIoci postçpowania
w tych sprawach przed wojskowymi sdami okrçgowymi, a take skargi dot
vace przew1ekIoci postçpowania przed Sdem Najwyszym w sprawach
karnych ( 31 ust. ii 2 regulaminu SN).
5. Trybunal Stanu jest s4dem szczególnym. Zakres i kierunki dzialania Trybunat Stanu — frgo s4du wyznacza Konstytucja RP (art. 198—201). SzczegOlowo kompetencje zakres i kierunki -vbuna1u Stanu oraz tryb postçpowania przed Trybunalem Stanu okre1a usta- dziatania :wa z dnia 26 marca 1982 r. o Trybunale Stanu (tekstjedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 101,
poz. 925) wydana na podstawie delegacji zawartej w art. 201 Konstytucji.
W sprawach karnych wstçpny wniosek o postawienie w stan oskare- postawienie ma lub o pocigniçcie do odpowiedzia1noci przed Trybunalem Stanu musi w stan 1nia warunki formalne przewidziane dia aktu oskarenia przez przepisy oskarenia k.p.k. (art. 6 ust. 5 u.TS). Sejmowa Komisja Odpowiedzia1noci Konstytucyjnej, przed 13 Orej pozycjç i kompetencje okre1a tak.e ustawa o Trybunale Stanu, pelni
znkcjç organu przygotowujcego postçpowanie przed Trybunalem Stanu
frt. 7—12 u.TS). Zgodnie z art. 199 ust. I Konstytucji skiad Trybunalu Stanu sktad TS tworz: przewodniczcy, dwóch zastçpców przewodniczcego i 16 czlonkOw
wvbieranych przez Sejm spoza grona poslów i senatorów na czas kadencji
S?jmu. Zastçpcy przewodniczcego Trybunalu oraz Co najmniej polowa czloni
w Trybunalu Stanu powinni mie kwalifikacje wymagane do zajmowania
nowiska sçdziego. Przewodniczcym Trybunalu Stanu jest Pierwszy Prezes
Sadu Najwyszego (art. 199 ust. 2 Konstytucji). Podobnie jak inni sçdziowie,
zlonkowie Trybunalu Stanu s w sprawowaniu funkcji sçdziego Trybunalu niezawisto
ianu niezawi1i i pod1egaj tylko Konstytucji oraz ustawom (art. 199 ust. 3 czionkOw TS nstytucji). Trybunal Stanu jest wybierany na pierwszym posiedzeniu Sejmu
-a okres jego kadencji, z tym e zachowuje on swoje kompetencje do czasu
123
immunitet wyboru nowego skiadu Trybunalu Stanu (art. 14 u.TS). Zgodnie z art. 200 cztorikOw TS Konstytucji sçdziowie Trybunalu Stanu korzystaj z immunitetu o charakterze
formalnym. Czlonek Trybunalu Stanu nie moe by pocigniçty do odpowied zia1noci karnej ani pozbawiony wo1noci bez uprzedniej zgody Trybunalu Stanu, nie moe te by zatrzymany lub aresztowany, z wyjtkiem ujçcia go na gorcym uczynku przestçpstwa, jee1i jego zatrzymanie jest niezbçdne do zapewnienia prawidlowego toku postçpowania. 0 zatrzymaniu powiadamia sic niezwlocznie przewodniczcego Trybunalu Stanu, który moe nakaza natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego. Do czasu podjçcia przez Trybunat Stanu uchwaly wyraajcej zgodç na pocigniçcie do odpowiedzia1noci karn ej lub na pozbawienie wo1noci sçdziego Trybunalu, wolno w stosunku do niego podejmowac tylko czynnoci niecierpice zwloki (art. 15a ust. 4 u.TS). Przez czynnoci niecierpice zwloki na1ey rozumie czynnoci majce na celu zabezpieczenie 1adów i dowodOw przed ich utrat lub znieksztatceniem (art. 17 § 2 k.p.k.).
obrona W postçpowaniu przed Trybunalem Stanu konieczny jest udzial obrońcy obowizkowa (art. 20a u.TS).
Przebieg postçpowania przed Trybunalem Stanu szczegolowo okre1a uchwala Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 6 lipca 1982 r. w sprap rzebieg wie regulaminu czynnoci Trybunalu Stanu (Mi? Nr 17, poz. 135), podjçta przez
postçpowania Sejm na podstawie delegacji zawartej w art. 20 u.TS. Za czyny stanowice przes tçpstwo lub przestçpstwo skarbowe Trybunal Stanu orzeka kary lub rodki karne przewidziane w ustawach (np. k.k. lub k.k.s.). W postçpowaniu przed Trybunalem Stanu oskareni, wiadkowie i biegli zwolnieni s od obowizku zachowania tajemnicy s1ubowej i państwowej (art. 18 ust. 5 u.TS).
wtaciwo 6. Zakresy dzialań sdów powszechnych, szczegolnych I Sdu Naj. sdôw wyszego oraz zwizane z nimi zakresy uprawnień wyznaczaj4 przepisy
o w1aciwoci sdów. WIaciwo s4du oznacza uprawnienie (i jednoczenie obowizek) do dokonania okre1onej czynnoci Tub zespolu czynnoci proces owych.
rodzaje W literaturze procesu karnego wyrónia sic nastçpujce rodzaje wIa,w taciwoci sdu ciwoci sdu:
— wIaciwo funkcjona1n,
— wtaciwo rzeczow,
— w1aciwo miejscow,
— w1aciwo Iczn,
— w{aciwo z delegacji.
w{aciwo W1aciwo funkcjonalna sdu wskazuje, do dokonywania jakich czynf unkcjonalna noci uprawniony jest dany s4d. W1aciwo ta obejmuje czynnoci bardzo
zrónicowane, które zostaly opisane w wielu przepisach regu1ujcych proced urç karn. W1aciwo funkcjonalna zwizana jest nie tylko z przedmiotem podejmowanych dzialań i decyzji, lecz tak±e z ich rang w zwi4zku z postçp owaniem karnym.
124
Do w1aciwoci funkcjonalnej sdu rejonowego na1ey mm.: w{aciwo orzekarüe w pierwszej instancji w ramach swej wIaciwoci rzeczowej funkcjonalna
w postçpowaniu zwyczajnym (art. 24 § 1 k.p.k.), sdu rejonowego rozpoznawanie rodków odwolawczych w wypadkach wskazanych
w ustawie (art. 24 § 2 k.p.k.), np. rozpatrywanie zaa1eń na: zatrzymanie
(art. 246 § ii 2 k.p.k.), postanowienie prokuratora w przedmiocie stosow
anych rodków zapobiegawczych (art. 252 § 2 k.p.k.), postanowienia
o odmowie wszczçcia postçpowania lub umorzeniu (art. 465 § 2 k.p.k.),
stosowanie i przed1uanie tymczasowego aresztowania w toku postçpow
ania przygotowawczego (art. 250 § ii 2 oraz art. 263 § 2 k.p.k.),
sosowanie areszu ako kary porzXkowej ake w postçpowariiu przyg
otowawczym (art. 290 § 1 k.p.k.),
przeprowadzenie w toku postçpowania przygotowawczego przesluc
hania wiadka (np. na wniosek strony), ktorego nie bçdzie mona
przes1ucha na rozprawie (art. 316 § 3 k.p.k.),
udzielanie pomocy prawnej innym sdom na ich wezwanie (art. 396
k.p.k.),
wykonywanie wydanych w pierwszej instancji prawomocnych wyroków
(art. 2 pkt 1 k.k.w.).
Do wIaciwoci funkcjonalnej sdu okrçgowego na1ey mm.: waciwo orzekanie w pierwszej instancji w ramach swej w1aciwoci rzeczowej funkcjonalna (art. 25 § 1 k.p.k.), sdu rozpatrywanie rodków odwolawczych (apelacji, zaa1eń) od orzeczeń okrçgowego i zarzdzeń wydanych przez sd rejonowy jako sd pierwszej instancji
(art. 25 § 3 k.p.k.),
rozpatrywanie sporOw kompetencyjnych miçdzy sdami rejonowymi
(art. 38 § 1 k.p.k.),
wydawanie decyzji o przekazaniu sprawy do równorzçdnego s4du rejon
owego w zwizku z w1aciwoci z delegacji z uwagi np. na ekonomikç
procesu (art. 36 k.p.k.),
przed1uanie tymczasowego aresztowania (art. 263 § 2 k.p.k.),
wydawanie listu e1aznego (art. 281 k.p.k.),
orzekanie w postçpowaniu przygotowawczym o umieszczeniu p0-
dejrzanego na obserwacji psychiatrycznej w sprawach na1ecych do
wIaciwoci tego sdu (art. 203 § 2 k.p.k.),
orzekanie o odszkodowaniu za niesluszne skazanie, aresztowanie lub
zatrzymanie (art. 554 k.p.k.),
udzielanie pomocy prawnej w stosunkach micdzynarodowych (art. 588
k.p.k.).
wtaciwo
Do w1aciwoci funkcjonalnej sdu apelacyjnego na1ey m.in.: funkcjonalna
rozpoznawanie rodków odwolawczych od orzeczeń i zarzdzeń wyda- sciu
nych w pierwszej instancji przez sd okrçgowy (art. 26 k.p.k.), apelacyjnego
125
— rozstrzyganie sporów kompetencyjnych miçdzy sdami okrçgowymi (art. 38 § 1 k.p.k.),
— przedIuanie stosowania tymczasowego aresztowania w postçpowariiu przygotowawczym na okres ponad 12 miesiçcy i w postçpowaniu przed s4dem na okres ponad 2 lata (art. 263 § 4, 4a k.p.k.),
— orzekanie o wznowieniu postçpowania zakonczonego prawomocnym wyrokiem sadu okrçgowego (art. 544 § 1 k.p.k.).
wtaciwo funkcjonalna
Sdu
Najwyszego
Do w1aciwoci funkcjonalnej Sdu Najwyszego na1ey m.in.:
— orzekanie w trybie kasacji (art. 27 i 525 k.p.k.),
— orzekanie o wznowieniu postçpowania zakończonego prawomocn ym wyrokiem sdu apelacyjnego lub Sdu Najwyszego (art. 544 § 2 k.p.k.),
— przekazanie sprawy w ramach wIaciwoci z delegacji z uwagi na dobro wymiaru sprawied1iwoci (art. 37 k.p.k.),
— rozstrzyganie na wniosek sdu odwolawczego o zagadnieniach prawn ych wymagaj4cych zasadniczej wykiadni ustawy i ewentualne przejçcie takiej sprawy do swego rozpoznania (art. 441 § ii 5 k.p.k.),
— podejmowanie uchwal majcych na celu wyjanianie przepisów prawn ych budzcych wtp1iwoci w praktyce lub których stosowanie wywol uje rozbienoci w orzecznictwie (art. 60—62 u.SN).
wtaciwo funkcjonalna
Trybunau Stanu
wtaciwo funkcjonalna
sdu
garnizonowego
wtaciwo funkcjonalna wojskowego
sdu
okrçgowego
Do w1aciwoci funkcjonalriej Trybunalu Stanu na1ey mm. rozpoznaw anie w pierwszej i drugiej instancji spraw, które na1e do jego w1aciwod rzeczowej.
Do w1aciwoci funkcjonalnej wojskowego sdu garnizonowego nale- I
i mm.:
I
orzekanie w pierwszej instancji w ramach swej w1aciwoci rzeczowe (art. 653 § 1 k.p.k.),
— rozpoznawanie rodków odwolawczych od orzeczeń i zarzdzeń wydan ych w postçpowaniu przygotowawczym (art. 653 § 2 k.p.k.),
— zalatwianie tych wszystkich spraw, które w postçpowaniu przed sdeni powszechriym przyna1e sdowi rejonowemu (art. 653 § 3 k.p.k.).
Do wIaciwoci funkcjonalnej wojskowego sdu okrçgowego nale-.
m.in.:
— orzekanie w pierwszej instancji w ramach swej w1aciwoci rzeczow (art. 654 § 1 k.p.k.),
— rozpoznawanie rodków odwolawczych od orzeczeń i zarz4dzeń wyda.. nych w pierwszej instancji przez wojskowy sd garnizonowy (art. 64 § 3 k.p.k.),
— orzekanie w przedmiocie tymczasowego aresztowania w postçpowaniu przygotowawczym w stosunku do oInierzy posiadajcych stopień maj rai wyszy, a take do oInierzy sil zbrojnych państw obcych i czlonkOw ich personelu cywilnego (art. 654 § 2 k.p.k.).
126
Izba Wojskowa SN w ramach w1aciwoci furikcjonalnej rozpoznaje wfaciwo
odki odwolawcze od orzeczeń i zarz4dzeń wydanych w pierwszej instancji funkcjonalna
w wojskowym s4dzie okrçgowym, a take zalatwia sprawy przewidziane Izby Wojskowej
w k.p.k. dia sdu wyszego rzedu nad wojskowym s4dem okrçgowym (czyli
dk SN) oraz orzeka w trybie kasacji (art. 655 k.p.k.).
