Tabela 25.5. Format rekordu ładującego wolumenu FAT32. blok BPB, sektor 0. — ciąg dalszy

Położenie w zapisie szesnastkowym	Położenie w zapisie dziesiętnym	Nazwa pola	Długość pola	Opis pola
020h	32	BPB _TotSec32	4 bajty	Całkowita liczba sektorów w przypadku wolumenów składających się z 65 536 i więcej sektorów. Jeżeli znajduje się tu liczba 0, oznacza to, że liczba sektorów zapisana jest w polu BPB_TotSecl6. W przypadku wolumenów FAT32 musi to być liczba różna od 0
024h 36		BPB_FATSz32	4 bajty	Liczba sektorów zajmowanych przez jedną tablicę FAT. Jeżeli jest to iiczba różna od 0, to BPB FATSzl6 musi zawierać liczbę 0
028h	40	BPB ExtFlags	2 bajty	Tylko w przypadku FAT32; Bity 0. - 3. Liczona od zera liczba aktywnych tablic FAT. Używana tylko, gdy nie ma kopii lustrzanej FAT (gdy bit 7. ma wartość 1); Bity 4. - 6. Zarezerwowane; Bit 7. Liczba 0 oznacza, że istnieje kopia lustrzana FAT; liczba 1 oznacza, że aktywna jest tylko tablica FAT identyfikowana przez bity 0.-3.; Bity 8.-15. Zarezerwowane
02Ah	42	BPB_FSVer	2 bajty	Numer wersji wolumenu FAT32. Bardziej znaczący bajt zawiera główny numer wersji, a mniej znaczący bajt — dodatkowy numer wersji. Pole powinno zawierać wartość 00h:00h
02Ch	44	BPB_RootClus	4 bajty	Numer pierwszego klastra katalogu głównego. Zwykle jest to liczba 2
030h	48	BPBFSInfo	2 bajty	Numer sektora przechowującego w zarezerwowanym obszarze wolumenu FAT32 strukturę FSInfo. Zwykle jest to liczba 1
032h	50	BPB_BkBootSec	2 bajty	Numer sektora, w którym znajduje się początek zapasowej kopii rekordu ładującego. Zwykle jest to liczba 6
034h	52	BPB_Reserved	12 bajtów	Pole zarezerwowane, powinno zawierać wartość 0
040h	64	BS_DrvNum	1 bajt	Numer dysku wykorzystywany przez procedurę obsługi przerwania 13h. W przypadku dysków twardych jest to zwykle liczba 80h, a w przypadku dyskietek — liczba OOh
04 lh	65	BS Reservedl	1 bajt	Pole zarezerwowane (używane przez system Windows NT). Powinna znajdować się tu liczba 0
042h	66	BSBootSig	1 bajt	Sygnatura rozszerzonego rekordu ładującego. Jeżeli po tym polu następują trzy dodatkowe pola, powinna być równa 29h w przeciwnym razie jest równa OOh
043h	67	BSJolID	4 bajty	Numer seryjny wolumenu wykorzystywany wraz z polem BS Vol Lab do śledzenia wolumenów znajdujących się na nośnikach wymiennych. Jest to liczba generowana na podstawie daty i czasu formatowania wolumenu
047h	71	BSJolLab	11 bajtów	Nazwa wolumenu. Taka sama, jak 11-bajtowa nazwa wolumenu zapisana w katalogu głównym. W przypadku braku nazwy przechowywany jest tekst NO NAME
052h	82	BS_FilSysType	8 bajtów	Identyfikator systemu plików, przechowujący tekst FAT32. Nieużywany po sformatowaniu
05Ah	90	BSBootCode	420 bajtów	Kod programu ładującego
lFEh	510	BS Signature	2 bajty	Bajty sygnatury (55AAh)

W tabeli 25.6 przedstawiono zawartość sektora FSInfo będącego drugim z trzech sektorów rekordu ładującego wolumenu FAT32.

Tabela 25.6. Format rekordu ładującego wolumenu FAT32, struktura FSInfo, sektor I.

Położenie w zapisie szesnastkowym	Położenie w zapisie dziesiętnym	Nazwa pola	Długość pola	Opis pola
OOOh	0	FSI_LeadSig	4 bajty	Sygnatura początkowa, służąca do potwierdzenia poprawności sektora. Powinna zawierać wartość 52526141h
004h	4	FSI_Reservedl	480 bajtów	Pole zarezerwowane, wypełnione zerami
lE4h	484	FSI_StrucSig	4 bajty	Sygnatura struktury, służąca do potwierdzenia poprawności sektora. Powinna zawierać wartość 72724161h
lE8h	488	FSI_Free_Count	4 bajty	Ostatnia znana liczba wolnych klastrów wolumenu. Jeżeli w tym polu znajduje się wartość FFFFFFFFh, oznacza to, że liczba wolnych klastrów nie jest znana i system operacyjny musi ją znaleźć
lECh	492	FSI_Nxt_Free	4 bajty	Następny wolny klaster. Wskazuje miejsce, od którego system powinien szukać nieużywanych klastrów. Zwykle znajduje się tu numer ostatniego używanego klastra. Jeżeli w tym polu znajduje się wartość FFFFFFFFh, system powinien rozpocząć poszukiwania wolnego klastra od klastra numer 2
IFOh	496	FSI_Reserved2	12 bajtów	Pole zarezerwowane, wypełnione zerami
lFCh	508	FSIJrailSig	4 bajty	Sygnatura końcowa. Powinna zawierać wartość 000055Aah
Tabela 25.7. Format rekordu ładującego wolumenu FAT32, program ładujący, sektor 2.
Położenie w zapisie szesnastkowym	Położenie w zapisie dziesiętnym	Nazwa pola	Długość pola	Opis pola
OOOh	0	BSBootCode	510	Kod programu ładującego
lFEh	510	BS Signature	2	Bajty sygnatury (55AAh)

W tabeli 25.7 przedstawiono zawartość sektora programu ładującego umieszczonego w trzecim i ostatnim z sektorów rekordu ładującego wolumenu FAT32.

Interesujące jest to, że w trzecim sektorze nie ma żadnych informacji związanych z danym komputerem, co oznacza, że w różnych komputerach zawartość tego sektora jest taka sama. Jeżeli zatem ten sektor (oraz jego zapasowa kopia znajdująca się w sektorze 8.) ulegną uszkodzeniu, można przekopiować ich zawartość z do­wolnego wolumenu FAT32.

Rekord ładujący wolumenu NTFS mieści się w siedmiu sektorach; zarezerwowano dla niego na początku wolumenu 16 sektorów. Kopia zapasowa rekordu ładującego wolumenu NTFS znajduje się na końcu wolu­menu. Pierwszy z siedmiu sektorów jest sektorem BPB i zawiera instrukcję skoku, blok BPB oraz sygnaturę. Pozostałe sektory zawierają dodatkowy kod ładujący bez sygnatur i innych struktur danych. Ponieważ kod ładujący nie zależy od komputera, sektory rekordu ładującego wolumenu NTFS (poza pierwszym) są jedna­kowe we wszystkich wolumenach NTFS. W tabeli 25.8 przedstawiono zawartość pierwszego z siedmiu sek­torów rekordu ładującego wolumenu NTFS.

Tabela 25.8. Format rekordu ładującego wolumenu NTFS, blok BPB, sektor 0.

Położenie w zapisie szesnastkowym	Położenie w zapisie dziesiętnym	Nazwa pola	Długość pola	Opis pola
OOOh 0		BS jmpBoot	3 bajty	Instrukcja skoku do programu ładującego, przeważnie EB5290h
003h	3	BSJDEMName	8 bajtów	Identyfikator OEM. Informuje, jaki system operacyjny sformatował wolumen. Przeważnie umieszczany jest tu tekst NTFS. Po sformatowaniu wolumenu identyfikator nie jest więcej używany
OOBh	11	BPB_BytsPerSec	2 bajty	Liczba bajtów w sektorze (zwykle 512)
OODh	13	BPB_SecPerClus	1 bajt	Liczba sektorów w klastrze (musi być to potęga liczby 2 większa od 0). Przeważnie znajdują się tu wartości 1, 2, 4 lub 8
OOEh	14	BPB_RsvdSecCnt	2 bajty	Liczba sektorów zarezerwowanych przed rekordem ładującym wolumenu. Musi tu znajdować się liczba 0. w przeciwnym razie NTFS nie zamontuje wolumenu
01 Oh	16	BPB_Reserved	3 bajty	Musi tu znajdować się liczba 0, w przeciwnym razie NTFS nie zamontuje wolumenu
013h	19	BPB_Reserved	2 bajty	Musi tu znajdować się liczba 0, w przeciwnym razie NTFS nie zamontuje wolumenu
015h	21	BPB_Media	1 bajt	Bajt identyfikatora nośnika. W przypadku nośników wymiennych równy przeważnie FOh, a w przypadku nośników stałych — równy F8h
0I6h	22	BPBJ!eserved	2 bajty	Musi tu znajdować się liczba 0. w przeciwnym razie NTFS nie zamontuje wolumenu
018h	24	BPBSecPerTrk	2 bajty	Liczba sektorów w ścieżce wykorzystywana przez procedurę obsługi przerwania 13h. W przypadku dysków twardych jest to zwykle liczba 63
OlAh	26	BPBNumHeads	2 bajty	Liczba głowic wykorzystywana przez procedurę obsługi przerwania 13h W przypadku dysków twardych jest to zwykle liczba 255
OlCh	28	BPB_HiddSec	4 bajty	Liczba sektorów poprzedzających partycję zawierającą ten wolumen. W przypadku pierwszego wolumenu jest to zwykle liczba 63
020h	32	BPB_Reserved	4 bajty	Musi tu znajdować się liczba 0, w przeciwnym razie NTFS nie zamontuje wolumenu
024h	36	Reserved	4 bajty	Pole nieużywane przez NTFS. Zawiera liczbę 80008000h
028h	40	BPB_TotSec64	8 bajtów	Całkowita liczba sektorów wolumenu
03 Oh	48	BPBMftClus	8 bajtów	Numer klastra logicznego, w którym znajduje się początek pliku $MFT
038h	56	BPB_MirClus	8 bajtów	Numer klastra logicznego, w którym znajduje się początek pliku SMFTMirr
040h	64	BPB_ClusPerMft	1 bajt	Jeżeli znajduje się tu wartość dodatnia (OOh - 7Fh), oznacza ona liczbę klastrów tworzących rekord pliku (folderu) MFT. Jeżeli znajduje się tu wartość ujemna (80h - FFh), to liczbę klastrów wyznacza się, podnosząc 2 do potęgi będącej bezwzględną wartością zapisanej tu liczby
041h	65	Reserved	3 bajty	Pole nieużywane przez NTFS
044h	68	BPB_ClusPerIndx	1 bajt	Jeżeli znajduje się tu wartość dodatnia (OOh - 7Fh). to oznacza ona liczbę klastrów tworzących bufor indeksu. Jeżeli znajduje się tu wartość ujemna (80h - FFh), to liczbę klastrów wyznacza się, podnosząc 2 do potęgi będącej bezwzględną wartością zapisanej tu liczby
()45h	69	Reservea	3 bajty	Pole nieużywane przez NTFS
048h	72	BSJolID	8 bajtów	Numer seryjny wolumenu wykorzystywany do śledzenia wolumenów znajdujących się na nośnikach wymiennych. Jest to liczba generowana na podstawie daty i czasu formatowania wolumenu
050h	80	Reserved	4 bajty	Pole nieużywane przez NTFS
054h	84	BS_BootCode	426 bajtów	Kod programu ładującego
lFEh	510	BS Signature	2 bajty	Bajty sygnatury (55AAh)

Obszar danych

Obszar danych partycji jest miejscem rozpoczynającym się za rekordem ładującym wolumenu, w którym przechowywane są dane. Obszar ten jest podzielony na klastry i zarządzany jest przez system plików.

Cylinder diagnostyczny

Na dyskach, w których dostęp do sektorów odbywa się za pomocą metody CHS (czyli dyskach o pojemności mniejszej niż 8.4 GB), programy tworzące na dysku partycje — na przykład program FDISK — rezerwują ostatni cylinder dysku jako specjalny cylinder diagnostyczny do testowania odczytu i zapisu. Ponieważ cylin­der jest zarezerwowany, FDISK podaje mniejszą liczbę cylindrów dysku niż to robi producent. Systemy ope­racyjne nie wykorzystują cylindra diagnostycznego do żadnych zadań, gdyż znajduje się on poza obszarem należącym do partycji.

^ ^ Zajrzyj do punktu „Formatowanie dysku" znajdującego się na stronie 722.

W systemach wykorzystujących obszary HPA system może zarezerwować miejsce na końcu dysku dla pro­gramów do odzyskiwania systemu, programów diagnostycznych i innych. Może to być powodem kolejnych rozbieżności pomiędzy rozmiarami dysku podawanymi przez program FDISK a podawanymi przez produ­centa dysku.

Obszar diagnostyczny wykorzystywany jest przez oprogramowanie dostarczane przez producenta dysku do przeprowadzania testów zapisu i odczytu — bez naruszania danych użytkownika. Programy te zamieniają też wykryte w czasie testowania cylindry uszkodzone na cylindry zapasowe.