WIaciwo rzeczowa to uprawnienie i obowizek s4du do caIociowego wtaciwo
.zstrzygniçcia w pierwszej instancji kwestii odpowiedzia1noci karnej oskar- rzeczowa
nego w zwizku z zarzucanym mu czynem przestçpnym. Innymi slowy, — pojçcie
w odniesieniu do sdów powszechnych przepis oe1ajcy w{aciwo rzeo
w sdu daje odpowied na pytanie, ktOry z sdOw — sd rejonowy bd
okrçgowy — jest wIaciwy do rozpoznania sprawy jako sd pierwszej instancji
z uwagi na rodzaj przestçpstwa bçdcego przedmiotem postçpowania.
Ustawodawca, dokonujc podzialu kompetencji miçdzy sdem rejonow
vm a sadem okrçgowym jako s4dami pierwszej instancji uwzglçdriia m.in.
hczbç i rodzaj przydzielonych spraw, ich ciçar gatunkowy wyraajcy sic
zwlaszcza w zagroeniu kar, a take stopień wiedzy i dowiadczenia yciow
ego sçdziOw. Thyt duke obcienie sdów rejonowych moe zaway na
vbkoci postçpowania, a take jakoci orzecznictwa. W1aciwo rzeczowa
winna by stala, a jej ewentualna zmiana winna mie charakter zupelnie
wvjtkowy. W1aciwo rzeczowa s4dów powszechnych zostala okre1ona
wedlug kryterium przedmiotowego.
Podstawowym sdem pierwszej instancji w sprawach przed sdami w{aciwo
wszechnymi jest sd rejonowy, który orzeka we wszystkich sprawach, rzeczowa sdu
z wyjtkiem spraw przekazanych ustaw do w1aciwoci innego sdu (art. 24 rejonowego
1 k.p.k.).
Na1ey zwróci uwagç, e sd rejonowy rozpoznaje sprawy karne
w dwOch wydzialach, tj. w wydziale karnym i w wydziale grodzkim (sadzie
grodzkim). W wydziale grodzkim sdu rejonowego jako sdu pierwszej ins
tancji orzeka sic w sprawach o (art. 13 § 2 pkt 1—4 u.s.p.):
— wykroczenia,
— wykroczenia skarbowe oraz przestçpstwa skarbowe z wyj4tkiem spraw
pod1egajcych rozpoznaniu w postçpowaniu zwyczajnym,
— przestçpstwa cigane z oskarenia prywatnego,
— przestçpstwa pod1egajce rozpoznaniu w postçpowaniu przyspies
zonym,
— pozostale przestçpstwa pod1egajce rozpoznaniu w postçpowaniu upros
zczonym.
W1aciwo rzeczowa sdu rejonowego ma charakter ogOlny, co oznacza,
ze w przypadkach, gdy ustawa przewiduje rozpoznanie sprawy przez sd bez
- wskazania rodzaju sdu, wIaciwym sdem jest sd rejonowy.
W sdownictwie powszechnym ,,innym sdem”, o którym mowa w art. 24 wtaciwo
1 in fine k.p.k., jest sd okrçgowy, który — zgodnie z art. 25 § I k.p.k. — orzeka rzeczowa sdu b ç pierwszej instancji w sprawach o nastçpujce przestçpstwa: okrçgowego
127
— zbrodnie okre1one w k.k. oraz w ustawach szczegolnych (np. art. 53 ust. 2, art. 55 ust. 3, art. 59 ust. 2 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwd zialaniu narkomanii — Dz. U. Nr 179, poz. 1485 z pon. zm.);
— wystçpki okrelone w rozdziale XVI (przestçpstwa przeciwko pokojowi,
1udzkoci oraz przestçpstwa wojenne) i XVII (przestçpstwa przeciwko
Rzeczypospolitej Polskiej) oraz w art. 140—142,148 § 4,149,150 §1,151—154,
156 § 3, 158 § 3, 163 § 3 i 4, 165 § 1, 3, 4, 166 § 1, 173 § 3 i 4, 185 § 2, 210
§ 2, 252, 253 § 2, 258 § 1—3, 265 § ii 2, 269, 278 § ii 2 w zw. z 294, 284 § 1
i 2 w zw. z 294, 286 § 1 w zw. z 294, 287 § 1 w zw. z 294, 296 § 3 oraz 299
k.k.;
— wystçpki, ktOre z mocy przepisu szczegolnego nale4 do wlaciwoci sdu okrçgowego (np. w my1 art. 53 ust. 1 prawa prasowego; sprawy o przestçpstwa okre1one w art. 43 i 44 prawa prasowego pod1egaj rozpoznaniu przez sd okrçgowy).
skutki naruszenia Naruszenie wIaciwoci rzeczowej sdu w ten sposób, e w sprawie naw taciwoci 1ecej do wlaciwoci rzeczowej sdu okrçgowego orzekalby sd rejonowy, rzeczowej stanowi bezwzg1çdn przyczynç odwo1awcz skutkujc4 uchyleniem wyroku
(art. 439 § 1 pkt 4 k.p.k.).
W1aciwo rzeczowa sdów wojskowych, wojskowego sdu garnizonow ego oraz wojskowego sdu okrçgowego zostala okre1ona wedlug kryterium zarówno podmiotowego, jak i przedmiotowego.
wtaciwo W pierwszej ko1ejnoci ustawodawca okre1il podmioty i przestçpstwa, rzeczowa sdôw które pod1egaj orzecznictwu sdów wojskowych, a nastçpnie wskazal, ktOre
wojskowych sprawy rozpoznaje w pierwszej instancji wojskowy s4d garnizonowy, które za sd okrçgowy.
W myl art. 647 § 1 k.p.k., przy zastosowaniu kryterium podmiotowo przedmiotowego, orzecznictwu sdOw wojskowych pod1egaj sprawy:
— oInierzy w czynnej s1ubie wojskowej o:
• przestçpstwa okre1one w rozdzialach XXIX—XLIV k.k. (przestepstwa przeciwko: obowi4zkowi pelnienia sluby wojskowej, zasadom dyscyp liny wojskowej, zasadom postçpowania z podwiadnymi, zasadom obchodzenia sic z uzbrojeniem i uzbrojonym sprzçtem wojskowym, zasadom pelnienia sluthy, mieniu wojskowemu),
• przestçpstwa popelnione przeciwko organowi wojskowemu lub inn emu o1nierzowi,
• przestçpstwa popelnione podczas Tub w zwi4zku z pelnieniem obow izków slubowych w obrçbie obiektu wojskowego lub wyznaczon ego miejsca przebywania, ze szkod dia wojska Tub z naruszeniem obowizku wynikajcego ze sluby wojskowej — z wyjtkiem przes tçpstw popelnionych na szkodç osoby niebçdcej olnierzem,
— pracowników wojska o przestçpstwa okrelone w art. 356—363w zwi4zku z art. 317 § 2 k.k.;
— o1nierzy siT zbrojnych państw obcych przebywaj4cych na terytor ium Rzeczypospolitej Polskiej oraz czlonków ich personelu cywilnego
128
o przestçpstwa popelnione w zwizku z pelnieniem obowizków sIubow
ych, chyba ie umowa miçdzynarodowa, której RP jest strona, stanowi
inaczej.
Sprawy wymienione w art. 647 § 1 k.p.k. nie przestaj pod1ega orzeczn
ictwu s&dów wojskowych mimo zwolnienia o1nierza z czynnej s1uby wojd
owej lub ustania zatrudnienia pracowriika w wojsku (art. 647 § 2 k.p.k.).
Zgodnie z art. 115 § 17 k.k. ,,io1nierzem jest osoba pelni4ca czynn s1ubç
wojskow”. W myl za art. 59 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechn
vm obowizku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn. Dz. U. z 2004 r.
Nr 241, poz. 2416 z pón. zm.) oInierzami w czynnej s1ubie wojskowej s
osoby, które odbywaj zasadnicz sluthç wojskow, nadterminow4 zasadnicz
hibç wojskow, przeszkolenie wojskowe, wiczenia wojskowe lub okresowa
sIubç wojskow albo pelni4 s1ubç wojskow4 w razie ogloszenia mobilizacji
i w czasie wojny. Zolnierzami w czynnej sIubie wojskowej s równie oIn
ierze zawodowi (art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 11 wrzenia 2003 r. o s1ubie
wojskowej io1nierzy zawodowych — Dz. U. Nr 179, poz. 1750 z pón. zm.).
W myl art. 648 k.p.k., przy zastosowaniu kryterium przedmiotowego
orzecznictwu sdOw wojskowych podlegaj4 take sprawy 0:
— wspóldzialanie w popelnianiu przestçpstw okre1onych w rozdzialach
XXXIX-XLIV k.k.,
— przestçpstwa okre1one w art. 239,291—293, a tak±e w art. 294w odniesien
iu do art. 291 § 1 k.k., jee1i czyn pozostaje w zwizku z przestpstwem
przewidzianym w rozdzialach XXXIX-XLIV k.k.,
— inne przestçpstwa, o ile przepisy szczególne tak stanowi.
Pod pojçciem ,,wspOldzialanie” z art. 648 pkt 1 k.p.k. na1ey rozumie
sprawcOw, wspólsprawcOw, podegaczy i pomocników, natomiast ,,irrne przes
tcpstwa”, o których mowa w pkt 3 wskazanego przepisu, np. przestçpstwa
wymienione w art. 245 powolanej wyej ustawy o powszechnym obowi4zku
obrony Rzeczypospolitej Polskiej.
Wskazane wyej przestçpstwa pod1egaj orzecznictwu sdów wojskow
ych nieza1enie od osoby sprawcy.
Wojskowy sd garnizonowy orzeka jako sd pierwszej instancji we
wszystkich wskazanych wyej sprawach , z wyjtkiem spraw przekazanych
ustaw4 do wIaciwoci innego sdu (art. 653 § 1 k.p.k.).
Wojskowy s4d okrçgowy orzeka w pierwszej instancji w sprawach wtaciwo
o przestçpstwa: rzeczowa
— popelnione przez oInierzy posiadajcych stopień majora i wyszy, wojskowego
— pod1egajce przed sdami powszechnymi wIaciwoci sdu okrçgowego sdu
oraz okre1one w art. 339 § i art. 345 § 3 i 4 k.k., okrçgowego
— popelnione przez oInierzy i czlonków personetu cywilnego, o ktorych
mowaw art. 647 § 1 pkt 3 k.p.k.,
— inne, na podstawie przepisów szczegolnych (art. 654 § 1 k.p.k.).
129
—
bezwzglçdna Na1ey zauway, e gdyby sd powszechny (np. sd rejonowy) orzekl przyczyna w sprawie na1ecej do wIaciwoci sdu szczególnego (np. wojskowego
odwotawcza sdu garnizonowego) albo odwrotnie, wówczas takie uchybienie stanowi bezwzg1çdn przyczynç odwolawcz4 skutkuj4c uchyleniem wyroku (art. 439 § 1 pkt 3 k.p.k.).
wtaciwo WIaciwo rzeczowa Trybunalu Stanu jako organu orzekajcego w pierwr zeczowa szej instancji w sprawie karnej (w kwestii odpowiedzia1noci karnej) zostala
Trybunatu Stanu w zasadzie ustalona na podstawie kryterium podmiotowego.
Z warunków okre1onych w cytowanej wyej ustawie o Trybunale Stanu wynika, e do odpowiedzia1noci karnej przed Trybunalem Stanu za popelnien ie przestçpstwa lub przestçpstwa skarbowe mog byă pocigniçci:
— Prezydent RP (art. 2 ust. 1 u.TS),
— Marszalek Sejmu i Marszalek Senatu, którzy tymczasowo wykonuj4 obowizki Prezydenta (art. 2 ust. 3 u.TS),
— czlonkowie Rady Ministrów — za przestçpstwa oraz przestçpstwa skarb owe popelnione w zwkzku z zajmowanym stanowiskiem (art. 2 ust. 4 u.TS).
wtakiwo WIaciwo miejscowa sdu rozstrzyga, który z sdów rozpoznaj4cv miejscowa sdu sprawy w pierwszej instancji jest wlaciwy do prowadzenia postçpowania ze
— zasada ogôlna wzglçdu na miejsce popelnienia przestçpstwa.
W odniesieniu do sdów powszechnych regu1 jest, e miejscowo w1a.- ciwym do rozpoznania sprawy jest sd, w ktorego okrçgu popelniono przes tçpstwo (art. 31 § 1 k.p.k.). Przestçpstwo uwaa sic za popelnione w miejscu. w ktOrym sprawca dzialal lub zaniechal dzialania, do ktorego byl obowizanv, albo gdzie skutek stanowi4cy znamiç przestçpstwa nastpi1 lub wedlug zam iaru sprawcy mial nastpié (art. 6 § 2 k.k.).
pojçcie ,,okrçg Pojçcie ,,okrg sdu” odnosi sic zarówno do sdu rejonowego, jak i s4du sdu” okrçgowego. Okrçgi sdów oraz ich siedziby wyznacza rozporzdzenie Min istra Sprawied1iwoci z dnia 16 padziernika 2002 r. w sprawie sdOw apel acyjnych, sdOw okrçgowych i sdów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów w1aciwoci (Dz. U. Nr 180, poz. 1508 z pon. zm.).
odstçpstwa Jee1i przestçpstwo popelniono na poiskim statku wodnym lub powietrzo d zasady, nym i nie mona usta1k miejsca popelnienia przestçpstwa (nie mona ustali
statek wodny, okrçgu sdu, w którym popelniono przestçpstwo), w1aciwy jest sd made-. powietrzny rzystego portu statku (art. 31 § 2 k.p.k.).
W przypadku gdy przestçpstwo zostalo popelnione w okrçgu kilku sap rzestçpstwa dow (np. sprawca popelnil czyn w jednym miejscu, lecz jego skutek nastpd popetnione w innym miejscu), w1aciwy jest ten sd, w ktorego okrçgu najpierw wszczçto
w okrçgu kilku postçpowanie przygotowawcze (art. 31 § 3 k.p.k.). Wszczçcie postçpowania sdôw przygotowawczego nastçpuje w miejscu, w ktOrym wIaciwy organ wydal
postanowienie o wszczçciu postçpowania w sprawie (art. 303 k.p.k.) lub gdzie faktycznie wszczçto postçpowanie przygotowawcze przez dokonanie pierws zej czynnoci procesowej maj4cej na celu zabezpieczenie 1adOw I dowodów w tzw. dochodzeniu w niezbçdnym zakresie (art. 308 § 1 k.p.k.).
130
Jee1i podane wyej reguly nie mog mie zastosowania w ustaleniu kryteria
1aciwoci miejscowej s4du, naley stosowa kryteria pomocnicze (subsy- pomocnicze diarne) zawarte w art. 32 k.p.k. (subsydiarne)
W przypadku gdy nie mona ustaIi miejsca popelnienia przestçpstwa,
w1aciwy miejscowo jest sd, w ktorego okrçgu:
— ujawniono przestçpstwo,
— ujçto oskaronego, oskarony przed popelnieniem przestçpstwa stale
mieszkal lub czasowo przebywal — zaleznie od tego, gdzie najpierw
wszczçto postçpowanie przygotowawcze (art. 32 § 1 k.p.k.).
Wskazane kryteria maj charakter rownorzçdny, a o wlaciwoci miej- reguta
cowej sdu zadecyduje miejsce wszczçcia postçpowania przygotowawczego wyprzedzania dzw. regula wyprzedzania). Wskazówki zawarte w art. 32 § 1 k.p.k. maj zas
osowanie równie wtedy, gdy przestçpstwo popelniono za granic (art. 32
2 k.p.k.).
Zupelnie wyjtkowo, tj. tylko wówczas, gdy nie mona ustali wlaciw
oci miejscowej sdu na podstawie wskazanych wyej przepisów, wIaciwy
niiejscowo do rozpoznania sprawy jest sd wlaciwy dia dzielnicy SrOdmiecie
miasta stolecznego Warszawy (art. 32 § 3 k.p.k.).
Reguly zawarte w art. 311 32 k.p.k. nie maj zastosowania przy ustalaniu
wIaciwoci miejscowej sdu, który orzeka w sprawach nienalecych do jego
wIaciwoci rzeczowej jako sdu pierwszej instancji.
Takie sytuacje zostaly przewidziane np. w art. 246 § 2 k.p.k., zgodnie z któr
vm zaalenie na zatrzymanie moe rozpoznawa sd miejsca zatrzymania.
Rxlobnie w myl art. 554 § 1 k.p.k. sprawy o odszkodowanie za niew4tpliwie
niesluszne tymczasowe aresztowanie moe rozpozna sd okrçgowy wlaciwy
ze wzglçdu na miejsce zwolnienia tymczasowo aresztowanego.
Kryteria ustalania wlaciwoci miejscowej sdów powszechnych maj w{aciwo
ipowiednie zastosowanie w ustalaniu w1aciwoci miejscowej sdów woj- miejscowa sdów skowych, aczkolwiek z jednym wyjtkiem. W sprawach o przestçpstwa WY- wojskowych
mienione w art. 647 § 1 k.p.k. (przestçpstwa te zostaly wymienione wyej
w zwiizku z wlaciwoci rzeczow sdów wojskowych w pkt a i b) jako
wiasciwy miejscowo orzeka sd wojskowy obejmuj4cy swoj w1aciwoci
dnostkç wojskow, w której o1nierz pelnil s1ubç wojskow lub pracownik
wojska byl zatrudniony (art. 651 § 1 k.p.k.). Wlaciwo miejscow sdu wojs
kowego, ze wzglçdu na przynaleno oskaronego do jednostki wojskowej,
okrela sic wedlug chwili wszczçcia przeciwko niemu postçpowania karnego
tart. 651 § 2 k.p.k.). Zmiana miejsca stacjonowania jednostki p0 wszczçciu
postçpowania przeciwko olnierzowi, a wiçc p0 przedstawieniu mu zarzutów,
nie ma wplywu na wlaciwo miejscow sadu wojskowego.
W wietle obowizujicych przepisów mona wyróni szczegolny ro- szczegolny rodzaj Jzaj wlaciwoci miejscowej, ktOra stanowi odstçpstwo od podanych wyej wtaciwoci
regul. Polega ona na tym, e w sprawach o okrelone przestçpstwa wlaciwe miejscowej miejscowo s sdy wyznaczone przepisem szczegolnym. Minister Sprawledl
iwoci moe w drodze rozporzdzenia wyznaczy sdy rejonowe w1aciwe
131
miejscowo do rozpoznania spraw o przestçpstwa opisane w art. 45—49a prawa prasowego oraz o przestpstwa popelnione w prasie na obszarze w1aciwoci danego sdu okrçgowego (art. 53 ust. 2 prawa prasowego). Zgodnie z treci § 1 ust. 1 rozporzdzenia Ministra Sprawied1iwoci z dnia 16 padziernika 2002 r. w sprawie wyznaczania sdów rejonowych rozpoznajcych sprawy o przestçpstwa prasowe (Dz. U. Nr 180, poz. 1509 z pón. zm.) sprawy o przes tçpstwa okre1one w art. 45—49a prawa prasowego oraz o przestçpstwa popeln ione w prasie, z obszaru w1aciwego danego sdu okrçgowego, rozpoznaj sdy rejonowe w miastach bçdcych siedzibami sdOw okrçgowych. W § I ust. 2 tego rozporzdzenia zostaly wymienione wyjatki od zasady wyraonej w ustçpie poprzednim, np. rozpoznawanie spraw z obszaru w1aciwoci Sdu Okrçgowego we Wroclawiu powierza sic Sdowi Rejonowemu dia Wroclawia Sródmiecia we Wroclawiu.
w{aciwo Mo1iwo 1cznego rozpoznania kilku spraw karnych na1ecych do tczna w1aciwoci rónych sdOw w jednym wspólnym postçpowaniu karnym,
przed jednym sdem, okre1a sic w1aciwoci 1czn (w1aciwoci z kcznoci spraw). Wyrónia sic w1aciwoé kczn ze wzglçdow podmiotowych oraz w1aciwo 1czn ze wzglçdow przedmiotowych.
czno spraw W1aciwo 1czna ze wzglçdów podmiotowych ma miejsce, jeeli tç ze wzglçdow sam osobç oskarono o kilka przestçpstw, a sprawy na1e do w1aciwoci podmiotowych rónych sdOw tego samego rzçdu. W1aciwy jest wówczas sd, w którego
okrçgu najpierw wszczçto postçpowanie przygotowawcze (art. 33 § 1 k.p.k.). Jee1i sprawy na1e do w1aciwoci sdOw r&nego rzçdu, sprawç rozpoznaje sd wyszego rzçdu (art. 33 § 2 k.p.k.).
W1aciwo l4czna ze wzglçdow przedmiotowych zachodzi w stosunku do wspólsprawców sensu largo. S4d wIaciwy dia sprawców przestçpstw jest w1aciwy rOwnie dia pomocników, podegaczy oraz innych osób, których przestçpstwo pozostaje w cis1ym zwizku z przestçpstwem sprawcy, jeeli postçpowanie przeciwko nim toczy sic jednoczenie (art. 34 § 1 k.p.k.). Sprawv wymienionych osób powinny by pol4czone we wspólnym postçpowaniu przy odpowiednim stosowaniu art. 33 k.p.k. (art. 34 § 2 k.p.k.).
iczno spraw W1aciwo l4czna stanowi odstçpstwo od w1aciwoci rzeczowej lub ze wzglçdôw w1aciwoci miejscowej. Moe sic te zdarzy, e postçpowanie bçdzie prowap rzedmiotowych dzone z naruszeniem regul o w1aciwoci rzeczowej i w1aciwoci miejscowej.
Lczne rozpoznanie spraw uzasadnia nie tylko tzw. ekonomia procesowa (szybko i koszty postçpowania), lecz take wzglçdy natury merytorycznej Niewtp1iwie 1czne rozpoznanie spraw ulatwia postepowanie dowodowe, a take moe mie istotny wplyw na trafno orzekania.
Jee1i zachodz4 oko1icznoci utrudniajce 1czne rozpoznanie spraw (np. wspOlsprawca bd podegacz przebywaj na dlugotrwalym Ieczeniu lub istniej trudnoci zwi4zane ze sprowadzeniem dowodOw), mona wy1czy i odrcbnie rozpozna spraw poszczegolnych osOb lub o poszczegOlne czyny sprawa wy1czona podlega rozpoznaniu przez sd w1aciwy wedlug zasad ogolnych (art. 34 § 3 k.p.k.).
132
-
Zasady o wIaciwoci 1cznej maj odpowiednie zastosowanie w postç- wtaciwo powaniu przed sdami wojskowymi, aczkolwiek przepisy o postçpowaniu tqczna w sdach karnym w sprawach pod1egajcych orzecznictwu sdOw wojskowych wpro- wojskowych wadzaj dodatkowe reguly zwizane z w1aciwoci lczn. Jee1i sprawca
przestçpstwa pod1egajcego orzecznictwu sdów wojskowych popelnil take
przestçpstwo pod1egajce orzecznictwu sdów powszechnych, a przestçpstwa
pozostaj ze sob w takim zwizku, e dobro wymiaru sprawied1iwoci wym
aga ich kcznego rozpoznania, rozpoznaje je 1cznie s4d wojskowy (art. 649
k.p.k.). Jeeli w sprawie przeciwko dwóm lub wiçcej oskaronym sd wojskowy
nie bylby w1aciwy do jej rozpoznania w caIoci ze wzglçdu na rodzaj jednego
zczynow bd osobç jednego z oskaronych, a dobro wymiaru sprawiedliwos
ci tego wymaga, sd wojskowy moe rozpozna sprawç 1cznie lub przekazac
a w tym celu sdowi powszechnemu (art. 650 § 1 k.p.k.). Przekazanie nie moe
astpi, jeieli sprawa dotyczy przestçpstwa opisanego w art. 647 § 1 pkt la
lub pkt 2 oraz w art. 648 pkt 1 k.p.k. (art. 650 § 3 k.p.k.).
W przypadku gdy sd wojskowy przekae sprawç sdowi powszechnem
u lub nie przyjmie sprawy przekazanej mu przez sd powszechny, sprawç
ivzpatruje sd powszechny (art. 39 k.p.k.).
W sprawie dwóch lub wiçcej oskaronych, na1ecej do wIaciwoci
dów wojskowych tego samego rzçdu, orzeka sd wojskowy wIaciwy dia
oskaronego o przestepstwo zagroone kar najsurowsz. W razie niemon
oci ustalenia wlaciwoci w ten sposób, sprawe rozpoznaje sd wojskowy,
na ktorego obszarze dzialania najpierw wszczçto postçpowanie. Jeeli jednak
sprawa nale±y do w1aciwoci sdów wojskowych rónego rzçdu, rozpoznaje
sd wyszego rzçdu (art. 656 § ii 2 k.p.k.).
W1aciwo sdu z delegacji stanowi odstçpstwo od regul okre1a- wtaciwo jacych w1aciwo miejscow sdu. Powody przeniesienia sprawy z sdu z delegacji w1aciwego miejscowo do innego sdu rownorzçdnego mog by róne. Dec
vzja o przekazaniu sprawy podejmowana jest zawsze przez odpowiedni sd
wvszego urzçdu.