Systemy plików

Dyski twarde i inne nośniki fizycznie przechowują dane. System plików zapisuje poszczególne pliki w logicz­nej, hierarchicznej strukturze wolumenów oraz katalogów, przez co tworzy model organizacyjny, pozwalają­cy na dotarcie do danych zapisanych w dowolnym miejscu dysku. Systemy plików są zwykle integralną czę­ścią systemu operacyjnego, a wiele nowoczesnych systemów operacyjnych pozwala na wybór spośród kilku systemów plików przez nie obsługiwanych.

W nowoczesnych komputerach PC można wybrać system plików spośród kilku dostępnych. Każdy z nich ma określone ograniczenia, zalety i wady. a na to, jaki system plików zostanie wybrany, może mieć również wpływ wybór systemu operacyjnego. Nie wszystkie systemy operacyjne obsługują wszystkie systemy plików.

Do podstawowych, dostępnych dziś systemów plików należą:

• FAT (ang. File Allocation Table), który dzieli się na odmiany: FAT12, FAT16 oraz FAT32,

• NTFS (ang. New Technology File System).

Chociaż w niektórych komputerach PC można jeszcze znaleźć system HPFS (ang. High Performance File System) należący do systemu operacyjnego OS/2, wymienione wcześniej dwa systemy plików są najczęściej spotykane w komputerach PC z systemem Windows. Z tego powodu w rozdziale tym skupimy się głównie na FAT oraz na NTFS.

Klastry (jednostki alokacji plików)

Systemy plików przechowują dane w klastrach, nazywanych też jednostkami alokacji plików. Jednostka alo­kacji plików jest terminem poprawnym, gdyż pojedynczy klaster jest najmniejszą ilością miejsca na dysku używaną przez system operacyjny przy zapisywaniu i odczytywaniu plików. Klaster składa się z jednego lub więcej 5 12-bąjtowych sektorów, przy czym ich liczba musi być potęgą 2. Klaster może składać się tylko z jednego sektora, ale zazwyczaj składa się z większej ich liczby. Stosowanie klastrów składających się z więk­szej niż jeden liczby sektorów zmniejsza obciążenie systemu, co umożliwia systemowi wydajniejszą pracę, gdyż zarządza on mniejszą liczbą elementów. Wadą takiego rozwiązania jest natomiast marnotrawienie miejsca na dysku. Ponieważ system operacyjny zarządza miejscem na dysku tylko w całkowitych liczbach klastrów, każdy plik na dysku zajmuje zawsze ich całkowitą liczbę.

Ponieważ system operacyjny przydziela tylko całe klastry, nieuchronnie pewna ilość miejsca na dysku jest marnowana. Pliki rzadko kończą się na granicach klastrów, przez co ostatni klaster zajmowany przez plik nie jest prawie nigdy wypełniony w całości. Miejsce pozostałe pomiędzy faktycznym końcem pliku, a końcem klastra staje się obszarem martwym (ang. slack). Partycje mające większe klastry mają więcej martwych ob­szarów, podczas gdy partycje o mniejszych klastrach mają ich mniej.

Wpływ dużego rozmiaru klastrów na stopień wykorzystania powierzchni dysku może być znaczący. Na party­cji o rozmiarze 2 GiB zawierającej około 5 000 plików, ze średnim obszarem martwym wynoszącym połowę 32 KiB klastra na każdy plik, może się marnować więcej niż 78 MiB [5 000 x (0,5 x 32 KiB)]. Gdy na dysku zapisywane są pliki o rozmiarach mniejszych od 32 KiB i przy jednostce alokacji równej 32 KiB — obszar martwy może zająć do 40% pojemności dysku. W nowszych systemach plików, takich jak FAT32 i NTFS. używane są mniejsze klastry, przez co wykorzystanie przestrzeni dyskowej jest lepsze. Dla przykładu w tej samej partycji 2 GiB, zawierającej 5 000 plików, mogą być używane — zarówno w systemie plików NTFS, jak i FAT32 — klastry 4 KiB zamiast klastrów o wielkości 32 KiB. Przy założeniu, że obszar martwy będzie taki sam w każdym pliku, mniejsza wielkość klastrów powoduje zmniejszenie się martwego obszaru dysku z ponad 78 MB do niecałych 10 MB.

Ile miejsca na dysku pozostaje martwe, można dowiedzieć się za pomocą darmowego programu ^\ Karen 's Disk Stack Checker, który można pobrać ze strony Karen Kenworthy, znajdującej się pod adresem www.karenware.com/powertools/ptslack.asp.

Systemy plików FAT

Do ukazania się systemu Windows XP najczęściej używanym systemem plików był FAT (File Allocation Table), zarządzający danymi przechowywanymi w klastrach. FAT wciąż pozostaje najbardziej uniwersalnym systemem plików, co przejawia się choćby w tym, że obsługuje go praktycznie każdy system operacyjny komputerów PC, a nawet systemy innych komputerów, w tym na przykład komputerów Mac firmy Apple. Mimo że dla systemu Windows XP zalecany jest system plików NTFS, w większości przenośnych dysków twardych i innych nośników wymiennych używany jest system FAT, charakteryzujący się lepszą zgodnością z innymi systemami operacyjnymi i platformami. System ten należy również zastosować nawet na dysku podstawowym, jeśli ma być wykorzystywana opcja podwójnego rozruchu systemów Windows XP i Windows 9x/Me. System plików NTFS zostanie opisany szczegółowo w dalszej części rozdziału.

Istnieje kilka odmian systemu plików FAT o nazwach FAT12, FAT16 oraz FAT32. Różnica między nimi po­lega na ilości bitów wykorzystywanych w liczbach tablicy alokacji. Innymi słowy, do przechowywania infor­macji o klastrach FAT16 posługuje się liczbami 16-bitowymi. a FAT32 liczbami 32-bitowymi i tak dalej. Różne wersje FAT znajdują różne zastosowanie:

• FAT 12 — wykorzystywany jest we wszystkich wolumenach mniejszych niż 16 MiB (na przykład na dyskietkach).

• FAT 16— wykorzystywany jest przez MS-DOS 3.0 i przez większość systemów Windows

w wolumenach o wielkości od 16 MiB do 2 GiB. Windows NT, Windows 2000 oraz Windows XP umożliwiają tworzenie wolumenów FAT16 o wielkości do 4 GiB, które nie mogą być jednak odczytywane przez systemy MS-DOS i Windows 9x/Me.

♦ FAT32 — wykorzystywany opcjonalnie w wolumenach o wielkości od 512 MiB do 2 GiB, a wymagany we wszystkich wolumenach FAT większych niż 2 GiB. Dostępny od wersji systemu Windows 95B (OSR2.x).

Systemy plików FAT12 i FAT16 były pierwotnie wykorzystywane przez systemy DOS oraz Windows. Obecnie obsługiwane są przez wszystkie inne systemy operacyjne przeznaczone dla komputerów PC. W syste­mie Windows 95 pojawi! się VFAT— rozszerzenie systemu plików FAT. VFAT jest obsługiwany przez sterowniki systemu Windows i umożliwia używanie długich nazw plików w istniejących wolumenach FAT. Począwszy od systemu Windows 95, VFAT jest uaktywniany automatycznie dla każdego wolumenu FAT.

Wszystkie systemy operacyjne komputerów PC obsługują FAT 12 i FAT16. Systemy Windows 2000 i Win­dows XP obsługują dodatkowo FAT32 oraz niewywodzący się z FAT system plików NTFS.

FAT12

FAT 12 był systemem plików zastosowanym w pierwszym komputerze PC, który pojawił się na rynku 12 sierpnia 1981 roku. Do dziś stosowany jest na dyskietkach i w wolumenach FAT o pojemności mniejszej niż 16 MiB. FAT12 zarządza klastrami (jednostkami alokacji plików) za pomocą tablicy 12-bitowych liczb. Kla­ster jest jednostką miejsca na dysku przyznawanego plikom. Każdy plik zajmuje co najmniej jeden klaster, a każdy plik większy od wielkości klastra zajmuje całkowitą liczbę klastrów. Wielkości klastrów systemu plików FAT12 przedstawiono w tabeli 25.9.

Każdy klaster wolumenu FAT 12 składa się z ośmiu sektorów. Wyjątkiem są dyskietki, w których wielkość klastra zależy od rodzaju dyskietki.

Tabela 25.9. Wielkości klastrów systemu plików FAT 12

Rodzaj medium	i Wielkość wolumenu	Liczba sektorów tworzących klaster	Wielkość klastra
Dyskietka 5 W DD	360 KB	2	1 KiB
Dyskietka 3 '/," DD	720 KB	2	1 KiB
Dyskietka 5 W HD	1,2 MB	1	0,5 KiB
Dyskietka 3 Vi" HD	1,44 MB	1	0,5 KiB
Dyskietka 3 Vi" ED	2,88 MB	2	1 KiB
Pozostałe	0-15,9 MiB	OO	4 KiB

DD — podwójna gęstość

HD — wysoka gęstość

ED — ekstrawysoka gęstość

I KiB (Kibibajt) - 1024 bajty

I MiB (Mebibajt) - / 048 576 bajtów

12-bitowe numery klastrów należą do zakresu OOOh - FFFh w zapisie szesnastkowym lub 0 - 4095 w zapisie dziesiętnym. Umożliwia to teoretycznie użycie 4096 klastrów. W prakty­ce używa się mniejszej ich liczby, gdyż 11 numerów jest zarezerwowanych i nie można ich przypisać do kla­strów na dysku. Numery klastrów zaczynają się od 2 (numery 0 i 1 są zarezerwowane). Numer FF7h służy do oznaczania uszkodzonego klastra. a numery FF8h - FFFh oznaczają koniec łańcucha w tablicy FAT. Do wy­korzystania pozostaje zatem 4085 klastrów (4096 -11= 4085). Aby wyeliminować problemy brzegowe, firma Microsoft ujmuje jeszcze jeden klaster, co daje maksymalną dostępną liczbę 4084 klastrów.

Wolumen FAT 12 składa się z jednego sektora zawierającego rekord ładujący, dwóch kopii tablicy FAT (o wielkości do 12 sektorów każda), do 32 sektorów tworzących katalog główny (trochę mniej w przypadku dyskietek) oraz obszaru danych o wielkości do 4084 klastrów. Ponieważ (z wyjątkiem dyskietek) każdy kla­ster składa się z ośmiu sektorów, wolumeny FAT12 nie mogą zawierać więcej niż 32 729 sektorów (1 sektor rekordu ładującego + 12 sektorów tablicy FAT * 2 tablice + 32 sektory katalogu głównego + 4084 klastry * 8 sektorów). Daje to pojemność 16.76 MB albo 15.98 MiB. Ograniczenia wolumenów FAT12 przedstawiono w tabeli 25.10".

Tabela 25.10. Ograniczenia wolumenu FAT 12

Rodzaj ograniczenia wolumenu	Liczba klastrów	Liczba sektorów tworzących klaster	Całkowita liczba sektorów wolumenu	Wielkość wolumenu (dziesiętnie)	Wielkość wolumenu (dwójkowo)
Maksymalna wielkość wolumenu	4084	8	32 729	16,76 MB	15,98 MiB

/ MB (Megabajt) = 1 000 000 bajtów 1 MiB (Mebibajl) = / 048 576 bajtów

W systemach PC/MS-DOS l.x i 2,x używane były wyłącznie wolumeny FAT]2. Wszystkie późniejsze sys­temy DOS oraz wszystkie wersje Windows tworzą automatycznie wolumeny FAT12 na dyskach lub party­cjach zawierających do 32 729 sektorów (16,76 MB). Wszystkie większe partycje są formatowane jako FAT16. FAT32 lub NTFS. System plików FAT12 można scharakteryzować następująco:

• Jest używany we wszystkich dyskietkach.

• Jest używany domyślnie we wszystkich wolumenach mniejszych od 16.76 MB (15,98 MiB).

• Jest używany przez wszystkie wersje systemów DOS i Windows.

• Jest obsługiwany przez wszystkie systemy operacyjne odczytujące dyski komputerów PC.

System plików FAT12 do dziś dnia jest używany na nośnikach o niewielkich pojemnościach, gdyż jego 12-bitowe tablice zajmują mniej miejsca niż tablice FAT16 i FAT32.

FAT16

System plików FAT16 jest podobny do FAT12 — różni się od niego tylko tym, że klastrami na dysku zarządza za pomocą liczb 16-bitowych. FAT16 został wprowadzony 14 sierpnia 1984 roku w systemie PC/MS-DOS 3.0 w celu obsługi dysków o większych pojemnościach. Zastosowany został tam, gdzie FAT12 był niewy­starczający, czyli na nośnikach lub partycjach składających się z więcej niż 32 729 sektorów (16,76 MB lub 15,98 MiB). FAT16 mógł teoretycznie obsługiwać dyski o pojemnościach do 2 GiB lub 4 GiB, jednak w syste­mie DOS 3.3 i wcześniejszych wersjach ograniczano maksymalną wielkość partycji do 32 MiB (33,55 MB). Powodem tego było użycie wewnątrz systemu oraz w bloku BPB (bloku parametrów BIOS przechowywanym w sektorze ładującym wolumenu, znajdującym się w pierwszym logicznym sektorze partycji FAT) 16-bitowego adresowania sektorówco sprawiało, że obsługiwane mogły być dyski z nie więcej niż 65 536 sektorów o po­jemności 512 bajtów, czyli dyski o wielkości 32 MiB (33,55 MB).