Wzglçdy ekonomii procesowej przesdzaj, e sd wyszego rzcdu nad ekonomia sadem w1aciwym moe przekaza sprawç innemu sdowi równorzçdnemu, procesowa ze1i wiçkszo osób, które na1ey wezwa na rozprawç, zamieszkuje blisko
tego sdu, a z dala od s4du w1aciwego (art. 36 k.p.k.). Na1ey zauwaiy, e
regulacja ta s1uy usprawnieniu rozprawy, a nie posiedzenia, i odnosi sic do
postcpowania przed sdem pierwszej instancji oraz postçpowania odwolawc
zego. Przekazanie sprawy nastçpuje na wniosek sdu w1aciwego wyraony
w formie postanowienia.
Sprawa moe by przekazana innemu sdowi rOwnorzçdnemu maj4cemu
swoj siedzibç równie poza okrçgiem s4du decydujcego o przekazaniu. Sd
przekazujcy winien brat pod uwagç nie tylko kryterium od1eg1oci, lecz rown
iei warunki dojazdu. Na postanowienie sdu wyszego rzçdu o przekazaniu
sprawy na podstawie art. 36 k.p.k. zaa1enie nie przysluguje.
Jee1i tego wymaga dobro wymiaru sprawied1iwoci, Sd Najwyszy
moe — z inicjatywy w1aciwego sqdu — przekaza sprawç do rozpoznania
133
kryterium sdowi rOwnorzçdnemu (art. 37 k.p.k.). Jest to kolejna regulacja wIaciwo dobra wymiaru z delegacji. Sdem w1aciwym mogcym wystpi z inicjatyw przekazar sprawiedIiwoci sprawy jest zarówno sd ,,pierwotnie” w1aciwy, jak i sd, któremu spra
zostala przekazana (np. w trybie art. 36 k.p.k.). Za sd wIaciwy w rozumien art. 37 k.p.k. na1ey take uzna sd odwolawczy, który — maj4c na uwadze dobro wymiaru sprawied1iwoci — moe wystpi do Sdu Najwysze z wnioskiem w formie postanowienia o przekazanie sprawy równorzçdn mu sdowi odwolawczemu. Wniosek moe dotyczy jedynie sprawy bçdc w toku, a nie sprawy, która moe w przysz1oci wplynie do sdu.
Pojçcie ,,dobro wymiaru sprawied1iwoci” ma charakter ocenny. i'. terium to moe wystpi zwlaszcza wówczas, gdy zachodz4 obawy o b stronno sdu w1aciwego z powodów, które mog wywrzeă ujemny wp1y na swobodç wyrokowania lub stwarza przekonanie o braku warunkOw rozpoznania sprawy w sposób obiektywny. Taka sytuacja moe mie miejsa gdy pokrzywdzonym jest sçdzia sdu wIaciwego lub sd jako instytucj Postanowienie Sdu Najwyszego wydane na podstawie art. 37 k.p.k. n. podlega zaskareniu.
kryterium Wyjtkiem od w1aciwoci miejscowej jest rOwnie w1aciwo z delegac
— wytczenie uregulowana w art. 43 k.p.k., zgodnie z którym, jee1i z powodu wy1czeni sçdziów sçdziow s4du wIaciwego rozpoznanie sprawy w tym s4dzie jest niemo1iw
sd wyszego rzçdu przekazuje sprawç innemu s4dowi rownorzçdnemu. Przekazanie sprawy na podstawie art. 43 k.p.k. jest mo1iwe wówczas, ` wyIczeni zostali wszyscy sçdziowie sdu wiaciwego, jak i w sytuacji. gdy zostala wyl4czona taka ich liczba, e nie jest mo1iwe utworzenie wyma.. ganego do orzekania skiadu s4du. Przekazanie sprawy przez sd wysz rzçdu nastçpuje postanowieniem, na które nie przysluguje zaa1enie.
kryterium Innym przypadkiem odejcia od reguly w1aciwoci miejscowej s4du JL.
— unikniçcie w1aciwo z delegacji uregulowana poza k.p.k., tj. w art. ha p.w. k.p.k. W my przedawnienia tego przepisu, j&eli rozpoznanie sprawy w sdzie w1aciwym miejscowo ni,
karalnoki jest moliwe w terminie zabezpieczajcym unikniçcie przedawnienia karalno_1 ci przestçpstwa, okre1onym w art. 101 k.k., sd apelacyjny — uwzg1çdniaj wniosek sdu w1aciwego — moe przekaza tak sprawç do rozpoznani innemu sdowi rownorzednemu. Przepis ten, jako norma szczegolna, r.... moe by wykorzystywany w praktyce dia przenoszenia sprawy do innega sdu z powodu np. niedomogow organizacyjnych bd braku na1eytc nadzoru nad przebiegiem postepowania.
Do w1aciwoci z delegacji na1ey te szczególny przypadek odstçps twa od wIaciwoci rzeczowej s4du.
kryterium — Sd apelacyjny moe na wniosek sdu rejonowego przekaza do r szczegolna waga poznania sdowi okrçgowemu (jako s4dowi pierwszej instancji) spra
lub zawito o jakiekoiwiek przestçpstwo ze wzglçdu na szczego1n wagç lub zawi1oc I
sprawy sprawy (art. 25 § 2 k.p.k.). Odstçpstwo od wIaciwoci rzeczowej sdu
mie miejsce jedynie w przypadku wyjtkowej wagi lub szczególnej zawi1od sprawy. Wie1oă osOb wspó1oskaronych, obszerno materialu dowodowego. wie1o dowodów zgromadzonych do bezporedniego przeprowadzenia n
134
tozprawie — nie wiadcz jeszcze same przez sic o szczegOlnej wadze lub zawik
-d sprawy. Zawi1o sprawy moie sic uwidoczni np. w sposobie dzialania
sprawcy, szczególnie trudnym do oceny prawnej, wymagajcym rozwaenia
specjalistycznych, skomplikowanych pod wzglçdem merytorycznym, opinii
bieglych. Orzekanie wymaga wOwczas wiçkszego dowiadczenia yciowego
i orzeczniczego, w1aciwego zwykle sçdziemu szczebla okrçgowego. S4d apeI
acvjny moze przekaza sprawç sdowi okrçgowemu jako sadowi pierwszej
instancji i nadrzçdnemu nad sdem wystçpujcym z wnioskiem.
Sd bada swat w1aciwo (rzeczow, miejscow, funkcjona1n), z urzçdu, badanie a IV razie stwierdzenia swej niew1aciwoci przekazuj4 sprawç wIaciwemu wtaciwoci dowi lub innemu organowi (art. 35 § 1 k.p.k.). Jeeli s4d dopiero na rozprawie
gk5wnej stwierdzi, e nie jest wIaciwy miejscowo lub e w1aciwy jest sd
niszego rzçdu, moe przekaza sprawç innemu sdowi jedynie wtedy, gdy
powstaje konieczno odroczenia rozprawy (art. 35 § 2 k.p.k.). Rzecz jasna, przekazanie w razie stwierdzenia swej niewIaciwoci p0 rozpoczçciu rozprawy glOwnej sprawy sdowi sd przekazuje sprawç innemu organowi (np. organowi pozasdowemu, wtaciwemu sadowi wyszego rzçdu) nawet wtedy, gdy nie ma podstaw do odroczenia
sprawy. Przekazanie sprawy, np. przez said okrçgowy sadowi rejonowemu,
test dia tego ostatniego sdu wice. Na postanowienie w kwestii w1aciwoci
przysluguje zaa1enie (art. 35 § 3 k.p.k.). Przysluguje ono zarOwno na postanow
ienie, w którym sd stwierdzil swoj niewIaciwo, jak i na postanowienie
nieuwzg1çdniajce wniosku o stwierdzenie niew1aciwoci.
Ustawodawca dopuszcza spór miçdzy s4dami rownorzçdnymi, który spory moze dotyczy wy1cznie w1aciwoci miejscowej. Wynika to z analizy art. 38 kompetencyjne 1 k.p.k., zgodnie z którym spór o w1aciwo miçdzy sdami rownorzçdnymi
ozstrzyga ostatecznie sd wyszego rzçdu nad s4dem, który pierwszy wszcz1
-pór. Spór moe mie charakter pozytywny lub negatywny.
Spór pozytywny ma miejsce wówczas, gdy wiçcej niz jeden s4d uwaa spór pozytywny sic za wIaciwy do rozpoznania danej sprawy, natomiast spór negatywny i negatywny wtedy, gdy aden z sdów nie uwaa sic za wIaciwy do rozpoznania danej
sprawy.
Sdem wszczynajcym spór pozytywny jest sd, który jako drugi uznal sic postçpowanie za w1aciwy, natomiast sdem wszczynaj4cym spór negatywny jest sd, który w przedmiocie jako pierwszy nie przyj{ sprawy przekazanej mu przez inny sd. Sd wszczy- sporu najcy spór wydaje postanowienie, w którym — w za1einoci od charakteru
sporu — uznaje sic za w1aciwy lub niewIaciwy do rozpoznania danej sprawy.
Jak ju wspomniano, postanowienie to rozpatrywane jest przez sd wyszego
rzçdu nad sdem, który wszcz1 spór. Rozstrzygajce spOr postanowienie sdu
wyszego rzçdu jest wice dia sdów pozostajcych w sporze. Na postanow
ienie to nie przysluguje zazalenie. Ze wzglçdu na potrzebc np. zabezpieczen
ia dowodów w sprawie, której dotyczy spOr, istotna jest regulacja art. 38 § 2
k.p.k., zgodnie z któr4 w czasie trwania sporu kady z sdów bior4cych udzial
w sporze ma obowizek przedsicbrania czynnoci niecierpicych zwloki.
SpOr o w1aciwo nie jest mo1iwy miçdzy s4dem powszechnym i sdem
wojskowym. W przypadku gdy sd wojskowy przekae sprawç do rozpozna1
35
nia sdowi powszechnemu lub nie przyjmie sprawy przekazanej mu przez s powszechny, sprawç rozpoznaje s4d powszechny (art. 39 k.p.k.).
sktad sdu 7. Problematyka skiadu sdu wiae sic z orzekaniem sdu:
— na rozprawie glOwnej,
— w postçpowaniu odwolawczym,
Podstawowym przepisem regu1ujcym skiad s4du na rozprawie gb nej przed sdem pierwszej instancji jest art. 28 k.p.k., zgodnie z którym rozprawie glOwnej s4d orzeka w skladzie jednego sçdziego (jednoosobow o ile ustawa nie stanowi inaczej, przy czym sçdzia ma prawa i obowiz przewodniczcego ( 1). W sprawach o zbrodnie s4d na rozprawie gIówn orzeka w skladzie jednego sçdziego zawodowego i dwóch Iawników ( 2). wzglçdu na szczegO1n zawi1o sprawy sd pierwszej instancji moe na r_ prawie glOwnej postanowi o rozpoznaniu jej w skladzie trzech sçdziow ( 3 W sprawach o przestçpstwa, za które ustawa przewiduje karç doywotnie pozbawienia wo1noci, sd orzeka w skladzie dwOch sçdziOw zawodowyd i trzech Iawników ( 4).
Przedstawiona regulacja dotyczy skiadu sdu na rozprawie gloww w trybie zwyczajnym.
Na rozprawie glownej sd rejonowy moe orzeka w nastçpuj4c) skiadach:
— jednoosobowo (art. 28 § 1 k.p.k.),
— ze wzglçdu na szczego1n zawi1o sprawy — w skladzie trzech sçd - zawodowych, o ile sd tak postanowi (art. 28 § 3 k.p.k.).
W postçpowaniu uproszczonym sd rozpoznaje sprawç jednoosobowa Sçdzia ma wówczas prawa i obowizki przewodniczcego, przy czym r stosuje sic przepisu art. 28 § 3 k.p.k. (art. 476 § 1 k.p.k.), co oznacza, e s nie moe w tym trybie postanowi o orzekaniu w skladzie trzech sçdziow wzglçdu na szczegO1n zawio sprawy.
Z uwagi na fakt, e w postçpowaniu z oskarenia prywatnego sic przepisy o postçpowaniu uproszczonym, sd równiei w tym trybie or ka jednoosobowo bez mo1iwoci stosowania art. 28 § 3 k.p.k. (art. 485 w z art. 476 § I k.p.k.). Posiedzenie pojednawcze, które poprzedza ro glówn, prowadzi jeden sçdzia (art. 489 § I k.p.k.). Podobnie w trybie naka wym — sd na rozprawie glównej orzeka jednoosobowo (art. 500 § 2 z art. C § 1 k.p.k.).
W postçpowaniu przyspieszonym sd rejonowy rozpoznaje sprawç jc
noosobowo (art. 517b § 11 k.p.k.). Ze wzglçdu na to, e regulacja z art. 51
§ 11 k.p.k. ma charakter szczegolny w stosunku do art. 28 k.p.k., sd w
stçpowaniu przyspieszonym nie moe postanowi o rozpoznaniu spraw
w skladzie trzech sçdziow.