Jako tymczasowe rozwiązanie problemu obsługi dysków większych niż 32 MiB w udostępnionym 2 kwietnia 1987 roku systemie PC/MS-DOS 3.3 zastosowano partycje rozszerzone, mogące obsłużyć do 23 dysków lo­gicznych o pojemności do 32 MiB każdy. Łącznie z partycją podstawową umożliwiało to utworzenie 24 wo­lumenów o pojemności 32 MiB każdy, dostępnych dla systemu jako dyski logiczne C: - Z:.

Aby wykorzystać pełne możliwości systemu plików FAT16 i umożliwić stosowanie większych dysków oraz partycji, firma Microsoft — we współpracy z firmą Compaq — utworzyły system Compaq DOS 3.31, który pojawi! się w listopadzie 1987 roku. Był to pierwszy system operacyjny, w którym wewnętrznie oraz w bloku BPB stosowane było 32-bilowe adresowanie sektorów. Reszta przemysłu komputerowego mogła skorzystać z tej możliwości 19 lipca 1988 roku. kiedy firmy Microsoft i IBM udostępniły system PC/MS-DOS 4.0. Dzięki użyciu klastrów składających się z 64 sektorów możliwe stało się tworzenie partycji o wielkości do 2 GiB.

Każdy klaster w systemie plików FAT16 może składać się z 64 sektorów. 16-bitowe numery klastrów należą do zakresu OOOOh - FFFFh (w zapisie szesnastkowym) lub 0-65 535 (dziesiętnie). Umożliwia to teoretycznie użycie 65 536 klastrów. W praktyce używa się mniejszej ich liczby, gdyż 11 numerów jest zarezerwowanych. Numery klastrów zaczynają się od 2 (numery 0 i 1 są zarezerwowane). Numer FFF7h służy do oznaczania uszkodzonego klastra, a numery FFF8h - FFFFh oznaczają koniec łańcucha w tablicy FAT. Do wykorzystania pozostaje 65 525 klastrów (65 536 - 11 = 65 525). Aby wyeliminować problemy brzegowe, firma Microsoft ujmuje jeszcze jeden klaster, co daje maksymalną dostępną liczbę 65 524 klastrów. Wielkości klastrów systemu plików FAT16 przedstawiono w tabeli 25.11.

Tabela 25.11 Wielkości klastrów systemu plików FAT16

Wielkość wolumenu	Liczba sektorów tworzących klaster	Wielkość klastra
4,1 MiB - 15,96 MiB'	2	1 KiB
15.96 MiB - 128 MiB	4	2 KiB
128 MiB-256 MiB	oo	4 KiB
256 MiB-512 MiB	16	8 KiB
512 MiB - 1 GiB	32	16 KiB
1 GiB-2 GiB	64	32 KiB
2 GiB - 4 GiB	128	64 KiB

/ MB (Megabajt) = 1 000 000 bajtów

I KiB (Kibibajt) = 1024 bajty

1 MiB (Mebibajt) = 1 048 576 bajtów

1 GiB (Gigabajt) = 1024 MiB = / 073 741 824 bajty

Wolumen FAT 16 składa się z jednego sektora zawierającego rekord ładujący, dwóch kopii tablicy FAT (do­myślnej i zapasowej) o wielkości do 256 sektorów każda, do 32 sektorów tworzących katalog główny oraz obszaru danych o wielkości do 65 524 klastrów. Każdy klaster może składać się z 64 sektorów (32 KiB), przy czym wolumeny FAT16 nie mogą zawierać więcej niż 4 194 081 sektorów (1 sektor rekordu ładującego + 256 sektorów tablicy FAT * 2 tablice FAT + 32 sektory katalogu głównego + 65 524 klastry * 64 sektorów). Daje to pojemność 2,15 GB albo 2 GiB. Ograniczenia wolumenów FAT16 zestawiono w tabeli 25.12.

Systemy Windows NT/2000/XP umożliwiają użycie w partycjach FAT16 klastrów składających się z 128 sektorów (64 KiB), dzięki czemu możliwe jest utworzenie partycji o wielkości do 4 GiB (4,29 GB). Jednak wolumeny sformatowane w ten sposób nie dadzą się odczytać w żadnym innym systemie operacyjnym. Ponadto klastry o wielkości 64 KiB mogą powodować nieprawidłowe działanie wielu narzędzi dyskowych. Chcąc zachować zgodność z innymi systemami operacyjnymi, powinno się używać klastrów o wielkości do 32 KiB, czyli wolumenów o pojemności do 2 GiB (2,14 GB).

¹ W wolumenach mniejszych niż 16 MiB domyślnie stosowany jest system FAT12. Mimo to, zmieniając parametry formatowania, można wymusić użycie FAT16.

Tabela 25.12. Ograniczenia wolumenu FAT16

Rodzaj ograniczenia wolumenu	Liczba klastrów	Liczba sektorów tworzących klaster	Całkowita liczba sektorów wolumenu	Wielkość wolumenu (dziesiętnie)	Wielkość wolumenu (dwójkowo)
Minimalna wielkość	4167	2	8401	4,3 MB	4,1 MiB
DOS 3.0 -3.3	16 343	4	65 533	33,55 MB	32 MiB
Windows 9x/Me|	65 524	64	4 194 081	2.15 GB	2 GiB
Windows NT/2000/XP	65 524	128	8 387 617	4,29 GB	4 GiB

/ MB (Megabajt) = I 000 000 bajtów

1 GB (Gigabajt) = 1000 MB = / 000 000 000 bajtów

1 MiB (Mebihajt) = I 048 576 bajtów

I GiB (Gigabajt) = 1024 MiB = / 073 741 824 bajty

Syslem plików FAT16 można scharakteryzować następująco:

• Jest w pełni obsługiwany przez DOS 3.31 i nowsze, wszystkie wersje systemu Windows oraz niektóre systemy uniksowe.

• Jest szybki i sprawny w przypadku wolumenów mniejszych niż 256 MiB. Traci swoje zalety w przypadku większych wolumenów, gdyż używane są większe klastry niż w systemach FAT32 i NTFS.

• Informacje zapisane w sektorze ładującym nie są automatycznie archiwizowane, co w przypadku uszkodzenia sektora ładującego powoduje utratę dostępu do wolumenu.

• W przypadku problemów komputer można uruchomić za pomocą dyskietki z systemem MS-DOS i spróbować naprawić uszkodzony wolumen. Istnieje wiele programów narzędziowych służących do naprawy wolumenów FAT16 i odzyskiwania z nich danych.

• Katalog główny może przechowywać jedynie 512 pozycji. Liczba ta maleje, jeżeli w katalogu głównym znajdują się pliki o długich nazwach.

• FAT16 nie jest wyposażony w mechanizmy bezpieczeństwa, szyfrowania ani kompresji danych.

• Wielkości plików wolumenów FAT16 są ograniczone jedynie wielkością wolumenu. Z drugiej strony, ponieważ każdy plik zajmuje co najmniej jeden klaster, w wolumenie FAT nie może znajdować się więcej niż 65 524 pliki.

VFAT i długie nazwy plików

Pierwsza wersja systemu Windows 95 wykorzystywała zasadniczo ten sam system plików FAT co system DOS. Wprowadzono w nim jednak kilka ważnych udoskonaleń. Jak większość systemu Windows 95 obsługa systemu plików nazwana VFAT (ang. Yirtual FAT) została napisana od nowa z zastosowaniem kodu 32-bito-wego. VFAT, razem z działającym w trybie chronionym 32-bitowym sterownikiem 1'CACHE (który zastąpił stosowany w systemach DOS oraz Windows 3.1 w trybie rzeczywistym 16-bitowy sterownik SMARTDrive), zapewnia większą wydajność systemu plików. Jednak najważniejszym udoskonaleniem wprowadzonym w VFAT jest dodanie obsługi długich nazw plików. Przez cale lata na systemach DOS oraz Windows ciążyła konieczność nadawania plikom nazw w formacie 8.3. Dodanie w systemie Windows 95 obsługi długich nazw plików stało się priorytetem, szczególnie w świetle faktu, ze użytkownicy konkurencyjnych systemów, Macintosh oraz OS/2, od dawna już korzystali z takiej możliwości.

Podstawowym zadaniem dla projektantów systemu Windows 95 było, jak to często bywa w przemyśle kom­puterów PC, zapewnienie zgodności wstecz. Nie jest wielkim wysiłkiem umożliwienie obsługi długich nazw plików w systemie operacyjnym tworzonym od początku. Microsoft zrobił to kilka lat wcześniej, wprowa­dzając wraz z Windows NT systemem NTFS. Jednak projektanci Windows 95 chcieli dodać obsługę długich nazw plików do istniejącego systemu FAT. W ten sposób powstałaby możliwość używania długich nazw pli­ków w istniejących już wolumenach DOS oraz możliwość dostępu do tych plików przez systemy DOS i wcze­śniejsze wersje systemu Windows.

VFAT pozwala na nadawanie plikom i katalogom nazw składających się z do 255 znaków (włączając w to długość ścieżki dostępu). Utrzymano w nim trzyznakowe rozszerzenie, gdyż, podobnie jak we wcześniejszych wersjach, system Windows 9x wykorzystuje skojarzenia aplikacji z rozszerzeniem nazwy pliku. Dodatkowo VFAT umożliwił użycie w nazwie znaku spacji oraz znaków niedozwolonych we wcześniejszym zapisie DOS 8.3 — takich jak+ , ; = [].

Pierwszym problemem do rozwiązania było umożliwienie dostępu do plików z długimi nazwami — pisanym dla wcześniejszych wersji systemów DOS oraz Windows — 16-bitowym aplikacjom obsługującym jedynie nazwy w formacie 8.3. Rozwiązanie problemu polegało na nadaniu każdemu plikowi dwóch nazw: nazwy dłu­giej oraz jej nazwy zastępczej, utworzonej w formacie 8.3. Zapisując w systemie Windows 9x plik o długiej nazwie, VFAT tworzy odpowiadającą jej w formacie 8.3 nazwę zastępczą w następujący sposób:

1. Pierwsze trzy znaki znajdujące się po ostatniej kropce występującej w długiej nazwie pliku stają się rozszerzeniem nazwy zastępczej.

2. Pierwsze sześć znaków długiej nazwy (poza ignorowanymi spacjami) zamienionych na duże litery staje się pierwszymi sześcioma znakami nazwy zastępczej. Jeżeli którykolwiek z tych sześciu znaków jest niedozwolony w zapisie 8.3 (czyli jest + , :=[ lub ]). zamieniony zostaje przez VFAT na znak podkreślenia.

3. Na końcu jako siódmy i ósmy znak nazwy zastępczej VFAT dodaje -1 lub w przypadku konfliktu nazw odpowiednio -2, -3 i tak dalej.

Nazwy zastępcze w Windows NT/2000/XP

Systemy Windows NT/2000/XP tworzą nazwy zastępcze inaczej niż systemy Windows 9x.

Biorą one pierwszych sześć dozwolonych znaków długiej nazwy, dołączają do nich znak tyldy (~) oraz cyfrę. Jeżeli sześć pierwszych znaków jest niepowtarzalnych, dodawaną cyfrą jest 1.

Jeżeli zestaw pierwszych znaków powtarza się już w innej nazwie — dodawana jest cyfra 2. Jako rozszerzenie na­zwy zastępczej pliku używane są pierwsze trzy dozwolone znaki następujące po ostatniej kropce długiej nazwy.

Po dojściu w tym procesie do cyfry 5 systemy Windows NT/2000/XP do pierwszych dwóch znaków długiej nazwy dołączają cztery znaki liczby szesnastkowej — będącej wynikiem działania funkcji mieszającej wykona­nej na długiej nazwie pliku. Na koniec nazwy dołączają znaki -5. Znaki ~5 powtarzają się już dla wszystkich kolejnych nazw zastępczych — zmienia się w nich już tylko wartość liczby szesnastkowej.

Działanie mechanizmu VFAT skracania nazw można zmienić. Można nakazać korzystanie z pierw­szych ośmiu znaków długiej nazwy zamiast dodawania znaków -1 do pierwszych sześciu znaków nazwy. W tym celu należy do klucza HKEY_LOCALMACHINE\System\CurrentControlSet\Control\FileSystem dodać nazwę NameNumencTail i nadać jej wartość 0. Zmiana tej wartości na 1 przywraca poprzednie działanie mechanizmu.

Chociaż zmiana ta umożliwi stosowanie bardziej „przyjaznych" nazw zastępczych, może ona spowo­dować błędne działanie niektórych programów korzystających z tych nazw. Z tego powodu nie jest to operacja zalecana.

VFAT przechowuje nazwę zastępczą w standardowym polu nazwy pliku — znajdującym się w katalogu plików. Dzięki temu każda wersja systemu DOS czy 16-bitowa wersja systemu Windows może korzystać z takiego pliku. Problemem, który wciąż pozostaje nierozwiązanym, jest przechowywanie długich nazw plików. Oczywiście przechowywanie 255-znakowej nazwy pliku w 32-bajtowej pozycji katalogu plików jest niemożliwe (każdy znak zapisywany jest w jednym bajcie), a modyfikacja struktury katalogu spowodowałaby utratę dostępu do plików przez poprzednie wersje systemów DOS oraz Windows.

Twórcy VFAT rozwiązali ten problem, wykorzystując do przechowywania długich nazw plików dodatkowe pozycje katalogu plików. Każda z pozycji ma oczywiście wciąż 32-bąjty długości, zatem do przechowania długiej nazwy pliku, w zależności od jej faktycznej długości, może być potrzebnych nawet do ośmiu pozycji katalogu. Żeby tak zmodyfikowane pozycje katalogu plików nie zostały błędnie zinterpretowane przez wcze­śniejsze wersje DOS-u — system VFAT oznacza je kombinacją atrybutów pliku niedozwoloną w przypadku normalnego pliku, a mianowicie kombinacją plików: „tylko do odczytu", „ukryty", „systemowy", „nazwa wo­lumenu". Taki zestaw atrybutów powoduje, że pozycje go przechowujące są ignorowane przez DOS. co chro­ni przed omyłkową ich zmianą.

Używając w systemach plików FAT12 oraz FAT16 plików z długimi nazwami, należy unikać zapisy­wania ich w katalogu głównym. Pliki z długimi nazwami używają wielu pozycji katalogu głównego i bardzo łatwo mogą zużyć cały ich przeznaczony dla katalogu głównego przydział. W przypadku sys­temu FAT32 nie ma takiego niebezpieczeństwa, gdyż liczba pozycji katalogu głównego nie jest w nim ograniczona.

Dokonałem eksperymentu, w którym utworzyłem na dyskietce mały (1 KiB) plik tekstowy i nada­łem mu 135-znakową nazwę. Korzystając w systemie Windows 98 z programu Eksplorator Win­dows, wielokrotnie kopiowałem ten plik do katalogu głównego dyskietki. Przed wykonaniem 20 kopii system zgłosił błąd Problem z kopiowaniem plików. Dyskietka nie mogła przyjąć większej liczby kopii tego pliku, gdyż ich bardzo długie nazwy zajęły wszystkie pozycje katalogu głównego dyskietki.

Zastosowane w systemie Windows 9x rozwiązanie problemu wstecznej zgodności plików z długimi nazwami jest pomysłowe, natomiast nie jest pozbawione wad. Większość problemów powodują programy, które posłu­gują się wyłącznie nazwami zastępczymi w formacie 8.3. W niektórych przypadkach po otwarciu, a następnie zapisaniu przez taki program pliku mającego długą nazwę przerywane jest połączenie z dodatkowymi pozy­cjami w katalogu plików — w efekcie czego długa nazwa jest tracona.

Zdarza się to szczególnie w przypadku starszych wersji narzędzi dyskowych, nie wyposażonych w obsługę systemu VFAT, takich jak na przykład Norton Disk Doctor dla systemu DOS. Większość starszych progra­mów z powodu zestawu atrybutów ignoruje dodatkowe pozycje w katalogu plików, ale przecież narzędzia do naprawy systemu plików zostały stworzone do wykrywania i usuwania takich rozbieżności. W efekcie czego użycie starszej wersji programu Norton Disk Doctor w partycji zawierającej pliki z długimi nazwami spowodu­je utratę wszystkich długich nazw tych plików. W analogiczny sposób nie obsługujące systemu plików VFAT programy do wykonywania kopii zapasowych mogą pozbawić pliki wszystkich długich nazw.

Używając plików z długimi nazwami, należy bezwzględnie korzystać tylko z narzędzi dyskowych oraz programów do wykonywania kopii zapasowych obsługujących system VFAT. W systemach Windows 9x znajdują się zgodne z systemem VFAT narzędzia do naprawy, defragmentacji oraz wykonywania kopii zapasowej dysku. Jeżeli jednak z jakiegoś powodu musisz skorzystać ze starszego programu nie obsługującego systemu VFAT, systemy Windows 9x zawierają trochę niezdarne, ale działające rozwiązanie.

Na płycie instalacyjnej systemów Windows 9x znajduje się program LFNBK.EXE. Program ten nie jest kopiowany na dysk podczas instalacji systemu operacyjnego. Jego działanie polega na zapisaniu do pliku LFNBK.DAT wszystkich długich nazw występujących w wolumenie. Po wykonaniu tej czyn­ności można pracować z plikami tak, jakby miały one nazwy w postaci 8.3. Następnie, korzystając znów z LFNBK.EXE, można ponownie (przy założeniu, że struktura plików i katalogów nie uległa zmia­nie) odtworzyć długie nazwy plików. Jest to rozwiązanie niezbyt wygodne i powinno być stosowane tylko w nadzwyczajnych okolicznościach. Niektóre stosowane do odtwarzania danych po awarii sys­temu programy (umożliwiające odbudowanie zawartości dysku twardego bez potrzeby wcześniej­szego uruchamiania systemu operacyjnego) korzystały z tej możliwości w celu odtworzenia długich nazw plików z wiersza poleceń systemu DOS (w którym dostępne są zwykle tylko nazwy zastępcze w formacie 8.3).

Inny problem z długimi nazwami w VFAT wiąże się z tworzeniem nazw zastępczych w formacie 8.3. Nazwy zastępcze tworzone są też w trakcie kopiowania pliku do nowego katalogu i, co najważniejsze, mogą się zmie­niać. Przykładowo, jeśli w pewnym katalogu miałeś plik nazywany Wydatki-Styczen98.doc, to jego nazwą zastępczą była w tym katalogu nazwa WYDATK~l.DOC. Gdy za pomocą programu Eksplorator Windows przekopiujesz ten plik do katalogu, w którym znajduje się plik Wydatki-Grudzien97.doc, to spostrzeżesz, że istniejący plik ma w swoim katalogu również zastępczą nazwę WYDATK~1.DOC. W takim przypadku VFAT bez ostrzegania użytkownika przyporządkuje nowo kopiowanemu plikowi nazwę zastępczą WYDATK~2.DOC. Długa nazwa pliku się nie zmieni, zatem problemu nie będzie, gdy do otwarcia pliku wykorzystasz program obsługujący VFAT. Ale w przypadku użycia starszego programu, otwierając w nim plik WYDATK~1.DOC, spodziewać się będziesz znalezienia w nim listy wydatków ze stycznia 1998, a nie wydatków z grudnia 1997, które zobaczysz.

FAT32

System plików FAT32 jest rozszerzeniem systemu FAT 16, udostępnionym po raz pierwszy w wydanym w sieipniu 1996 roku systemie Windows 95B (nazywanym też OSR2). FAT32 jest obsługiwany przez systemy Windows 98/Me oraz Windows 2000/XP. ale nie jest obsługiwany przez pierwszą wersję Windows 95 ani przez Windows NT.

FAT32 działa identycznie jak FAT16, z tą tylko różnicą, że w tablicy FAT32 do zarządzania większą liczbą klastrów wykorzystuje się liczby składające się z większej ilości cyfr. W przeciwieństwie do systemu VFAT. który w Windows 9x korzysta z istniejących struktur systemu plików, FAT32 jest usprawnieniem samego systemu FAT. Innymi słowy, gdy VFAT jest realizowany jako część menedżera maszyny wirtualnej (Vmm.vxd). FAT32 jest tworzony przez program FDISK, zanim jeszcze uruchomione zostanie środowisko graficzne systemu Windows. FAT32 po raz pierwszy zastosowano w systemie Windows 95 OEM Service Release 2 (OSR2), a na­stępnie kolejno w systemach operacyjnych Windows 98/Me, Windows 2000 oraz Windows XP.

System plików FAT32 można tworzyć tylko w partycjach, nie może go tworzyć na dyskietkach ani na żadnych innych nośnikach, które nie zawierają tablicy partycji. I odwrotnie, na każdym nośniku, na którym program FDISK potrafi założyć partycje, można utworzyć partycję FAT32.

Jednym z ważniejszych powodów stworzenia systemu plików FAT32 była potrzeba lepszego wykorzystania miejsca na dysku. W FAT32 wykorzystywane są mniejsze klastry (4 KiB w przypadku dysków o pojemności do 8 GiB), co daje 10%- 15% oszczędność miejsca w porównaniu z dużymi dyskami opartymi na FAT 16. FAT32 umożliwia tworzenie partycji o wielkości do 2 TiB — znacznie większych niż partycje FAT16, których rozmiar jest ograniczony do 2 GiB. Wielkości klastrów systemu plików FAT32 przedstawiono w tabeli 25.13.

Tabela 25.13 Wielkości klastrów systemu plików FAT32

Wielkość wolumenu	Liczba sektorów tworzących klaster	Wielkość klastra
32,52 MiB-260 MiB'	1	0,5 KiB
260 MiB-8 GiB	8	4 KiB
8 GiB - 16 GiB	16	8 KiB
16 GiB-32 GiB	32	16 KiB
32 GiB - 2 TiB	64	32 KiB

/ MB (Megabajt) = I 000 000 bajtów

I GB (Gigabajt) = 1000 MB = I 000 000 000 bajtów

1 TB (Terabajt) = 1000 GB = 1 000 000 000 000 bajtów

I KiB (Kibibajt) = 1024 bajty

1 MiB (Mebibajt) = 1024 KiB = / 048 576 bajtów

I GiB (Gigabajt) = 1024 MiB = / 073 741 824 bajty

1 TiB (Tebibajt) = 1024 GiB = / 099 511 627 766 bajtów

Jak sama nazwa wskazuje, FAT32 zarządza klastrami (jednostkami alokacji plików) za pomocą liczb 32-bitowych. Jednak w rzeczywistości wykorzystywanych jest tylko pierwszych 28 bitów każdej 32-bitowej pozycji tablicy FAT, w wyniku czego 4 bity pozostają w rezerwie. Wartość bitów rezerwowych modyfikowana jest jedynie podczas formatowania wolumenu — wtedy zerowane są wszystkie 32 bity pozycji. Podczas zapisów i odczytów pozycji FAT32 owe cztery bity są ignorowane. Jeżeli nie są zerowe, ich wartość jest zachowywana. Firma Microsoft nigdy nie wyjaśniła, w jakim celu zarezerwował te bity.

Zatem — mimo że pozycje tablicy FAT32 są liczbami 32-bitowymi — w FAT32 do zarządzania klastrami używane są liczby tylko 28-bitowe. Klastry w systemie plików FAT32 mogą składać się z od 1 (512 bajtów) do 64 sektorów (32 KiB). 28-bitowe numery klastrów należą do zakresu OOOOOOOh - FFFFFFFh (w zapisie szesnastkowym) lub 0 - 268 435 455 (dziesiętnie). Umożliwia to teoretycznie użycie 268 435 456 klastrów. W praktyce używa się ich mniejszej liczby, gdyż 11 numerów jest zarezerwowanych. Numery klastrów za­czynają się od 2 (numery 0 i 1 są zarezerwowane). Numer FFFFFF7h służy do oznaczania uszkodzonego klastra, a numery FFFFFF8h - FFFFFFFh oznaczają koniec łańcucha w tablicy FAT. Do wykorzystania pozostaje 268 435 445 klastrów (268 435 456 - 11 = 268 435 445).

W wolumenie FAT32 pierwsze 32 sektory są zarezerwowane. Znajduje się w nich domyślny rekord ładujący o długości 3 sektorów, który zaczyna się w sektorze logicznym o numerze 0, oraz zapasowy rekord ładujący — również składający się z 3 sektorów, zaczynający się w logicznym sektorze o numerze 6. Pozostałe sekto­ry są zarezerwowane i wypełnione zerami. Bezpośrednio za zarezerwowanymi 32 sektorami znajdują się obie tablice FAT (domyślna i zapasowa), których wielkość może wahać się w przedziale od 512 do 2 097 152 sektorów, co odpowiada od 65 525 do 268 435 445 klastrów obszaru danych.

Każdy klaster systemu plików FAT32 może składać się z 64 sektorów (32 KiB), zatem wolumeny i partycje FAT32 mogą zawierać do 17 184 062 816 sektorów (32 sektory rekordu ładującego + 2 097 152 sektorów ta­blicy FAT x 2 tablice FAT + 268 435 445 klastrów * 64 sektorów). Daje to pojemność 8.8 TB albo 8 TiB. Ta pojemność jest jednak wyłącznie teoretyczna, gdyż 32-bitowe adresowanie sektorów stosowane w tabli­cach partycji znajdujących się w głównym rekordzie ładującym (MBR) dysku ogranicza liczbę sektorów do 4 294 967 295 (2" - 1), co w rezultacie daje maksymalną pojemność wolumenu wynoszącą 2,2 TB lub 2 TiB. Zatem — mimo że FAT32 może teoretycznie obsługiwać wolumeny o objętości do 8,8 TB — format tablicy partycji znajdującej się w głównym rekordzie ładującym ogranicza tę wielkość do 2,2 TB. Jeżeli obecny trend wzrostu pojemności dysków twardych się utrzyma, dyski wielkości 8 TiB pojawią się między rokiem 2009 a 2011. Do tego czasu trzeba będzie rozwiązać problem ograniczenia głównego rekordu ładującego.

Rozmiary poszczególnych plików nie mogą przekroczyć 4 GiB minus jeden bajt i są ograniczone wielkością 4-bajtowego pola przechowującego w pozycji katalogu wielkość pliku. Z tego powodu, że klastry są nume­rowane teraz za pomocą liczb 32-bitowych, a nie 16-bitowych, lekkiej modyfikacji musiała też ulec budowa pozycji katalogu plików. Dwubajtowe pole wskazujące na pierwszy klaster pliku zostało zwiększone do czte­rech bajtów. Wykorzystano do tego celu dwa spośród dziesięciu bajtów (12 - 21) zarezerwowanych do przy­szłych zastosowań.