Sd okrçgowy moe orzeka na rozprawie glOwnej w nastçpujCy skiadach:
— na posiedzeniu.
sktad sdu na rozprawie
gtOwnej
sd rejonowy
sd okrçgowy
136
— jednoosobowo — w sprawach o wystçpki (art. 28 § 1 k.p.k.),
— w skladzie jedriego sçdziego i dwOch lawników — w sprawach o zbrodnie (art. 28 § 2 k.p.k.),
— w skladzie trzech sçdziow — jee1i sd tak postanowi ze wzglçdu na szczegó1n zawi1o sprawy (art. 28 § 3 k.p.k.),
— w skladzie dwOch sçdziów i trzech lawników — w sprawach o przes tçpstwa, za które ustawa przewiduje karç doywotniego pozbawienia wo1noci (art. 28 § 4 k.p.k.).
W obowizujcym stanie prawnym regu1 jest, e sd na rozprawie glown ej orzeka bez udzialu lawników. W sdzie rejonowym lawnicy zostali w ogOle wvlczeni z orzekania, natomiast w sdzie okrçgowym ich udzial w orzekaniu test powanie ograniczony. W sprawach o zbrodnie skiad z udzialem lawnik Ow moe by zmieniony na skiad zawodowy. Taka mo1iwo nie istnieje w sprawach zagroonych kar doywotniego pozbawienia wo1noci, gdzie art. 28 § 4 k.p.k. nie przewiduje zmiany skiadu sdu na zawodowy.
Zgodnie z regu1acj zawart w art. 47 § ii 2 u.s.p. prezes sdu moe wyz naczy sçdziego dodatkowego do rozprawy, jee1i istnieje prawdopodobieńs two, e bçdzie ona trwa dluszy czas. W razie potrzeby mona wyznaczyt dwóch sçdziOw dodatkowych; w takim przypadku na1ey wskazaă ko1ejno, w jakiej bçd4 oni wstçpowa do udzialu w naradzie i glosowaniu. Sdzia dod atkowy bierze udzial w naradzie i glosowaniu, jeeli jeden z sçdziOw nie moe uczestniczy w skladzie sdu.
W skiad sdu moe wchodzi tylko jeden sçdzia innego sdu, przy czym
sedzia sdu niszego nie moe by przewodnicz4cym skiadu orzekajcego.
Minister Sprawiedliwoci moe jednak wyjtkowo przyznac sçdziemu sdu
rejonowego, delegowanemu do saidu okrçgowego, prawo przewodniczenia
w sprawach rozpoznawanych przez sd okrçgowy w pierwszej instancji
w skladzie lawniczym (jeden sçdzia i dwóch lawnikOw) albo jednoosobowo
tart. 46 § 1 u.s.p.).
Prezes sadu mo±e równiei wyznaczy lawnika dodatkowego do rozpraw y, jeeIi istnieje prawdopodobieństwo, e bedzie ona trwa dluszy czas.
W razie potrzeby mona wyznaczy take dwóch lawników dodatkowych,
na1ey jednak wskaza ko1ejno, w jakiej bçd oni wstçpowa do udzialu
w naradzie i w glosowaniu (art. 171 § 1 u.s.p.).
Zasady odnosz4ce sic do skladOw orzekajcych przed sadami powszechn vmi maj odpowiednie zastosowanie przed sdami wojskowymi (art. 646 zdanie drugie k.p.k.). W postçpowaniu przed sdami wojskowymi nie stosuje sic przepisów o postçpowaniu uproszczonym prywatnoskargowym, nakazow ym i przyspieszonym (art. 646 zdanie pierwsze k.p.k.).
Jee1i w sprawach o zbrodniç nie zachodzi potrzeba rozpoznania sprawy IV skladzie trzech sçdziow, prezes sdu wojskowego — na wniosek oskaronego
—wyznacza do skiadu orzekajcego w postçpowaniu przed tym sadem zamiast lawników olnierzy — lawników s4du powszechnego (art. 669 § 2 k.p.k.). Sposób ostçpowania w sprawach zwkzanych z uczestnictwem lawnikOw sdOw p0-
wyznaczenie sçdziego dodatkowego
wyznaczenie tawnika dodatkowego
sktady orzekajce przed sdami wojskowymi
137
wszechnych w skiadach orzekajcych sdów wojskowych reguluje rozporzd zenie wydane przez Ministra Sprawied1iwoci w porozumieniu z Ministrem Obrony Narodowej z dnia 26 maja 2003 r. (Dz. U. Nr 108, poz. 1017).
sktady orzekajce Na rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej s4d orzeka w skladzie trzech na rozprawie sçdziów, o ile ustawa nie stanowi inaczej (art. 29 § 1 k.p.k.). Apelacjç lub kasacjç apelacyjnej od wyroku orzekaj4cego karç doywotniego pozbawienia wo1noci rozpozflaI kasacyjnej je sd w skladzie piçciu sçdziOw (art. 29 § 2 k.p.k.). Powolany przepis w § I
wprowadza regulç, zgodnie z któr4 na rozprawie apelacyjnej — zarówno przed sdem okrçgowym, jak i przed sdem apelacyjnym — sd orzeka w skladzie trzech sçdziow. Regula ta obowizuje równiei Sd Najwyszy na rozprawie kasacyjnej. Cd powyszej reguly ustawa przewiduje jednak wyjtki: skiad piçciu sçdziOw obowi4zuje w postçpowaniu apelacyjnym przed s4dem apel acyjnym oraz w postçpowaniu kasacyjnym przed Sdem Najwyszym, j&eli postçpowanie toczy sic w przedmiocie apelacji lub kasacji od wyroku orzekaj 4cego karç doiywotniego pozbawienia wo1noci. 0 skladzie piçciu sçdziOw decyduje kara rzeczywicie wymierzona, przy czym bez znaczenia jest kierunek wniesionego rodka oraz zakres zaskarenia wyroku.
W postçpowaniu uproszczonym skiadem zasadniczym w postçpowaniu odwolawczym jest skiad trzech sçdziów. Prezes sdu okrçgowego moe jednak zarzdzi rozpoznanie sprawy w postçpowaniu odwolawczym w skladzie jedn ego sçdziego (art. 476 § 2 k.p.k.). Zarz4dzenie przez prezesa s4du okrçgowego jednoosobowego rozpoznania sprawy w postçpowaniu odwolawczym jest równie mo1iwe w trybie prywatnoskargowym oraz nakazowym. W obu tych postçpowaniach zastosowanie ma art. 476 § 2 k.p.k. Równi& w trybie przvs pieszonym w postçpowaniu odwolawczym prezes sadu okrçgowego moze zarz4dziC rozpoznanie sprawy jednoosobowo, jee1i jest to uzasadnione jei szczególnymi oko1icznociami (art. 51Th § 11 k.p.k.). Jednoosobowe orzekanie w postçpowaniu odwolawczym w wymienionych wyej trybach szczególnych
— bez zarzdzenia prezesa sdu okrçgowego — stanowi niena1eiyt obsade s4du, co jest bezwzglçdn4 przyczyn odwo1awcz.
sk{ad orzekajcy Trybunal Stanu w pierwszej instancji orzeka na rozprawie w skladzie Trybunatu Stanu przewodnicz4cego i czterech czlonków (art. 19 ust. 1 u.TS), natomiast w drug iej instancji — w skladzie przewodniczcego i szeciu czlonków, jednake
z wyl4czeniem tych sçdziOw, którzy brali udzial w rozpatrywaniu sprawv
w pierwszej instancji (art. 19 ust. 2 u.TS).
Je±eli przy rozpatrywaniu sprawy przez Trybunal Stanu wyloni sic zag adnienie prawne wymagajce zasadniczej wykiadni ustawy, Trybunal moze odroczy rozpatrywanie sprawy i przekaza zagadnienie do rozstrzygniçc pelnemu skiadowi Trybunalu, który tworz przewodniczcy, dwóch zastç
cow i szesnastu czlonkOw (art. 199 ust. 1 Konstytucji, art. 19 ust. 3 u.TS). Po
rozpraw Trybunal Stanu orzeka w skladzie: przewodniczcy i dwóch czlonOw (art. 19 ust. 4 u.TS).
sktad sdu Skiad sdu na posiedzeniu regulowany jest art. 30 k.p.k., w myl k
na posiedzeniu rego sd rejonowy i okrçgowy orzekaj na posiedzeniu jednoosobowo, a sad apelacyjny i Sd Najwyszy — w skladzie trzech sçdziów, o ile ustawa n
138
stanowi inaczej (art. 30 § 1 k.p.k.). Sd odwolawczy orzeka na posiedzeniu
w skladzie trzech sçdziów, jee1i ustawa nie stanowi inaczej (art. 30 § 2 k.p.k.).
Od reguly, e sd rejonowy i sd okrçgowy orzekaj na posiedzeniu jednoo
bowo, przewidziano w k.p.k. wyjtki, np. w razie nieuwzglçdnienia przez
[przewodniczcego skiadu orzekajcego wniosku o sprostowanie protokolu
— w przedmiocie sprostowania orzeka s4d w skladzie, który rozpoznawal spraw
ç (art. 153 § 1 k.p.k.). Przewidzianych w ustawie czynnoci w postçpowaniu
przygotowawczym dokonuje na posiedzeniu sd powolany do rozpoznania
sprawy w pierwszej instancji (art. 329 § 1 k.p.k.), probç za o ulaskawienie
sad rozpatruje w takim skladzie, w jakim orzekal (art. 562 § 1 zdanie pierwsze
Lp.k.). Wyjtek od reguly orzekania w skladzie trzech sçdziów przez Sd Najw
vszy, przyjçtej w art. 30 § 1 k.p.k., wprowadza art. 534 § 1 k.p.k., zgodnie
z którym, jee1i ustawa nie wymaga wydania wyroku, Sd Najwyszy orzeka
ednoosobowo, chyba e Prezes SN zarz4dzi rozpoznanie sprawy w skladzie
trzech sçdziOw. Sd okrçgowy w sprawach o wydanie listu e1aznego i odwon
ie tego listu orzeka jednoosobowo (art. 284 § 1 k.p.k.).
Regula, ie sd odwolawczy orzeka na posiedzeniu w skladzie trzech
dziow, odnosi sic do sdu rejonowego, okrçgowego, apelacyjnego oraz S4du
Najwyszego (art. 30 § 2 k.p.k.). Podobnie jak w przypadku art. 30 § 1 k.p.k.,
ustawodawca przewiduje jednak wyjtki, np. sd w skladzie jednoosobowym
rozpoznaje zaa1enie na czynnoci organu postçpowania przygotowawczego
(art. 329 § 2 k.p.k.), zaa1enie na zarzdzenie Prezesa SN o odmowie przyjçcia
kasacji Sd Najwyszy rozpoznaje jednoosobowo (art. 530 § 3 k.p.k.). Niena.
ivte obsadzenie skiadu sdu stanowi bezwzg1çdn przyczynç odwo1awcz
art. 439 § 1 pkt 2 k.p.k.).
8. Wy1czenie scdziego stanowi gwarancjç realizacji zasady obiekty- wytczenie wizmu. Instytucja ta sIuy bezstronnoci orzekania, sçdziemu za zapewnia sedziego
komfort w sprawowaniu jego funkcji, pozwala bowiem na wyeliminowanie
ewentualnego konfliktu w jego sumieniu.
Kodeks postçpowania karnego wyrónia dwie grupy podstaw wyl4czenia przyczyny dziego: wytczenia
— wyIczenie sçdziego z mocy prawa (iudex inhabilis) — jest to wy1czenie
obligatoryjne,
— wy1czenie sçdziego na wniosek (iudex suspectus) — jest to wyIczenie
fakultatywne.
Przyczyny wy1czenia sçdziego z mocy prawa zostaly wyczerpujco
wskazane w art. 40 k.p.k. Regulacja ta ma charakter wyjtkowy, z tego wzglçdu
przepisy o wy1czeniu ex lege nie mog by interpretowane rozszerzajco ani
tez nie mona w tym przypadku stosowa analogii.
WrOd podstaw wy1czenia sçdziego z mocy prawa mona wyrónié:
— wynikajce z osobistego zainteresowania sçdziego rozstrzygajcego
w sprawie (np. jest ma1onkiem pokrzywdzonego),
— wynikajce ze zwizków sçdziego z dan4 spraw (np. bral udzial w Wyd
aniu zaskaronego orzeczenia).
139
wytczenie na wniosek (ludex
suspect us)
procedura
w sprawie
wytczenia
sçdziego
,,co do kasacji” odnosi sic nie tylko do tych decyzji, które wprost dotycz kwestii dopuszczalnoci skargi kasacyjnej, ale take do rozstrzygniç, które pozostaja z nimi w cis1ym zwizku, np. postanowienie o odmowie przywrócenia termif lu do zloenia wniosku o dorçczenie odpisu wyroku z uzasadnieniem w celu wniesienia kasacji. Okoliczno, e sçdzia bral udzial w wydariiu wyroku' zaskaronego kasacj, uniemoijiwia mu wydawanie jakichkolwiek decy. w postçpowaniu okolokasacyjnym.
Wykczenie sçdziego od udzialu w sprawie z mocy samego prawa rn charakter trwaly.
Sçdzia ulega wy1czeniu na wniosek, jeieli istnieje oko1iczno, która moglaby wzbudzi uzasadnion wtp1iwo co do jego bezstronnoci w dane sprawie (art. 41 § 1 k.p.k.). Przepis ten w istotny sposób rozszerza mo1iwo wylczenia sçdziego. W zakresie tych moliwoci mieci sic niew4tpliwie oko-I liczno wskazuj4ca na istnienie stosunku osobistego miçdzy sçdzi a sL. polegajcego na wzajemnym uczuciu przyjani, sympatii, wrogoci, niech lub 1cznoci b4d rozbienoci interesOw. Przyczynç wykczenia na podstaw art. 41 § 1 k.p.k. moe te stanowi uprzednie orzekanie przez sçdziego, w przedmiocie stosowania tymczasowego aresztowania w postçpowaniu prz'1 gotowawczym (w k.p.k. z 1969 r. okoliczno ta stanowila podstawç wylczeni sçdziego z mocy prawa), lub udzial w rozpoznawaniu sprawy cywilnej, ktOn powizana jest z aktualnie rozpoznawan spraw karru.
Wniosek o wylczenie sçdziego, zgloszony na podstawie art. 41 § 1 k,F ` P0 rozpoczçciu przewodu sdowego (a wiçc p0 odczytaniu aktu oskaren pozostawia sic bez rozpoznania, chyba e przyczyna wykczenia sçdzie powstala lub stala sic wiadoma stronie dopiero p0 rozpoczçciu przewod (art. 41 § 2 k.p.k.). Z powolanego przepisu wynika, e wniosek o wyl sçdziego w trybie art. 41 k.p.k. moe zloy strona. We wniosku strona pow na podnie zarzuty rodzce wtpliwoci co do zachowania przez sçdzic regul bezstronnoci, przy czym zarzuty powinny by kadorazowo wyka2 w stosuriku do konkretnego sçdziego. Wyl4czeme sçdziego w zwi4zku z treä art. 41 § 1 k.p.k. moe nastpi take z iflicjatywy sçdziego. Naley podkreI e kryterium wylczenia sçdziego z uwagi na uzasadnion wtpliwo co jego bezstronnoci jest bardzo ogolne i kadorazowo podlega ocenie sdu.
Wyl4czenie sçdziego moe nastpi (art. 42 § 2 k.p.k.):
— na danie sçdziego,
— z urzçdu,
- na wniosek strony.
W przypadku gdy zachodzi przyczyna wyl4czenia sçdziego z mocy p. wa (art. 40 k.p.k.), mo1iwe s nastcpujce sytuacje:
— jezeli sçdzia uzna, ie zachodzi co najmniej jedna z przyczyn obligatori-
142
nego (z mocy samego prawa) wylczenia sçdziego, sam sic wylcza c udzialu w sprawie przez zloenie stosownego owiadczenia na pimie c akt sprawy; owiadczenie to nie podlega kontroli; w miejsce wylczone sçdziego wstçpuje inny sçdzia (art. 42 § 2 k.p.k.);
•1
— jee1i przy istnieniu co najmniej jednej przeslanki wyl4czenia sçdziego
z mocy prawa (iudex inhabilis) sam sçdzia nie z1oy stosownego owiadc
zenia w przedmiocie wyIczenia, natomiast wplynie wniosek strony
o obligatoryjne wyIczenie sçdziego (Co jest mo1iwe w trybie art. 9 § 2
k.p.k.), deCyzjç o wyhczeniu sçdziego podejmuje sd; jest to wy1cze-
nie z urzçdu, poniewai k.p.k. nie przewiduje mo1iwoci wyIczenia
w zwizku z przyCzynami z art. 40 § 1 k.p.k. na wniosek strony.
Jee1i zaChodzi przyczyna wyhczenia sçdziego na wniosek (art. 41 § 1
k.p.k.), mo1iwe s sytuacje:
— sedzia sam uznaje, e zachodzi okoliczno uzasadriiajca jego wy1czenie
(wtp1iwo co do bezstronnoci orzekania); moe wówczas zIoy do
akt stosowne owiadczenie na pimie, w którym wnosi 0 wy1czenie,
powstrzymujC sic jednoczenie od udzialu w sprawie, jest jednak
obowizany przedsiçwziaę CzynnoCi niecierpiCe zwloki (art. 42 § 3
k.p.k.),
— strona skiada wniosek o wykczenie — wówCzas sçdzia skiada do akt
stosowne owiadczenie, powstrzymuje sic od udzialu w sprawie bd
ewentualnie przedsiçbierze CzynnoCi niecierpiCe zwloki (art. 42 § 3
k.p.k.).
o wyIczeniu sçdziego orzeka sd, przed ktOrym toCzy sic postçpowanie
— poza przypadkiem, gdy sçdzia skiada owiadczenie do akt z powodu przeslan
ek wy1czenia z art. 40 § 1 k.p.k., przy zym w skladzie orzekajcym w kwestii
wvIczenia nie moe brat udzialu sçdzia, ktorego wylczenie dotyczy; w razie
rnemoznoCi utworzenia takiego skiadu sdu w kwestii wykczenia orzeka sd
ivyszego rzçdu (art. 42 § 4 k.p.k.).
9. Kodeks postçpowania karnego przewiduje wyznaczenie sçdziego lub ustalenie sktadu
sçdziów do orzekania wedlug wplywu oraz jawnej dia stron listy sçdziow sdu
danego sdu lub wydzialu; odstpienie od tej ko1ejnoci jest dopuszczalne tylko
wyjtkowo, np. z powodu Choroby sçdziego lub z innej wanej prZycZyny, CO
na1ey zaznaczy w zarzdzeniu 0 wyznaCzeniu rozprawy (art. 351 § 1 k.p.k.).
Zasada ta dotyczy rozprawy glOwnej oraz rozprawy odwolawczej (art. 351
1 z art. 458 k.p.k.), nie odnosi sic natomiast do posiedzeń. Do wyznaczenia
skiadu orzekajcego moe wyjtkowo doj w drodze losowania na wniosek
prokuratora lub adwokata (przy ktorym maj oni prawo by obecni), jee1i
iv akcie oskarenia zarzuca sic oskaronemu popelnienie zbrodni zagroonej
kar 25 lat pozbawienia wo1noci albo doywotniego pozbawienia wo1noci.
Prokurator moe z1oy wniosek o losowanie skiadu nie póniej ni w Cigu 7
dni p0 wniesieniu do sdu aktu oskarienia, natomiast obrońca w cigu 7 dni od
dnia dorçczenia mu odpisu aktu oskarenia (art. 351 § 2 k.p.k.). Szczegolowe
zasady wyznaczania I losowania skiadu orzekajcego — przy uwzglçdnien
iu koniecznoci zagwarantowania rOwnego prawdopodobieństwa udzialu
w skladzie orzekajcym w kadej sprawie wszystkim sçdziom danego sdu
lub wydzialu — okre1i1 Minister Sprawied1iwoci w rozporzdzeniu z dnia
143
2 czerwca 2003 r. (Dz. U. Nr 107, poz. 1007) wydanym na podstawie delegacji zawartej w art. 351 § 3 k.p.k.
powofanie do 10. Sçdziow sdOw powszechnych powoluje do pelnienia urzçdu na sta etnienia urzçdu nowisku sçdziowskim Prezydent RP na wniosek Krajowej Rady S4downictwa
na stanowisku (art. 65 § 1 u.s.p.). Stosunek s1ubowy sçdziego nawizuje sic po dorçczeniu
sçdziowskim mu aktu powolania (art. 55 § 1 u.s.p.).
Podstawowymi wymogami, jakie musi spe1nia osoba powolywana na
podstawowe stanowisko sçdziego sdu rejonowego, s (art. 61 § 1 u.s.p.):
wymogi — posiadanie obywatelstwa poiskiego i korzystanie z pelni praw cywilnych
i obywateiskich,
— nieskazitelny charakter,
— ukończenie wyszych studiOw prawniczych w Poisce i uzyskanie tytulu magistra lub zagranicznych uznanych w Poisce,
— zdo1no, ze wzglçdu na stan zdrowia, do pelnienia obowizków sçd ziego,
— ukończenie 29 lat,
— z1oenie egzaminu sçdziowskiego lub prokuratorskiego,
— przepracowanie w charakterze asesora sdowego bd prokuratorskiego co najmniej 3 lat lub w charakterze ref erendarza sdowego — co najmniei 5 lat (art. 61 § 1 u.s.p.).
Wymogi z1oenia egzaminu sçdziowskiego bd prokuratorskiego lub zatrudnienia w Charakterze asesora sdowego bd prokuratorskiego albo referendarza sdowego nie dotyCz osób, które przed powolaniem:
— zajmowaly stanowisko sçdziego sdu administracyjnego lub sdu wojs kowego,
— zajmowaly stanowisko prokuratora,
— pracowaly w polskiej szkole wyszej, w Polskiej Akademii Nauk, w ins tytucie naukowo-badawczym lub innej plaCówCe naukowej, majC tytti
naukowy profesora albo stopień naukowy doktora habilitowanego nauk prawnych,
— wykonywaly zawód adwokata, radcy prawnego lub notariusza — prze CO najmniej 3 lata,
— zajmowaly stanowisko radCy w Prokuratorii Generalnej Skarbu Państw
— przez CO najmniej 3 lata (art. 61 § 2 u.s.p.)
Na stanowisko sçdziego sdu rejonowego moe by powolany równiei ten, kto spelnia pierwszyCh piç wymagań okre1onych w art. 61 § 1 u.s.p zajmowal stanowisko asystenta sçdziego lub referendarza sdowego prze CO najmniej 6 lat i zIoyI egzamin sçdziowski (art. 61 § 3 u.s.p.).
Na stanowisko sçdziego sdu powszechnego w niepelnym (nie mni szym ni polowa) wymiarze czasu pracy moe bye powolany równie proft sor lub doktor habilitowany nauk prawnyCh w poisluch szkolach wyszyc w Polskiej Akademii Nauk oraz w instytutaCh naukowo-badawczyCh i innyd placówkaCh naukowyCh (art. 62 u.s.p.).
144
-
-- -
Ustawa o ustroju sdów powszechnych reguluje take zasady i tryb p0-
wolywania sçdziow s4du okrçgowego (art. 63 u.s.p.) oraz sdu apelacyjnego
art. 64 u.s.p.), natomiast zasady i tryb powolania sçdziOw Sdu Najwyszego
kre1aj przepisy u.SN.
Do orzekania w sdzie rejonowym upowaniony jest asesor sdowy, ktOr
emu Minister Sprawied1iwoci powierzyl w trybie art. 135 § I u.s.p. pelnienie
avnnoci sçdziowskich.
Jednake Trybunal Konstytucyjny - p0 rozpoznaniu skargi konstytucyjnej
o zbadanie zgodnoci art. 135 § 1 u.s.p. z art. 45 ust. 1, art. 10, art. 175 ust. 1
i art. 178 ust. 1 Konstytucji — orzekl w wyroku z dnia 24 padziernika 2007 r.
sK 7/06, Dz. U. z 2007 r. Nr 204, poz. 1482), e art. 135 § 1 u.s.p. jest niezgodny
z art. 45 ust. 1 Konstytucji i e traci on moc obowizujc z uplywem 18 miee
cy od dnia ogloszenia wyroku w Dzienniku Ustaw. Wyrok TK ogloszono
dnia 5 listopada 2007 r., a wiçc art. 135 § 1 u.s.p. straci moc w dniu 6 maja 2009 r.
Czynnoci asesorOw sdowych, którym Minister Sprawiedliwoci powierzyl
pelnienie czynnoci sçdziowskich, nie pod1egaj wzruszeniu na podstawie
art. 190 ust. 4 Konstytucji.
11. Lawnikiem moe by ten, kto (art. 158 u.s.p.): tawnik — wymogi
— posiada obywatelstwo poiskie i korzysta z pelni praw cywilnych i oby- formalne
wateiskich,
— jest nieskazitelnego charakteru,
— ukończyl 30 lat,
— jest zatrudniony lub zamieszkuje w miejscu kandydowania co najmniej
od roku,
— nie przekroczyl 70 lat,
— jest zdolny, ze wzglçdu na stan zdrowia, do pelnienia obowizkOw law
ika,
— posiada CO najmniej wyksztalcenie rednie.