Próba sformatowania w systemie Windows 2000 lub Windows XP wolumenu FAT32 większego niż 32 GiB spowoduje przerwanie procesu formatowania pod sam jego koniec i wyświetlenie komunikatu:

Rozmiar woluminu jest za duży dla wybranego systemu plików.

Jest to celowe działanie producenta oprogramowania. Narzędzia do formatowania dysków znajdu­jące się w systemie Windows 2000 i Windows XP nie sformatują wolumenu FAT32 większego niż 32 GiB. Ograniczenie to wprowadzono tylko do narzędzi dyskowych — system operacyjny może obsługiwać istniejące wolumeny FAT32 o pojemności do 2 TiB. Microsoft w ten sposób wymusza stosowanie systemu plików NTFS w wolumenach przekraczających 32 GiB. Przenośny dysk USB lub FireWire, który będzie używany w różnych systemach operacyjnych, między innymi w systemie Windows 98 lub Windows Me, musi zostać sformatowany w którymś z tych dwóch systemów.

W systemach Windows 95 OSR2 i Windows 98 istnieją dodatkowe ograniczenia wielkości wolu­menów FAT32. Dostarczany z tymi systemami program ScanDisk jest programem 16-bitowym, który nie może używać bloków pamięci większych niż 16 MB minus 64 KB. W wyniku tego program nie obsługuje wolumenów FAT32, których tablica FAT jest dłuższa niż owe 16 MB - 64 KB. Każda pozycja tablicy FAT32 zajmuje 4 bajty, zatem program ScanDisk nie może przetwarzać tablic FAT wolumenu FAT32 zawierającego więcej niż 4 177 920 klastrów. Po odjęciu dwóch zarezerwowa­nych klastrów daje to liczbę 4 177 918 klastrów. Przy klastrach o wielkości 32 KiB i uwzględnieniu obszaru zarezerwowanego dla sektora ładującego oraz samej tablicy FAT powoduje to ogranicze­nie wielkości wolumenów do 136,94 GB lub 127,53 GiB. Ograniczenia tego nie ma w systemie Windows Me.

Ograniczenia wolumenów FAT32 zestawiono w tabeli 25.14.

Tabela 25.14. Ograniczenia wolumenu FAT32

Rodzaj ograniczenia wolumenu	Liczba klastrów	Liczba sektorów tworzących klaster	Całkowita liczba sektorów wolumenu	Wielkość wolumenu (dziesiętnie)	Wielkość wolumenu (dwójkowo)
Minimalna wielkość	65 535	1	66 601	34,1 MB	32.52 MiB
Ograniczenie MBR	67 092 481	64	4 294 967 266	2,2 TB	2 TiB
Maksymalna wielkość	268 435 445	64	17 184 062 816	8,8 TB	8 TiB

/ MB (Megabajt) = / 000 000 bajtów

I GB (Gigabajt) = 1000 MB = / 000 000 000 bajtów

1 TB (Terabajt} = 1000 GB = 1 000 000 000 000 bajtów

1 KiB (Kibibajt) - 1024 bajty

1 MiB (Mebibajt) = 1024 KiB = / 048 576 bajtów

1 GiB (Gigabajt) = 1024 MiB = / 073 741 824 bajty

1 TiB (Tebibajt) = 1024 GiB = 1 099 511 627 766 bajtów

System plików FAT32 jest sprawniejszy niż FAT12 czy FAT! 6. W tych ostatnich w pierwszym sektorze wolumenu umieszczany jest rekord ładujący wolumenu. Jest to struktura danych o krytycznym znaczeniu — w przypadku jej uszkodzenia następuje utrata dostępu do danych wolumenu. W FAT32 zastosowano ulep­szone rozwiązanie. W pierwszych 32 sektorach wolumenu przechowywany jest domyślny rekord ładujący wolumenu oraz jego kopia zapasowa. Każdy z tych rekordów ma długość trzech sektorów. Domyślny rekord ładujący wolumenu FAT32 zajmuje sektory 0-2 (pierwsze trzy sektory) partycji, a zapasowy — sektory 6-8. Zapasowy rekord ładujący wolumenu FAT32 uratował mnie kilka razy, gdy uszkodzeniu uległ domyślny rekord ładujący, a tym samym nastąpiła utrata dostępu do danych wolumenu. We wszystkich tych przypadkach za pomocą edytora dysku Norton Diskedit (wchodzącego w skład pakietu Norton SystemWorks firmy Symantec) mogłem odzyskać cały wolumen. W tym celu wystarczyło przekopiować zawartość rekordu zapasowego do domyślnego. Systemy plików FAT 12 i FAT 16 nie tworzą kopii zapasowej rekordu ładującego, dlatego gdy ulegnie on uszkodzeniu, należy go odtworzyć ręcznie, co jest dużo trudniejszym zadaniem.

Kolejną ważną różnicą między FAT32 a jego poprzednikami jest koncepcja katalogu głównego. W przypad­ku partycji systemu plików FAT32 katalog główny nie znajduje się, tak jak w przypadku partycji FAT16, w ściśle określonym miejscu partycji. Może on zostać umieszczony w dowolnym miejscu partycji i może rozrastać się bez ograniczeń. W ten sposób zniesione zostało ograniczenie liczby pozycji mogących znajdo­wać się w katalogu głównym oraz stworzona została możliwość dynamicznej zmiany wielkości partycji FAT32. Niestety firma Microsoft nie wprowadziła w systemach Windows takiego rozwiązania, ale dokonano tego w produktach innych firm. takich jak na przykład w programie PartitionMagic firmy PowerQuest.

System plików FAT32, podobnie jak FAT12 i FAT16, przechowuje dwie kopie tablicy FAT. Po wykryciu uszkodzenia sektora w domyślnej tablicy FAT system automatycznie przełącza się na tablicę zapasową. Katalog główny w FAT16 ma długość 32 bajtów i znajduje się bezpośrednio za obydwiema tablicami FAT. W FAT32 katalog główny jest podkatalogiem przechowywanym jako plik, dlatego może znajdować się w dowolnym miejscu partycji i może się powiększać w sposób nieograniczony. W przypadku FAT32 nie obowiązuje zatem znane z FAT 12 i FAT16 ograniczenie do 512 pozycji w katalogu głównym.

Podstawową wadą systemu FAT32 jest jego niezgodność z poprzednimi systemami plików DOS oraz Win­dows 95. Z dysku z FAT32 nie można uruchomić systemu DOS ani wcześniejszego niż OSR2 systemu Win­dows 95. Nie można też zobaczyć zawartość partycji FAT32 w komputerze uruchomionym pod kontrolą sys­temu DOS czy starszego systemu Windows 95. System plików FAT32 obsługują już najnowsze dystrybucje systemów Linux, a nawet system Mac OS 8.1. Dla wszystkich komputerów, z wyjątkiem najstarszych, FAT32 jest najbardziej uniwersalnym formatem obsługującym wolumeny o wielkich pojemnościach.

System plików FAT32 można scharakteryzować następująco:

• Jest obsługiwany przez systemy Windows 95B (OSR2), 98, Me, 2000, XP i nowsze.

• Nie jest obsługiwany przez system MS-DOS 6.22 i wcześniejsze oraz systemy Windows 95A i Windows NT.

• Jest obsługiwany przez system Mac OS 8.1 i nowsze.

• Jest idealnym systemem plików dla wielkich, przenośnych dysków USB i FireWire. używanych w komputerach PC i Mac.

• Katalog główny przechowywany jest jako plik podkatalogu i może znajdować się w dowolnym miejscu wolumenu. Katalogi (włączając w to katalog główny) mogą przechowywać do 65 534 pozycji. Liczba ta ulega zmniejszeniu, gdy w katalogach występują pozycje o długich nazwach.

• FAT32 korzysta z mniejszych klastrów (4 KiB w przypadku wolumenów do 8 GiB), dlatego oszczędniej gospodaruje wolnym miejscem na dysku niż FAT16.

• Mający krytyczne dla dostępu do danych znaczenie rekord ładujący ma w systemie FAT32 kopię zapasową przechowywaną od 6. sektora logicznego wolumenu.

• Systemy Windows 2000 i XP mogą formatować wolumeny FAT32 o pojemności nie większej niż 32 GiB. Większe wolumeny należy formatować w systemie NTFS.

• W przypadku problemów z uruchamianiem systemu operacyjnego komputer trzeba uruchomić za pomocą dysku (dyskietki) utworzonego przez systemy Windows 95B (OSR2), 98. Me. 2000 lub XP. Niewiele programów firm trzecich potrafi naprawiać i odzyskiwać dane z wolumenów FAT32.

• FAT32 nie jest wyposażony w mechanizmy bezpieczeństwa, szyfrowania ani kompresji danych.

• Wielkości plików w wolumenie FAT32 są ograniczone do 4 294 967 295 bajtów (2³² - 1 ), czyli o jeden bajt mniej niż 4 GiB.

Dublowanie tablic FAT

System FAT32 w udoskonalony sposób wykorzystuje również obydwie przechowywane w partycji kopie ta­blicy FAT. W przypadku systemu FAT16 pierwsza kopia tablicy FAT jest zawsze kopią podstawową, z któ­rej dane przepisywane są do drugorzędnej tablicy FAT, powodując czasem jej uszkodzenie. W przypadku FAT32. gdy system operacyjny stwierdzi błędy w podstawowej tablicy FAT — przełącza się na jej drugą ko­pię, która staje się automatycznie kopią podstawową. Dodatkowo, by zapobiec uszkodzeniu jednej kopii tabli­cy FAT przez drugą, system może wyłączyć mechanizm ich dublowania. W ten sposób zwiększa się stopień odporności partycji FAT32 na błędy, a często możliwe jest naprawienie uszkodzonej tablicy FAT bez natych­miastowego przerwania działania systemu lub utraty danych z tabeli.

Tworzenie partycji FAT32

Poza znaczącymi zmianami wewnętrznymi wprowadzanymi przez FAT32, nowy system plików ma również wpływ na procedury tworzenia i zarządzania partycjami. Nowe partycje FAT32 tworzy się w systemach Win­dows 9x za pomocą uruchamianego z wiersza poleceń programu FDISK — tak jak się to robiło w przypadku partycji FAT16. Po uruchomieniu program FDISK sprawdza dyski i. jeżeli stwierdzone zostanie, że mają one pojemność większą niż 512 MiB, na ekranie wyświetlany jest następujący komunikat:

Jeżeli na to pytanie odpowie się twierdząco, to każda tworzona partycja większa niż 512 MiB będzie utwo­rzona jako partycja FAT32. Jeżeli chce się utworzyć partycję większą niż 2 GiB, to nie ma innej możliwości jak tylko przez włączenie obsługi dużych dysków. W pozostałych przypadkach można wybrać preferowany typ partycji. Wszystkie następujące po tym ekrany programu FDISK są takie same jak we wcześniejszych wer­sjach programu.

Program FDISK o rozmiarze klastra decyduje na podstawie wybranego systemu plików oraz wielkości partycji. Domyślną wartość wybraną przez program FDISK można jednak zastąpić inną wartością podaną za pomocą nieudokumentowanego parametru programu FORMAT, wydając polecenie:

FORMAT /Z:n

gdzie n pomnożone przez 512 daje pożądany rozmiar klastra w bajtach; można sformatować partycję z uży­ciem innego rozmiaru klastra niż domyślny.

Parametr II nie może przekroczyć wielkości 65 536 klastrów partycji FAT16, dlatego zaleca się używanie go tylko w przypadku partycji FAT32. Dodatkowo, nie powinno się używać systemu, któ­rego rozmiar klastra został zmieniony w ten sposób, bez uprzedniego dokładnego przetestowania. Zmiana rozmiaru klastra może zwiększyć lub zmniejszyć ilość martwego miejsca na dysku, ale ma również wyraźny wpływ na wydajność dysku. Poza tym niektóre narzędzia dyskowe mogą odmówić pracy po napotkaniu na klaster niestandardowego typu.

Konwersja FAT16 do FAT32

System Windows 98 i następne wyposażone zostały w program Kreator konwersji FAT32, którego zadaniem jest przeprowadzenie konwersji działającej partycji FAT16 na partycję FAT32.

Kreator zbiera informacje potrzebne do przeprowadzenia konwersji, informuje użytkownika o konsekwen­cjach implementacji FAT32 i podejmuje działania mające zabezpieczyć przed utratą danych oraz przed inny­mi problemami. Po wybraniu przez użytkownika dysku do konwersji kreator rozpoczyna wyszukiwanie apli­kacji (takich jak narzędzia dyskowe), które mogą nie działać prawidłowo w partycji, w której przeprowadzona zostanie konwersja. Następnie kreator stwarza możliwość usunięcia tych programów, a także namawia do wykonania przed konwersją kopii zapasowej wszystkich danych znajdujących się na konwertowanej partycji. Nawet w przypadku, gdy nie używasz proponowanego przez kreator programu Kopia zapasowa — wykona­nie kopii zapasowej danych jest ze wszech miar zalecanym środkiem ostrożności.