Nie mog by lawnikami (art. 159 § 1 u.s.p.): osoby, ktOre
— osoby zatrudnione w sdach powszechnych i innych s4dach oraz w pro- nie mog petnk
kuraturze, funkcji tawnika
— osoby wchodzce w skiad organów, od ktOrych orzeczenia mona z4dac
skierowania sprawy na drogç postepowania s4dowego,
— funkcjonariusze Policji oraz inne osoby zajmujce stanowiska zwi4zane
ze Ciganiem przestçpstw i wykroczeń,
— adwokaci i aplikanci adwokaccy,
— radCy prawni i aplikanci radcowscy,
- duchowni,
— oInierze w czynnej sIubie wojskowej,
— funkcjonariusze Sluby Wiçziennej,
- radni gminy, której rada dokonuje wyboru lawników.
Nie mona by lawnikiem jednoczenie w wiecej ni jednym sdzie
art. 159 § 2 u.s.p.).
145
wybOr tawnika
organy
orzekajce
w postçpowaniu wykonawczym
sd pierwszej instancji
Lawników do sdów okrçgowych oraz do sdów rejonowych wybieraj
— w glosowaniu tajnym — rady gmin, których obszar jest objçty w1aciwoci tych sdów (art. 160 § 1 u.s.p.). W sprawach karnych lawnicy wystçpuj wy1 cznie w skiadach orzekajcych w sdach okrçgowych pierwszej instancji (art. 28 § 2 i 4 k.p.k.). Przepisy o wyl4czeniu sçdziego stosuje sic odpowiednio do wyIczenia Iawników (art. 44 k.p.k.).
4. Organy postçpowan ia wykonawczego
1. Trzecie stadium postçpowania karnego regulowane k.k.w., tzw. postçp owanie wykonawcze, jest przedmiotem odrçbnego wykiadu, diatego ogran iczono sic tu do podania ich najwainiejszych kompetencji.
W wiet1e obowkzujcych przepisów organy postçpowania wykonawc zego mona podzie1i na:
— organy orzekaj4ce w sdowym postçpowaniu wykonawczym,
— sdowe organy biorce udzial w wykonywaniu orzeczeń,
— pozasdowe organy wykonujce orzeczenia sdowe.
2. Organami orzekajcymi w sdowym postçpowaniu wykonawczym sa:
— sd pierwszej instancji oraz
— sd penitencjarny.
Sd, ktOry wydal orzeczenie w pierwszej instancji, jest równie w1a- ciwy w postçpowaniu dotycz4cym wykonania tego orzeczenia, co oznacze w1aciwymi sdami powszechnymi w postçpowaniu wykonawczym S. sd rejonowy lub sd okrçgowy, natomiast w postçpowaniu przed s4dam wojskowymi — wojskowy s4d garnizonowy i wojskowy s4d okrçgowy.
Sdem penitencjarnym jest sd okrçgowy (wydzial penitencjarni
w sdzie okrçgowym), a w stosunku do osób skazanych przez sd wojskow
w sprawach wskazanych w ustawie — sd garnizonowy, przy czym zasadj
e w sprawach zastrzeonych przez k.k.w. dia sdu penitencjarnego wIaciw
jest ten sd penitencjarny, w ktorego okrçgu przebywa skazany (art. 3 § 2 i
k.k.w.).
S4d pierwszej instancji w1aciwy jest do orzekania m.in. w sprawie:
— zawieszenia postçpowania wykonawczego (art. 15 § 1 k.k.w.),
— zatarcia skazania (art. 37 § 1 k.k.w. i art. 337 k.k.),
— zamiany grzywny na pracç spolecznie uzyteczni (art. 45 § 1 k.k.w.),
— zamiany kary ograniczenia wo1noci na zastçpcz karç grzywny (art. § 1 k.k.w.),
— odroczenia i odwolania odroczenia wykonania kary pozbawienia w noci (art. 150—152, 156—157 k.k.w.),
— uznania za wykonany rodka karnego, o ktOrym mowa w art. 39 pkt 1-1 k.k. (art. 84 k.k.),
146
— podjçcia postçpowania karnego warunkowo umorzonego (art. 68 k.k.
i art. 549 k.p.k.),
— zarzdzenia wykonania kary warunkowo zawieszonej (art. 75 k.k.).
S4d penitencjarny orzeka m.in. w sprawie: sd penitencjarny
— wstrzymania wykonania zastçpczej kary pozbawienia wo1noci i odroczen
ia grzywny lub roziozenia grzywny na raty wobec skazanego, któremu
udziela warunkowego zwolnienia (art. 52 k.k.w.),
— stosowania leczenia lub rehabilitacji wobec skazanego pozbawionego
wo1noci uza1enionego od alkoholu albo rodkOw odurzajcych, jee1i
on sam nie wyraa na to zgody (art. 117 k.k.w.),
— warunkowego zwolnienia z odbywania reszty kary pozbawienia wolnoc
i lub odwolania takiego warunkowego zwolnienia (art. 160, 161 i 167
k.k.w.).
3. Sdowymi organami biorcymi udzial w wykonywaniu orzeczeń s: sdowe organy
— prezes sdu lub upowaniony sçdzia, wykonujce
— sçdzia penitencjarny, orzeczenia
— sdowy kurator zawodowy,
— sdowy organ egzekucyjny.
Kompetencje tych organów okre1one s zarówno w k.k.w., jak i w przep
isach wykonawczych do niego, a takae np. w u.s.p. i regulaminach czynnoci
sdów.
Prezes sdu lub upowaniony sçdzia wydaj decyzje m.in. w sprawie: prezes sdu
— dopuszczenia do udzialu w postçpowaniu przed sdem osobç godn lub upowaniony zaufania jako przedstawiciela skazanego (art. 42 § 3 k.k.w.), sçdzia
— zamiany okreIonego przez sd rodzaju lub miejsca pracy wykonywanej
przez skazanego na karç ograniczenia wo1noci (art. 56 § 2 k.k.w.).
Sçdzia penitencjarny upowaniony jest m.in. do: sçdzia
— przeprowadzania wizytacji (lustracji) sdu, a takae niektOrych jego jed- pen itencjarny nostek organizacyjnych (art. 28 u.s.p.),
— wizytowania zakladów karnych i aresztów 1edczych (art. 33 § 1
k,k.w.),
— prowadzenia podczas nieobecnoci innych osOb rozmów z osobami poz
bawionymi wo1noci oraz badanie ich wniosków, skarg i prób (art. 33
§ 2 k.k.w.).
S4dowy kurator zawodowy uprawniony jest m.in. do: sdowy kurator
— organizowania i prowadzania dzialań maj4cych na celu pomoc skazanym zawodowy w spolecznej readaptacji (art. 173 § 1 k.k.w.),
— skiadania wniosków o zmian okresu prOby, a tak.e wniosków o ustanow
ienie, rozszerzenie lub zmianç obowizków w okresie próby (art. 163
§ 2 i 3 k.k.w.),
147
— —--, —
-
— skiadania wniosków o odroczenie lub o przerwç wykonania kary oraz skiadania wnioskOw o warunkowe zwolnienie z wykonania kary (art. 173 § 2 k.k.w.).
komornik — organ 4. Sdowym organem egzekucyjnym jest komornik. Prowadzi on egzee gzekucyjny kucjç m.in. wówczas, gdy skazany nie uici — na wezwanie s4du — zas4dzo-
nych roszczeń cywilnych, orzeczonej kary grzywny, wiadczenia pieniçnego, na1e±noci sdowych oraz zobowizania okre1onego w art. 52 k.k. Czynnoci egzekucyjne prowadzone s wedlug przepisów k.p.c., jeeli k.k.w. nie stanowi inaczej (art. 25 k.k.w.).
organy 5. Pozasdowymi organami wykonujcymi orzeczenia sdowe s: dyrek.. pozasdowe torzy zakiadu karnego oraz aresztu 1edczego, Dyrektor Okrçgowy i Dyrektor wykonujce Generalny Sluby Wiçziennej oraz osoba kierujca innym zakiadem przewio rzeczenia dzianym w przepisach k.k.w., a takae komisja penitencjarna (art. 2 pkt 5 k.k.w.).
Omówienie kompetencji tych organów wykracza poza zakres niniejszego opracowania, na1ey jednak zaznaczy, e ca1o zadań, organizacjç i funkc jonowanie owych sluib reguluje ustawa z dnia 26 kwietnia 1996 r. o Sluthie Wiçziennej (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 207, poz. 1761 z pón. zm.).
5. Pomocn icy procesowi
definicja 1. Pomocnikiem procesowym jest podmiot, który wykonuje okre1one
,,pomocnika przez przepisy prawa karnego procesowego czynnoci maj4ce na celu ula rocesowego” twienie organom procesowym wykonanie ich zadań.
W wiet1e obowizuj4cych przepisOw pomocnikami procesowymi sat:
katalog — protokolant (art. 144 k.p.k.),
pomocników — stenograf (art. 145 k.p.k.),
procesowych — osoba rejestrujca obraz lub dwiçk z przebiegu czynnoci protokolowa ych (art. 147 k.p.k.),
— funkcjonariusz Policji lub innego organu (art. 131, art. 247, art. 285 § 2. art. 372, art. 375 § I k.p.k.),
— tlumacz (art. 72 i 204 k.p.k.),
— specjalista dokonujcy czynnoci technicznych przy ogledzinach, przes luchaniu, eksperymencie, zatrzymaniu rzeczy, przeszukaniu (art. 205 k.p.k.),
— kurator sdowy przeprowadzajcy wywiad rodowiskowy (art. 214 k.p.k.).
Nie sa pomocnikami procesowymi osoby zatrudnione np. w sekretariacie sdu lub prokuratury bd wykonujce prace biurowe. Moe sic jednak zdar zy, e pracownik sekretariatu, niebçdcy pomocnikiem procesowym, staje sic nim, biorc udzial w czynnoci procesowej w charakterze protokolanta.
protokolant 2. W ramach procesu karnego protokolant to osoba sporzdzajca prot okól z czynnoci procesowej.
148
Protokól rozprawy spisuje aplikarit sdowy lub pracownik sekretariatu, protok&t a takze asesor sdowy, jee1i nie na1ey do skiadu orzekajcego (art. 144 § 1 rozprawy k.p.k.). Przepis w sposób wyczerpujcy ustala krg osOb mogcych pe1ni
funkcjç protokolanta w toku rozprawy. Uyte w przepisie pojçcie ,,rozprawa”
odnosi sic zarówno do rozprawy glOwnej, jak i do rozprawy przed sdem odw
olawczym. Inny protokOl, poza osobami wymienionymi wyej, moe spisa inny protokót osoba przybrana w charakterze protokolanta przez prowadzcego czynno
lub sam prowadzcy czynno (art. 144 § 2 k.p.k.).
Regulacja ta dotyczy postçpowania zarówno sdowego, jak i przygot
owawczego. W stadium jurysdykcyjnym moe ona mie np. zastosowanie
IV przypadku prowadzenia czynnoci dowodowej przez ,,sçdziego delegow
anego” (art. 396 k.p.k.).
Od osoby przybranej, która nie jest pracownikiem organu prowadzcego osoba postçpowanie, odbiera sic przyrzeczenie (art. 144 § 3 k.p.k.). W toku rozpra- przybrana — wy obecno protokolanta jest obowizkowa. Dyktowanie treci zeznań (np. ,przyrzeczenie” wiadka) do protokolu rozprawy przez przewodniczcego skiadu orzekajcego
nie jest wskazane, poniewa protokolant powinien speInia swoje czynnoci
samodzielnie i w taki sposób, aby protokól pozwolil odtworzy przebieg prot
okoiowanej czynnoci z najwiçksz dok1adnoci4. Dyktowanie protokolu
przez przewodniczcego moe by usprawiedliwione zwlaszcza wówczas,
gdy pewne fragmenty zeznań (np. wiadka bd bieglego) wymagaja zaprot
okolowania z du precyzj.
Uczestnicy czynnoCi protokolowanej mog da dokiadnego zanotow
ania w protokole wszystkiego, Co dotyczy ich praw i interesów (art. 148 § 2
k.p.k.).
o samodzielnej roli i znaczeniu protokolanta w procesie karnym wiad- status czy wiele uregulowań ustawowych odnoszcych sic bezporednio do jego protokolanta osoby, dotyczcych np.: obowi4zku podpisania przez protokolanta protokolu
rozprawy bd innych protokolów (art. 149 § 1 k.p.k.), koniecznoci wyslucham
a protokolanta przez przewodniczcego wzglçdnie przez skiad orzekajcy
przed sprostowaniem protokolu (art. 153 § 1 k.p.k.) oraz skiadania oddzielnego
owiadczenia CO do zasadnoci wniosku o sprostowanie protokolu w sytuacji,
gdy nie mona utworzy tego samego skiadu sdu (art. 153 § 2 k.p.k.). Wymog wytczenie bezstronnoci protokolanta podyktowany jest rang protokolu jako dokumen- protokolanta hi Z CzynnoCi procesowej, diatego te protokolant ulega wy1czeniu z tyCh
samych powodów CO sçdzia, przy czym o wy1czeniu w toku rozprawy lub
posiedzenia orzeka sd, a w innych przypadkach osoba, która przeprowadza
czynno protoko1owan (art. 146 k.p.k.).
3. Stenograf to osoba, która sporzdza stenogram z przebiegu czynnoCi stenograf proCesowej pod1egajcej zaprotokolowaniu. W przypadku gdy czynno proces
ow utrwala sic za pomoc stenogramu, protokól mona ograniczyé do zapisu
najbardziej istotnych owiadczeń osób biorcych w niej udzial. Stenograf p0 warunki przeprowadzeniu czynnoci przeklada stenogram na pismo zwykle, przy czym formalne czyni wzmiankç, jakim systemem sic poslugiwal; pierwopis stenogramu oraz sporzdzenia jego przeklad staj sic zaIcznikiem do protokolu (art. 145 § 1 k.p.k.). Przepis stenogramu
149
status osoby sporzdzajcej
stenogram
osoba
rejestrujca
obraz lub d±wiçk
status osoby rejestruj4cej
funkcjonariusze
organów cigania jako pomocnicy
procesowi
ttumacz
— definicja
prawo
oskaronego
do korzystania z pomocy
ttumacza
odnosz4cy sic do protokolanta (art. 144 § 3 k.p.k.) stosuje sic odpowiednio do stenograf a (art. 145 § 2 k.p.k.). Kodeks nie wyznacza krçgu osób, które moga wyst4pi w roli stenografa, jednak odwolanie w art. 145 § 2 k.p.k. do regu1ac z art. 144 § 3 k.p.k. oznacza, e stenografem moze by osoba przybrana, która nawet nie jest pracownikiem organu prowadzcego postçpowanie. Stenograf podpisuje zarówno stenogram, jak i jego przeklad (art. 149 § 2 k.p.k.). Z uwagi I na znaczenie dowodowe stenogramu, od osoby pe1nicej funkcjç stenogra odbiera sic przyrzeczenie (art. 145 § 2 k.p.k.). Wymóg bezstronnoci stenografa przesdza o stosowaniu wzglçdem jego osoby instytucji wyIczenia. Stenograf ulega wyhiczeniu z tych samych powodów co protokolant (art. 146 k.p.k.).
4. Osob rejestrujc obraz i dwiçk z czynnoci protokolowanych w trybie art. 147 k.p.k. moie by kady, kto posiada odpowiednie umiejçtno poslugiwania sic w1aciw4 aparatur. Ustawodawca, przewidujc w art. 14 k.p.k. moliwoé utrwalenia przebiegu czynnosci protokolowanych równie z_ pomoc urz4dzenia rejestrujcego obraz lub dwiçk, nie wskazal nawet prz kiadowo statusu osób, które moglyby obs1ugiwa tak4 aparaturç. Wydaje s WiçC, e osobç obs1ugujc aparaturç — jeeli nie jest ni np. funkcjonariusz Poh-1 cji przeprowadzaj4cy czynnosci — na1ey traktowa jak protokolanta. Regulacia z art. 147 k.p.k. dotycz4ca osoby rejestrujcej obraz i dwiçk nie daje adny wskazówek. W ustawie rile wskazano podstaw do wy1czenia osoby obsIuguja. cej aparaturç w razie uzasadnionych wtp1iwoci co do jej bezstronnoci. BraI, wyranej regulacji statusu osób mogcych brat udzial w utrwalaniu czynno protokolowanych za pomoc aparatury rejestrujcej obraz lub dwiçk b - duke wtpliwoci, zwlaszcza w wietIe przepisów, e jeeli czynnosc procesow utrwala sic za pomoc urzdzenia rejestrujcego obraz lub dwiçk, protokLi mona ograniczy do zapisu najbardziej istotnych owiadczeń osób biorcyd w niej udzial. Zapis dwiçku lub obrazu, a take przeklad zapisu dwiçku stafl sic za1cznikiem do protokolu (art. 147 § 3 k.p.k.).
5. Funkcjonariusze Policji lub innych organów mog wystpi w proc& sie w roll pomocników procesowych, np. w zwizku z: dorçczaniem wezwa& zawiadomień oraz innych pism m.in. stronom procesowym, wiadkom, t glym (art. 131 § 1 k.p.k.), wykonaniem zarzdzeń prokuratora o zatrzyman i przymusowym doprowadzeniu osoby podejrzanej (art. 247 k.p.k.) b4c wiadka (art. 285 § 2 k.p.k.), utrzymaniem na sali sdowej spokoju i porzd (art. 372 k.p.k.).
6. Tlumacz jest przekanikiem informacji uzyskiwanej od osobowei ródIa dowodowego, z którym nie mona sic porozumie w jczyku po1ski a take przek1adajcym — na jczyk poiski albo z poiskiego na jçzyk obcy — fret rónego rodzaju pism majcych znaczenie dia procesu karnego.
Oskarony ma prawo do korzystania z bezplatnej pomocy t1umac- jeeh nie wiada w wystarczajcym stopniu jçzykiem poiskim (art. 72 § 1 k.p.k., Regulacja ta koresponduje z rozwkzaniem przyjçtym w art. 6 ust. 3 lit. e EKPC. gwarantuj4cym oskarionemu prawo do korzystania z bezp{atnej pomocy t1 macza, jee1i ne rozumie lub nie mówi jçzykiem uywanym w sdzie. Przez osobç niewIadajc jczykiem poiskim na1ey rozumie zarówno osobc, któr
I
150
zupelnie nie zna jçzyka poiskiego, jak i osobç, ktOra nie rozumie w stopniu
dostatecznym zadawanych jej pytań bd z powodu slabej znajomoci jçzyka
me potrafi sformu1owa swych myli. Tlumacza na1ey wezwaé do czynnoci
z udzialem oskaronego niew1adajcego jçzykiem poiskim nawet wtedy, kied
v przeprowadzajcy czynno zna jçzyk, którym posluguje sic oskarony.
Oskaronemu niewIadajcemu w dostatecznym stopniu jçzykiem poiskim decyzje
dorçcza sic postanowienie o przedstawieniu, uzupelnieniu lub zmianie za- procesowe rzutów, akt oskarenia oraz orzeczenie pod1egajce zaskareniu albo koń- doreczane ace postçpowanie wraz z tlumaczeniem, przy czym za zgod oskaronego oskaronemu mona poprzestaé na ogloszeniu przetlumaczonego orzeczenia konczcego wraz postcpowanie, jee1i nie podlega ono zaskareniu (art. 72 § 3 k.p.k.). Slusznie z ttumaczeniem podkre1a sic w doktrynie, e regulacja zawarta w art. 72 § 3 k.p.k. pelni funkcjç
gwarancyjn oraz stanowi realizacjç minimalnych standardów demokratyczn
ego systemu prawnego, a niedopelnienie przez organ procesowy obowizku
wynikajcego z przedstawionego wyej przepisu jest naruszeniem istotnego
elementu prawa do rzetelnego procesu. Na1ey w tym miejsdu podkre1i,
ze oskar±ony korzysta z bezplatnej pomocy tlumacza, a koszty jego udzialu
v procesie ponosi w ca1oci Skarb Państwa.
Tlumacza na1ey równie wezwa wtedy, gdy zachodzi potrzeba przes
luchania:
— gluchego lub niemego, a nie wystarcza porozumienie sic z nim za pomoc
pisma,
— osoby niew1adajcej jçzykiem poiskim (art. 204 § 1 k.p.k.).
Na1ey wezwa tlumacza, jeieli zachodzi potrzeba przelozenia na jçzyk
poiski pisma sporzdzonego w jçzyku obcym lub odwrotnie albo zapoznania
oskarzonego z treci przeprowadzonego dowodu (art. 204 § 2 k.p.k.). Kosztami
udzialu tlumacza w procesie w przypadkach, o których mowa w art. 204 k.p.k.,
w wypadku skazania, obcia sic — skazanego.
Do tlumacza stosuje sic odpowiednio przepisy dotycz4ce bieglych (art. 204 status procesowy § 3 k.p.k.). Ze wzglçdu na wymOg obiektywizmu na1ey do tlumacza stosowa t{umacza odpowiednio przepisy o wyczeniu bieglego (art. 196 k.p.k.). Tlumacz nie
moe by funkcjonariuszem organów procesowych.
7. Specja1ici to osoby, ktOre mog by wezwane do udzialu w oglçdzi- specjaliki nach bd przesluchaniu przy uyciu urzdzeń technicznych umoliwiajcych — definicja przeprowadzenie tych czynnoci na od1eg1o, a takie do udzialu w eksperym
encie, ekspertyzie, zatrzymaniu rzeczy lub przeszukaniu, jee1i do ich przep
rowadzenia wymagane s czynnoci techniczne, w szczegO1noci takie jak:
wykonanie pomiarów, obliczeń, zdjç i utrwalanie 1adów (art. 205 § I k.p.k.).
Specja1ici róni sic od bieglych tym, e powolani s jedynie do czynnoci czynnoki technicznych, czçsto o charakterze pomocniczym, Co nie umniejsza ich roli wymagajce w przeprowadzeniu czynnoci dowodowych. Osoby bcdce tzw. specjalistami udziatu zwykle na1e do personelu organów procesowych (np. Policji), mog to by specjalisty rOwniei pracownicy instytutów i zakladOw naukowych wykonujcych ekspert
yzy. Specja1ist niebçdcego funkcjonariuszem organOw procesowych mona
151
wezwa (a nie: wzywa sic) przed przystpieniem do udzialu w czynnociach do z1oenia przyrzeczenia (art. 205 § 2 k.p.k.).
Powolanie specjalisty do podjçcia dzialań w zwizku z prowadzona,
czynnoci4 dowodow nastçpuje w formie zarzdzenia (art. 206 § 1 w zw
z art. 194 k.p.k.). Specjalista nie skiada opinii ani sprawozdania. W protokole
z czynnoci, w przeprowadzeniu której specjalista uczestniczyl, na1ey jednak
wskaza jego imiç i nazwisko, specja1no, miejsce zameldowania, miejsce
pracy i stanowisko, oraz po.da rodzaj i zakres wykonanych czynnoci (art. 205
§ 3 k.p.k.). Z uwagi na wymóg obiektywizmu, w stosunku do specjalisty maja
odpowiednie zastosowanie przepisy o wyl4czeniu bieglego (art. 196 w zw.
z art. 206 § 1 k.p.k.). W razie potrzeby mona specjalistOw przes1ucha w char akterze wiadków (art. 206 § 2 k.p.k.).
8. W procesie karnym pomocnikami organów procesowych sa równiek kuratorzy sdowi, którzy dzia!aj4 na zasadach okre1onych w ustawie z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sdowych (Dz. U. Nr 98, poz. 1071 z pOn. zm.).
Kuratorzy sdowi realizuj4 okre1one przez prawo zadania o charakterze wychowawczo-reSoCialiZaCYi11Ym diagnostycznym, profilaktycznym i kontroln ym (art. 1 ustawy o kuratorach s4dowych).
rodzaje Kuratorami s4dowym s (art. 2 ustawy o kuratorach s4dowych):
kuratorôw — zawodowi kuratorzy sdowi,
— spoleczni kuratorzy s4dowi.
Zawodowy kurator sdowy zobowi4zany jest m.in. do przeprowadzei wywiadu rodowiskowego (art. 11 ust. 1 ustawy o kuratorach sdowych który moe mie charakter obligatoryjny lub fakultatywny. Dia celów proc esu karnego wywiad rodowiskowy w stosunku do oskaronego zarz4dz sd, a w postçpowaniu przygotowawczy prokurator lub inny uprawnion podmiot, np. Policja (art. 214 § 1 k.p.k.). Wobec osoby prowadzacej wy stosuje sic odpowiednio przepisy o wy1czeniu sçdziego, przy czym w stadium jurysdykcyjnym o wyIczeniu kuratora orzeka s4d, natomiast w postçpow przygotowawczym prokurator. W myl § 8 rozporz4dzenia Ministra Sprawied 1iwoci z dnia 11 czerwca 2003 r. w sprawie regulaminu czynnoci w zakresa przeprowadzania wywiadu rodowiskowego oraz wzoru kwestionariusz tego wywiadu (Dz. U. Nr 108, poz. 1018) kurator przeprowadzajcy wywi4 rodowiskowy jest zobowi4zany zachowa w tajemnicy wszystkie okoliczno o których dowiedziat sic w zwizku z przeprowadzeniem wywiadu. Oso.1 by, które przeprowadzily wywiad, mog by w razie potrzeby przeslucha w charakterze wiadków (art. 216 k.p.k.).
Literatura
Bernatt M., Jastrzçbska E., Skuteczno6a niezale±nos'ó prokuratury (Panel HelsiiI'
Fundacji Praw Czowieka, Warszawa, 23 kwietnia 2007), PiP 2007, z. 10
152
status procesowy specjalisty
kuratorzy sdowi
status procesowy kuratora
---- —
V