Proces konwersji, oprócz tworzenia nowego rekordu ładującego, tablic FAT oraz klastrów, musi też uporać się z danymi zgromadzonymi w partycji. Z tego powodu proces ten trwa dużo dłużej niż zwykły podział dysku na partycje i sformatowanie pustej partycji. W zależności od ilości danych znajdujących się w partycji oraz od nowego rozmiaru klastra — proces konwersji może potrwać do kilku godzin.

Po dokonaniu konwersji partycji FAT) 6 na partycję FAT32 nie można, za pomocą narzędzi systemu Windows, przeprowadzić konwersji odwrotnej — za wyjątkiem zniszczenia partycji i założenia jej od nowa. Na rynku dostępne są jednak narzędzia dokonujące konwersji z FAT32 do FAT16. W czasie wykonywania konwersji do­brze jest przedsięwziąć dodatkowe środki ostrożności, takie jak na przykład podłączenie komputera do UPS-a. Zanik napięcia w czasie konwersji partycji może doprowadzić bowiem do całkowitej utraty danych.

Inne narzędzia służące do dzielenia dysków na partycje

System Windows został wyposażony jedynie w podstawowe narzędzia do tworzenia partycji FAT32. Na rynku dostępne są takie programy, jak Partition Commander firmy VCOM (www.v-com.com) czy PartitionMagic, produkowany przez przejętą przez korporację Symantec firmę PowerQuest (ivww.potverQuesf.com), które zosta­ły wyposażone w znacznie szerszy zestaw funkcji do zarządzania partycjami. Programy te potrafią łatwo kon­wertować w obu kierunkach partycje pomiędzy systemami plików FAT16, FAT32 czy NTFS, a także zmieniać rozmiar, przenosić lub kopiować całe partycje bez niszczenia przechowywanych na nich danych. Programy te umożliwiają również zmianę rozmiaru klastrów.

Przewodnik po systemie plików FAT

Tablicę FAT można wyobrazić sobie jako rodzaj arkusza kalkulacyjnego przechowującego informacje o wy­korzystaniu każdego klastra dysku. Każdej komórce tego arkusza odpowiada pojedynczy klaster. Liczba za­pisana w tej komórce określa, czy klaster jest używany przez plik, a jeśli tak, to gdzie znajduje się następny klaster tego pliku. Zatem aby określić, w których klastrach zapisany jest plik, poszukiwania należy rozpocząć od pozycji w tablicy FAT odpowiadającej pierwszemu klastrowi wymienionemu w katalogu, w którym ten plik się znajduje. Zaglądając w tablicy FAT w pozycję wymienionego w katalogu klastra, znajduje się odnie­sienie do następnego wykorzystywanego przez ten plik. Każda pozycja tabeli FAT wskazuje na pozycję na­stępnego klastra i tak dalej, aż do dotarcia do końca pliku —jest to nazywane łańcuchem FAT. Liczby prze­chowywane w tablicy FAT mają długość 12, 16 lub 32 bitów. Liczby 16-bitowej tablicy FAT łatwo jest śledzić w edytorze dyskowym, gdyż zajmują one na dysku równo dwa bajty. Liczby 12-bitowe zajmują półtora bajta i stanowią większy problem, gdyż większość edytorów dysku przedstawia dane w całkowitych bajtach. W takim przypadku do zamiany pokazywanych bajtów na poszczególne liczby przechowywane w tablicy FAT należy wykonywać odpowiednie przekształcenia szesnastkowo-dwójkowe. Na szczęście większość do­stępnych narzędzi do edycji tablicy FAT (za wyjątkiem znajdującego się w systemie DOS programu DEBUG dokonuje automatycznej konwersji tych liczb. Większość z nich przedstawia liczby tablicy FAT w postaci dziesiętnej, z którymi ludzie dają sobie łatwiej radę.

W systemie plików FAT16 numery klastrów przechowywane są w postaci 16-bitowych liczb z zakresu od OOOOh do FFFFh. Największą możliwą liczbąjest FFFFh (dziesiętnie 65 535). Kilka liczb z początku i końca tego zakresu jest zarezerwowanych na inne cele; w rezultacie dozwolone przez FAT16 numery klastrów za­wierają się w przedziale od 0002h do FFF6h (szesnastkowo; dziesiętnie 2- 65 526). Wszystkie pliki muszą być zapisywane w klastrach o numerach z tego zakresu. Do zapisu plików pozostaje zatem 65 524 klastrów, co oznacza, że partycji nie można podzielić na większą liczbę klastrów. W tabeli 25.15 przedstawiono zapisy przykładowego pliku w tablicy FAT16.

Tabela 25.15. Pozycje tablicy FAT 16

Katalog plików

Nazwa pliku	Pierwszy klaster pliku	Rozmiar pliku (w klastrach)
USCONST. TXT	1000	4
Tablica alokacji pilików FAT 16
Numer klastra w FAT	Wartość	Znaczenie
00002	0	Pierwszy dostępny klaster.
00999	0	Klaster nieużywany.
01000	1001	Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
01001	1002	Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
01002	1003	Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
01003	FFFFh	Koniec pliku.
01004	0	Klaster nieużywany.
65526	0	Ostatni dostępny klaster.

W powyższym przykładzie zapis pozycji pliku w katalogu oznacza, że pierwszy klaster pliku ma numer 1000. W tablicy FAT na pozycji 1000 wpisana jest niezerowa wartość oznaczająca, że klaster przez nią reprezento­wany jest używany, a jej konkretna wartość mówi, w którym klastrze znajduje się dalszy ciąg pliku. W tym przypadku w pozycji 1000 znajduje się wartość 1001, co oznacza, że dalszy ciąg pliku znajduje się w klastrze 1001. Wartość w pozycji 1001 wskazuje na pozycję 1002, a ta z kolei na pozycję 1003. Wartość pozycji 1003 wynosi FFFFh, co oznacza, że klaster jest używany, ale plik się w nim kończy.

Wykorzystywanie tablicy FAT staje się bardziej zrozumiale w przypadku, gdy plik jest pofragmentowany. Załóżmy, że przed utworzeniem pliku USCONST.TXT inny plik zajął klastry 1002 oraz 1003. Jeżeli zapisywanie pliku USCONST.TXTrozpocznie się od klastra numer 1000, to nie może on zostać zapisany w ciągłym obszarze, gdyż uniemożliwia mu to plik zapisany w klastrach 1002 oraz 1003. W takim przypadku system operacyjny pominie oba zajęte klastry i zapisze plik w pierwszych wolnych klastrach. Sytuacja ta została pokazana w tabeli 25.16.

Tabela 25.16. Powiązanie pomiędzy katalogiem plików a tablicą FAT (plik pofragmentowany)

Katalog plików

Nazwa pliku	Pierwszy klaster pliku		Rozmiar pliku (w klastrach)
PLEDGE.TXT	1002		2
USCONST. TXT	1000		4
Tablica alokacji plików FATI6
Numer klastra w FAT	Wartość		Znaczenie
00002	0		Pierwszy dostępny klaster.
	...
00999	^0		Klaster nieużywany.
01000	1001		Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
01001	1004		Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
01002	1003		Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
01003	FFFFh		Koniec pliku.
01004	1005		Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
01005	FFFFh		Koniec pliku.
65526	0		Ostatni dostępny klaster.

W powyższym przykładzie zapisany wcześniej plik PLEDGE.TXT uniemożliwia zapisanie w ciągłym obsza­rze pliku USCONST.TXT. Zatem zajęte klastry muszą zostać pominięte, a zapisy w FAT odzwierciedlają tę sytuację. Znajdujący się w systemie DOS lub Windows program do defragmentacji dysku przesunąłby w tym przypadku pliki w ten sposób, żeby oba znajdowałyby się w ciągłych obszarach, a następnie uaktualniłby za­wartość tablicy FAT, tak by odzwierciedlała ona zmieniony stan.

Pierwsze dwie pozycje tablicy FAT są zarezerwowane i zawierają informacje o samej tablicy FAT. Wszyst­kim pozostałym pozycjom odpowiadają poszczególne klastry na dysku. Większość pozycji w tablicy FAT zawiera odwołania do innych pozycji w tej tablicy, wskazując klaster zawierający dalszy ciąg pliku. Niektóre pozycje tablicy FAT zawierająjednak liczby szesnastkowe posiadające specjalne znaczenie:

• OOOOh — oznacza klaster nieużywany przez plik.

• FFFlh — oznacza klaster, którego co najmniej jeden sektor jest uszkodzony i z tego powodu nie powinien być on używany do przechowywania danych.

• FFF8h - FFFFh — oznaczają, że klaster zawiera koniec pliku i nie jest już potrzebne odniesienie do innego klastra.

Dla porównania przyjrzyjmy się teraz, jak plik z pierwszego przykładu zostałby zapisany w systemie plików FAT32. W FAT32 numery klastrów należą do zakresu od OOOOOOOOh do OFFFFFFFh (szesnastkowo; dzie­siętnie 0 - 268 435 455). Podobnie jak w FAT16, kilka liczb z początku i końca tego zakresu jest zarezerwowa­nych na inne cele; w rezultacie dozwolone przez FAT32 numery klastrów zawierają się w przedziale od 00000002h do OFFFFFFóh (szesnastkowo; dziesiętnie 2 - 268 435 446). Do zapisu plików pozostaje zatem 268 435 445 klastrów, co oznacza, że partycji nie można podzielić na większą liczbę klastrów. Ponieważ w przy­padku FAT32 klastrów jest dużo więcej, dysk można podzielić na mniejsze klastry, czego efektem jest oszczęd­ność miejsca na dysku. W tabeli 25.17 przedstawiono zapisy tablicy FAT32 dla pliku z pierwszego przykładu.

Tabela 25.17. Pozycje pliku w FAT32

Katalog plików

Nazwa pliku	Pierwszy klaster pliku	Rozmiar pliku (w klastrach)
USCONST. TXT	1000	8
Tablica alokacji plików FAT32
Numer klastra w FAT	Wartość	Znaczenie
0000000002	0	Pierwszy dostępny klaster.
0000000999	0	Klaster nieużywany.
0000001000	1001	Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
0000001001	1002	Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
0000001002	1003	Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
0000001003	1004	Klaster używany, wskazuje na następny klaster
0000001004	1005	Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
0000001005	1006	Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
0000001006	1007	Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
0000001007	OFFFFFFFh	Koniec pliku.
0000001008	0	Klaster nieużywany.
268 435 446	0	Ostatni dostępny klaster

Ponieważ system FAT32 pozwala na utworzenie dużo większej liczby klastrów, rozmiar klastra jest zwykle mniejszy. Mimo że pliki zajmują w ten sposób większą liczbę klastrów, to jednak na dysku marnuje się dużo mniej miejsca, gdyż tylko ostatni klaster nie jest w pełni wykorzystany.

Wolumeny FAT32 podlegająjednak pewnym ograniczeniom. W wolumenach o wielkości mniejszej niż 512 MiB domyślnie zakładany jest system plików FAT16, jednak za pomocą odpowiednich narzędzi lub poleceń można założyć FAT32 w partycji o rozmiarze 32,52 MiB. To jednak koniec, wszystko poniżej tej granicy musi być albo systemem FAT16 albo systemem FAT12.

Stosowanie mniejszych rozmiarów klastrów powoduje, że samych klastrów jest znacznie więcej i więcej jest też pozycji w tablicy FAT. Partycja wielkości 2 GiB w przypadku zastosowania w niej systemu FAT32 wyma­ga tablicy FAT zawierającej 524 288 pozycji, gdy ta sama partycja w przypadku zastosowania FAT16 wyma­ga tablicy zawierającej tylko 65 536 pozycji. Analogicznie zmienia się rozmiar tablicy i w przypadku FAT16 wynosi 128 KiB (65 536 pozycjixl6 bitów = 1 048 576 bitów/8 = 131 072 bajtów/1024 = 128 KiB), gdy zaś w przypadku FAT32 wynosi 2 MiB.

Rozmiar tablicy FAT ma wyraźny wpływ na wydajność systemu operacyjnego. Systemy Windows 9x/Me w celu poprawy wydajności systemu plików przechowują w pamięci za pośrednictwem VCACHE całą tablice FAT. Zastosowanie klastra o rozmiarze 4 KiB na dysku o pojemności do 8 GiB w przypadku komputera PC wyposażonego w średnią ilość pamięci RAM jest rozsądnym kompromisem. Jeżeli system plików, w celu zmniejszenia martwego obszaru na dysku, używałby klastrów wielkości jednego sektora (1 sektor = 512 bajtów), tablica FAT dysku o pojemności 2 GiB zawierałaby 4 194 304 pozycje i zajmowałaby 16 MB pamięci.

Tablica taka zajęłaby w średniej klasy komputerze znaczną części pamięci RAM, co spowodowałoby znaczą­ce obniżenie jego wydajności. Chociaż na pierwszy rzut oka może wydawać się, że nawet 2 MB tablica FAT jest duża w porównaniu z tablicą o wielkości 128 KiB, to należy pamiętać, że dyski twarde są obecnie dużo szybsze niż były w czasach, w których tworzono system FAT. W praktyce zastosowanie FAT32 powoduje niewielki (mniej niż 5%) wzrost wydajności systemu plików. Jednak gdy system wykonuje bardzo dużo se­kwencyjnych zapisów dysku — obserwuje się równie niewielki spadek wydajności.

0 tym, czy na dysku umieszczony zostanie FAT 12-, 16- czy 32-bitowy decyduje program dzielący dysk na partycje, chociaż sama tablica FAT umieszczana jest na dysku dopiero w momencie formatowania wysokopo-ziomowego przeprowadzanego na przykład przez program FORMAT. We współczesnych systemach 12-bitowy FAT zakładany jest głównie na dyskietkach, chociaż program FDISK założy 12-bitowy FAT w wolumenie dysku twardego, którego rozmiar jest mniejszy niż 16 MiB. W wolumenach, których rozmiar jest większy od 16 MiB. program FDISK utworzy 16-bitową tablicę FAT. W przypadku systemów Windows 95 OSR2. Win­dows 98 oraz Windows Me i dysków o pojemnościach większych niż 512 MiB program FDISK może utwo­rzyć 32-bitową tablicę FAT. W tym celu należy odpowiedzieć twierdząco na zadawane po uruchomieniu programu FDISK pytanie, czy ma on uaktywnić obsługę dużych dysków. System FAT32 można też założyć za pomocą programu Zarządzanie dyskami na nowym dysku zainstalowanym w systemie Windows 2000 lub Windows XP (system Windows NT nie obsługuje FAT32).

Wolumeny FAT mają dwie kopie tablicy FAT. Każda z nich zajmuje w ciągłym obszarze kolejne sektory dysku, a druga tablica FAT następuje bezpośrednio po pierwszej. Niestety, system operacyjny wykorzystuje drugą tablicę FAT tylko w przypadku, gdy sektory pierwszej tablicy FAT ulegną fizycznemu uszkodzeniu. Jeżeli pierwsza tablica FAT będzie zawierać błędne wpisy — co jest znacznie częstszym przypadkiem — sys­tem operacyjny nie będzie w jej miejsce używał drugiej tablicy FAT. Nawet program CHKDSK nie sprawdza ani nie weryfikuje zawartości drugiej tablicy FAT. Co więcej, gdy system operacyjny uaktualnia pierwszą ta­blicę FAT, automatycznie przekopiowuje do drugiej dużą część pierwszej. Jeżeli pierwsza kopia zostanie uszko­dzona, a później uaktualniona przez system operacyjny, duża część pierwszej tablicy zostanie skopiowana do drugiej, powodując w ten sposób i jej uszkodzenie. Po uaktualnieniu druga kopia tablicy FAT jest zwykle od­biciem lustrzanym pierwszej — we wszystkich szczegółach, łącznie z błędami. Obie tablice FAT rzadko po­zostają niezsynchronizowane przez dłuższą chwilę. Gdy tablice są niezsynchronizowane, a system operacyjny dokonuje zapisu na dysku, uaktualnia pierwszą tablicę, a następnie zapisuje do drugiej zawartość pierwszej. To dlatego programy do naprawy dysku lub odtwarzania danych zalecają zaprzestanie dalszej pracy natychmiast po odkryciu problemu z FAT. Programy takie jak Norton DiskDoctor (należący do pakietu Norton Utilities. będącego obecnie częścią Norton SystemWorks) wykorzystują drugą tablicę FAT jako pomoc do naprawy pierwszej, ale gdy system operacyjny zdążył już uaktualnić drugą tablicę FAT, naprawa pierwszej może oka­zać się niemożliwa.

Katalogi

Katalog plików jest prostą bazą danych zawierającą informacje o plikach przechowywanych w partycji FAT. W systemie Windows katalogi nazywane są również folderami.

Każdy rekord katalogu ma długość 32 bajtów i nie zawiera znaków ograniczających ani znaków rozdzie­lających poszczególne pola rekordu. Katalog plików przechowuje praktycznie wszystkie informacje, jakie system operacyjny posiada na temat pliku, są to:

♦ Nazwa pliku i jej rozszerzenie. Ośmioznakowa nazwa pliku oraz trzyznakowe jej rozszerzenie. Kropka pomiędzy nazwą a rozszerzeniem nie jest umieszczana w tym zapisie.

Aby dowiedzieć się, jak w strukturze katalogu 8.3 systemy Windows 9x/Me przechowują nazwy pli-ków o długości do 255 znaków, przejdź do punktu „VFAT i długie nazwy plików" znajdującego się we wcześniejszej części tego rozdziału.

• Bajt atrybutów pliku. Bajt zawierający znaczniki reprezentujące standardowe atrybuty plików DOS, przedstawione w tabeli 25.21.

• Data oraz czas ostatniej modyfikacji pliku. Data oraz czas utworzenia pliku lub jego ostatniej modyfikacji.

• Rozmiar pliku. Rozmiar pliku w bajtach.

• Odnośnik do pierwszego klastra. Numer klastra partycji, w którym znajduje się początek pliku. Więcej informacji na temat klastrów znajdziesz w punkcie „Klastry (jednostki alokacji plików)" we wcześniejszej części tego rozdziału.

Katalog plików nie zawiera wszystkich informacji o pliku. Nie zawiera na przykład informacji o położeniu w partycji reszty klastrów. w których umieszczony jest plik. oraz o tym. czy plik zapisany jest w obszarze ciągłym lub czy jest pofragmentowany. Wszystkie te informacje przechowywane są w tablicy FAT.

Istnieją dwa podstawowe typy katalogów — katalog główny (nazywany też folderem głównym) oraz podka­talogi (nazywane folderami). W każdym wolumenie może znajdować się tylko jeden katalog główny. Katalog główny systemu plików FAT12 i FAT16 jest zawsze przechowywany w ściśle określonym miejscu dysku, bezpośrednio za obiema tablicami FAT. Wielkości katalogów głównych są różne na dyskach różnych rodza­jów i pojemności, ale w przypadku systemu plików FAT12 i FAT16 wielkość katalogu głównego danego dysku jest niezmienna. Program FORMAT zakłada w wolumenach tego typu katalog główny o określonej wielkości, która nie może już być zwiększona. W tabeli 25.18 przedstawiono ograniczenia liczby pozycji ka­talogu głównego dla konkretnych nośników. Podkatalogi oraz katalog główny systemu plików FAT32 prze­chowywane są w obszarze danych dysku w taki sam sposób, w jaki przechowywane są pliki, a w związku z tym mogą zmieniać się dynamicznie i nie mają ograniczenia wielkości.

Zaletą systemu plików FAT32 jest to, że katalog główny tego systemu może być ulokowany w do­wolnym miejscu dysku oraz że może on mieć nieograniczoną liczbę pozycji. FAT32 został omówiony szczegółowo we wcześniejszej części tego rozdziału.

Tabela 25.18. Ograniczenia liczby pozycji w katalogu głównym systemów plików FAT12 i FAT16

Rodzaj nośnika	Maksymalna liczba pozycji w katalogu głównym
Dysk twardy	512
Dyskietka 1,44 MB	224
Dyskietka 2,88 MB	448
Jaz oraz Zip	512
LS-120	512

Każdy katalog, niezależnie od tego. czy jest on katalogiem głównym czy podkatalogiem, jest zbudowany w ten sam sposób. Pozycje w tej bazie danych przechowują informacje o poszczególnych plikach oraz nazwy tych plików. Informacje z katalogu są powiązane z tabelą FAT poprzez pozycję pierwszego klastra zajmowanego przez plik. Gdyby pliki na dysku nie były dłuższe niż jeden klaster, tabela FAT nie byłaby w ogóle po­trzebna. Katalog plików przechowuje wszystkie informacje niezbędne systemowi DOS do zarządzania plikiem, za wyjątkiem informacji o zajmowanych przez niego klastrach innych niż pierwszy z nich. Informacje o po­zostałych klastrach zajmowanych przez plik przechowywane są w tablicy FAT.

Aby prześledzić położenie pliku na dysku, użyj programu edytora dysku, takiego jak na przykład Disk Editor znajdujący się w pakiecie Norton Utilities. Rozpocznij od przejrzenia pozycji katalogu, w którym plik ten się znajduje i odnalezienia informacji na temat pierwszego klastra zajmowanego przez plik oraz rozmiaru tego pliku. Następnie, posługując się odpowiednimi poleceniami edytora, przejdź do tablicy FAT, w której możesz poruszać się dalej po łańcuchu klastrów zajmowanych przez plik, aż do napotkania końca pliku. Wykorzystu­jąc w ten sposób informacje zapisane w katalogu oraz w tablicy FAT, można przejrzeć wszystkie klastry zaj­mowane przez dany plik na dysku. Technika ta może okazać się pomocna w razie potrzeby odszukania zgu­bionych części plików.

Każda pozycja katalogu plików systemu FAT ma długość 32 bajtów. W tabeli 25.19 przedstawiono ich strukturę, względne położenie każdego pola w pozycji (w zapisie szesnastkowym i dziesiętnym) oraz jego długość.

Nazwy plików oraz ich rozszerzenia są wyrównane do strony lewej i uzupełnione spacjami do pełnej długości (spacja w kodzie ASCII reprezentowana jest przez wartość 20h). Innymi słowy, jeżeli nazwą pliku jest ALA.

to przechowywana jest ona w postaci ALA , gdzie myślnik oznacza spację. Pierwszy bajt nazwy pliku

wykorzystywany jest też do sygnalizowania stanu pliku reprezentowanego przez tę pozycję, jak to pokazano w tabeli 25.20.

Tabela 25.19. Format pozycji w katalogu plików systemu FAT

Położenie w zapisie szesnastkowym	Położenie w zapisie dziesiętnym	Długość pola	Opis pola
OOh	0	8 bajtów	Nazwa pliku.
08h	8	3 bajty	Rozszerzenie nazwy pliku.
OBh	11	1 bajt	Atrybuty pliku.
OCh	12	10 bajtów	Zarezerwowane (OOh).
16h	22	2 bajty	Czas utworzenia pliku.
18h	24	2 bajty	Data utworzenia pliku.
lAh	26	2 bajty	Pierwszy klaster pliku.
ICh	28	4 bajty	Rozmiar pliku w bajtach.

Tabela 25.20. Bajt stanu pozycji katalogu (pierwszy bajt)

OOh	Pozycja nigdy wcześniej nie używana. Pozycje znajdujące się poniżej nie są przeszukiwane.
05h	Oznacza, że pierwszym znakiem nazwy pliku jest w rzeczywistości wartość E5h.
E5h	a (mata litera sigma). Oznacza, że plik zosta! usunięty.
2Eh	(.) (kropka). Oznacza, że ta pozycja reprezentuje katalog. Jeżeli w drugim znaku nazwy również znajduje się wartość 2Eh, to pole pierwszego klastra pliku wskazuje na klaster katalogu nadrzędnego (w przypadku, gdy nadrzędnym katalogiem jest katalog główny, pole klastra pliku zawiera wartość OOOOh).

W tabeli 25.21 przedstawiono przechowywaną w pozycji katalogu FAT zawartość bajtu atrybutu pliku. Atrybuty są jednobitowymi znacznikami określającymi pewne właściwości pliku, takie jak. na przykład, czy plik jest ukryty albo czy przeznaczony jest tylko do odczytu. Każdy znacznik przez zmianę wartości bitu jest uaktyw­niany (1) lub dezaktywowany (0). Kombinację ośmiu bitów można zapisać przy użyciu szesnastkowej warto­ści pojedynczego bajta. Na przykład wartość 07h odpowiada bitom 00000111, a jedynki na pozycjach pierw­szej, drugiej i trzeciej oznaczają „plik systemowy", „ukryty", przeznaczony „tylko do odczytu".

Do zmiany atrybutów plików w wierszu poleceń służy w systemach DOS i Windows program ATTRIB. W interfejsie graficznym systemu Windows do tego celu przeznaczone jest okno właściwości pliku lub folderu. Gdy plik jest archiwizowany lub zmieniana jest jego zawartość, wartość bitu archiwizacji jest zmieniana automatycznie.

Błędy systemu plików FAT

Błędy systemu plików powstają z powodu problemów sprzętowych, ale znacznie częściej są one wynikiem załamania się aplikacji czy też nieprawidłowej obsługi systemu. Na przykład wyłączenie komputera bez pra­widłowego zamknięcia systemu Windows może doprowadzić do powstania błędów polegających na tym, że nieużywane klastry są oznaczone jako używane. W kolejnych punktach zostaną omówione najczęściej wystę­pujące w systemie plików błędy.

Zgubione klastry

Prawdopodobnie najpowszechniej występującym błędem są zgubione klastry. czyli klastry, które według ta­blicy FAT są używane, a w rzeczywistości jest inaczej. Błąd ten jest najczęściej skutkiem przerwania operacji wykonywanej na systemie plików spowodowanej załamaniem się aplikacji lub wyłączeniem komputera. War­tość w pozycji tablicy FAT. może odpowiadać następnemu klastrowi, ale łańcuch FAT biorący swój początek w pozycji katalogu plików został w jakimś miejscu przerwany.

W tabeli 25.22 przedstawiono przypadek zgubionych klastrów.

Tabela 25.22. Zgubione klastry

Katalog plików

Nazwa pliku	Pierwszy klaster pliku	Rozmiar pliku (w klastrach)
(brak pozycji)	0	0
Numer klastra w FAT	Tablica alokacji f ilików FAT 16 Wartość	Znaczenie
00002	0	Pierwszy dostępny klaster.
00999	0	Klaster nieużywany.
01000	1001	Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
01001	1002	Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
01002	1003	Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
01003	FFFFh	Koniec pliku.
01004	0	Klaster nieużywany.
65526	0	Ostatni dostępny klaster.

System operacyjny odnajduje prawidłowy łańcuch klastrów, ale nie może znaleźć odpowiadającej mu pozycji w katalogu plików. Taką sytuację mogą spowodować programy, których działanie zostało zakończone bez da­nia im możliwości pozamykania otwartych przez nie plików. W czasie zapisywania pliku system operacyjny modyfikuje łańcuch w tablicy FAT, a ostatnim krokiem wykonywanym podczas zamykania pliku jest wpro­wadzenie do katalogu wpisu odpowiadającego zapisywanemu plikowi. Zgubione klastry pojawią się. jeżeli to działanie systemu operacyjnego zostanie przerwane przed zamknięciem pliku (co może mieć miejsce w przy­padku wyłączenia komputera bez przeprowadzenia procedury zamknięcia systemu operacyjnego). Programy naprawiające dyski poszukują zgubionych klastrów, śledząc łańcuchy FAT każdego pliku i każdego podkatalogu znajdującego się w partycji. Na ich podstawie budują w pamięci własną tablicę FAT, która w efekcie zawiera jedynie poprawnie przydzielone klastry. Tablica ta jest następnie porównywana z tablicą FAT znajdującą się na dysku. Każda oznaczająca używane klastry pozycja rzeczywistej tablicy FAT, której nie ma w tablicy utwo­rzonej w pamięci, oznacza zgubione klastry, gdyż nie są one częścią żadnego poprawnego łańcucha FAT.

Przed oznaczeniem zgubionych klastrów jako nieużywane, program naprawiający dysk daje zwykle możliwość zachowania danych znajdujących się w tych klastrach. Gdy, na przykład, w czasie pracy z edytorem tekstu sys­tem operacyjny ulegnie załamaniu lub gdy wyłączone zostanie zasilanie komputera, z zawartości zgubionych klastrów będzie zwykle można odzyskać tekst, nad którym się pracowało. Nienaprawione klastry są niedostępne dla systemu operacyjnego, a tym samym zmniejszają ilość dostępnego na dysku miejsca.

Naprawianie zgubionych klastrów polega na włączeniu ich do katalogu plików i nadaniu im nazwy lub też na wyzerowaniu ich pozycji w tablicy FAT. Po nadaniu im nazwy zawartość klastrów można obejrzeć, tak jak zawartość każdego innego pliku, i ewentualnie skasować ją po stwierdzeniu, że nie jest interesująca. Progra­my CHKDSK oraz SCANDISK naprawiają zgubione klastry, nadając im nazwy według schematu nazw zaczy­nających się od F1LE000I.CHK. W przypadku, gdy plików takich jest więcej, w ich nazwach pojawiają się są kolejne numery. W tabeli 25.23 pokazano przedstawione wcześniej zgubione klastry po naprawieniu ich przez program CHKDSK lub SCANDISK.

Tabela 25.23. Naprawione zgubione klastry

Katalog plików

Nazwa pliku j Pierwszy klaster pliku j		Rozmiar pliku (w klastrach)
FILE0001.CHK \ 1000		4
Numer klastra w FAT	Tablica alokacji] lików FAT 16 Wartość	Znaczenie
00002	0	Pierwszy dostępny klaster.
00999	0	Klaster nieużywany.
01000	1001	Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
01001	1002	Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
01002	1003	Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
01003	FFFFh	Koniec pliku.
01004	0	Klaster nieużywany.
65526	0	Ostatni dostępny klaster.

Jak widać, naprawa klastrów polegała na dodaniu do katalogu pliku nowej pozycji odpowiadającej pozycjom klastrów w tablicy FAT. Nazwa nadana naprawionym klastrom jest taka, a nie inna, gdyż program naprawia­jący nie ma żadnej możliwości stwierdzenia, pod jaką nazwą zgubione klastry występowały wcześniej.

Pliki skrzyżowane

Skrzyżowanie plików ma miejsce wówczas, gdy dwie pozycje katalogu plików w swoim polu określającym pierwszy klaster pliku niewłaściwie wskazują na ten sam klaster, w wyniku czego oba pliki korzystają z tego samego łańcucha FAT. Każdy klaster może zawierać dane tylko jednego pliku, zatem praca z jednym z plików ze skrzyżowanej pary powoduje nieumyślną zmianę zawartości drugiego.

Przykładowe skrzyżowane pliki zostały przedstawione w tabeli 25.24.

Tabela 25.24. Pliki skrzyżowane

Katalog plików

Nazwa pliku	Pierwszy klaster pliku		Rozmiar pliku (w klastrach)
USCONST.TXT	1000		4
PLEDGE.TXT	1002		2
		Tablica alokacji plików FAT 16
Numer klastra w FAT	Wartość		Znaczenie
00002	0		Pierwszy dostępny klaster.
00999	0		Klaster nieużywany.
01000	1001		Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
01001	1002		Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
01002	1003		Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
01003	FFFFh		Koniec pliku.
01004	0		Klaster nieużywany.
65526	0		Ostatni dostępny klaster.

W tym przypadku dwa pliki roszczą sobie prawo do klastrów 1002 oraz 1003. Takie pliki nazywa się plikami skrzyżowanymi w klastrze 1002. W takiej sytuacji jak ta zazwyczaj jeden z plików jest poprawny, a drugi jest uszkodzony. Procedura naprawy błędu plików skrzyżowanych polega na przekopiowaniu obu plików pod in­nymi nazwami w inne miejsce, co powoduje zduplikowanie ich danych w innym obszarze dysku, a następnie na usunięciu wszystkich skrzyżowanych plików. Ważne jest usunięcie obu plików, gdyż usunięcie tylko jednego spowodowałoby wyzerowanie odpowiadających mu pozycji w tablicy FAT, a w rezultacie uszko­dzenie pliku drugiego. Następnie należy przejrzeć zawartości obu kopii skrzyżowanych plików (kopie nie są już skrzyżowane) i zdecydować, która z nich jest właściwa.

Dla programu naprawiającego dyski wykrywanie plików skrzyżowanych jest dość łatwym zadaniem. Wystar­czy, że przebada on pozycje katalogów plików, bez potrzeby badania poszczególnych klastrów zajmowanych przez te pliki. Jednak gdy program wykryje skrzyżowane pliki, dane któregoś z nich sąjuż najprawdopodob­niej stracone, chyba że da się odnaleźć ich część w postaci zgubionych klastrów.

Nieprawidłowe pliki lub katalogi

Zdarza się, że informacje o pliku lub podkatalogu zapisane w poszczególnych pozycjach katalogu plików nie są uszkodzone, ale są nieprawidłowe. Na przykład może pojawić się w nich nieprawidłowe odwołanie do nume­ru klastra, nieprawidłowa data lub też inne dane naruszające zasady obowiązujące w jakimś polu. W większo­ści takich przypadków program do naprawy dysku przywróci prawidłowy dostęp do takiego pliku.

Błędy tablicy FAT

Jak już wspomniano wcześniej, druga kopia tablicy FAT może czasem pomóc w naprawie uszkodzonej pierw­szej kopii tablicy FAT. Narzędzia dyskowe skorzystają z takiej możliwości odtworzenia uszkodzonej tablicy FAT pod warunkiem, że systemowy proces duplikowania tablic FAT nie spowodował uszkodzenia również i drugiej tablicy. W opisany sposób łatwiej jest naprawić tablice systemu FAT32, gdyż ich bardziej zaawanso­wane mechanizmy duplikowania zawartości tablic FAT zmniejszają szansę uszkodzenia kopii tablicy.

W tabeli 25.25 przedstawiono przykład uszkodzonej tablicy FAT.

Tabela 25.25. Uszkodzona tablica FAT

Katalog plików

Nazwa pliku Pierwszy klaster pliku Rozmiar pliku (w klastrach)

USCONST.TXT	1000	4
	Tablica alokacji plików FAT16
Numer klastra w FAT	Wartość	Znaczenie
00002	0	Pierwszy dostępny klaster.
00999	0	Klaster nieużywany.
01000	1001	Klaster używany, wskazuje na następny klaster
01001	0	Klaster nieużywany.
01002	1003	Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
01003	FFFFh	Koniec pliku.
01004	0	Klaster nieużywany.
65526	0	Ostatni dostępny klaster.

Pokazany w tabeli pojedynczy błąd tablicy FAT powoduje pojawienie się kilku problemów. Plik USCONST. TXT wykazuje w takiej sytuacji błąd alokacji pliku —jego długość zapisana w katalogu nie odpowiada dłu­gości wynikającej z liczby klastrów w jego łańcuchu. Plik ten kończy się obecnie w klastrze 1001 i tylko do tego miejsca zostanie on pokazany przy załadowaniu go do przeglądania. Poza tym pojawiły się dwa klastry (1002 i 1003), które nie mają wpisu w katalogu plików. Gdy na dysku pojawia się wiele takich problemów jak te, odpowiedzialna za nie wszystkie może być ta sama przyczyna. Rozwiązanie zaprezentowanej wyżej sytu­acji mogłoby polegać na przekopiowaniu zawartości zapasowej tablicy FAT do tablicy podstawowej. Jednak w większości przypadków tablica zapasowa jest już uszkodzona w identyczny sposób. Użyty do naprawy dys­ku program zakończyłby pierwszy plik w miejscu jego przerwania, a ze zgubionych dwóch klastrów utworzył­by drugi plik. Zadaniem użytkownika byłoby stwierdzenie, czy pliki te pasują do siebie. Na tym przykładzie dobrze widać, że podczas używania zautomatyzowanych narzędzi naprawczych przydatna może być wiedza na temat zasad odtwarzania plików.

System plików NTFS

System plików NTFS (ang. New Technology File System) został zastosowany pierwszy raz w wydanym w sierp­niu 1993 roku systemie Windows NT 3.1 (mimo mylącej numeracji był to pierwszy system Windows NT). NTFS jest systemem plików dla systemów operacyjnych powstałych na bazie Windows NT i nie jest używa­ny w Windows 9x/ME. NTFS wyposażono w wiele zaawansowanych funkcji, niedostępnych w systemie pli­ków FAT.

System NTFS jest systemem plików systemów Windows NT, Windows 2000 oraz Windows XP. Systemy Windows 2000 oraz Windows XP używają rozszerzonej wersji systemu nazwanej NTFS 5 albo NTFS 2000. Żeby system Windows NT 4.0 mógł korzystać z dysków z NTFS 5/NTFS 2000, musi mieć zainstalowany Se-rvice Pack 4 lub nowszy. Chociaż systemy Windows NT/2000/XP obsługują system plików FAT (Windows 2000 i XP obsługują też FAT32), to jednak system NTFS ma wiele zalet w porównaniu z FAT. Należą do nich: obsługa długich nazw plików, obsługa większych plików i partycji, rozszerzone zestawy atrybutów oraz rozbu­dowane zabezpieczenia. System NTFS, podobnie jak cały Windows NT, został stworzony od zera. W tworzeniu zupełnie nowej 32-bitowej platformy, jej twórców nie ograniczała konieczność zachowania wstecznej zgodności z żadnym z poprzednich systemów firmy Microsoft. W efekcie tego żaden inny poza Windows NT i Windows 2000 oraz XP system operacyjny⁶ nie obsługuje systemu plików NTFS.

System NTFS obsługuje nazwy plików zawierające do 255 znaków, włączając w to znaki spacji, kropki oraz inne standardowe znaki poza*?/\:<>|. Od wersji Windows NT 3.51 system obsługuje kompresję plików i folderów „w locie", którą uaktywnia się w oknie właściwości pliku lub folderu. Do przechowywania na dyskach NTFS plików w skompresowanej postaci nie potrzeba zatem żadnego dodatkowego oprogramowania w rodzaju WinZip czy PKZip. W ten sam sposób, począwszy od NTFS 5, dostępne jest szyfrowanie plików.

Aby uzyskać dostęp do zawansowanych atrybutów plików systemu NTFS, takich jak kompresja, szyfrowanie czy indeksowanie, plik lub folder należy kliknąć prawym przyciskiem myszy, wybrać zakładkę Właściwości, a następnie nacisnąć przycisk Zaawansowane. Spowoduje to otwarcie okna dialogowego Atrybuty zaawansowane.

System plików NTFS w porównaniu z FAT obsługuje większe wolumeny (do 16 TiB), większe pliki oraz więk­sze liczby plików w pojedynczym wolumenie. Używane są też mniejsze klastry, nawet mniejsze niż w FAT32, co powoduje lepsze wykorzystanie miejsca na dysku. Przykładowo w wolumenie o pojemności 30 GiB NTFS używa klastrów o wielkości 4 KiB, podczas gdy w przypadku FAT32 w takim samym wolumenie używane byłyby klastry o wielkości 16 KiB. Mniejsze klastry to mniej martwego miejsca na dysku. Wielkości klastrów systemu NTFS przedstawiono w tabeli 25.26.

Tabela 25.26 Wielkości klastrów systemu plików NTFS

Wielkość wolumenu	Liczba sektorów tworzących klaster	Wielkość klastra
16 MiB-512 MiB	1	0,5 KiB
512 MiB - 1 GiB	2	1 KiB
1 GiB-2 GiB	4	2 KiB
2 GiB-2 TiB^7	^8	4 KiB

/ MB (Megabajt) = i 000 000 bajtów

1 GB (Gigabajt) = 1000 MB = 1 000 000 000 bajtów

1 TB (Terabajt) = 1000 GB = 1 000 000 000 000 bajtów

I KiB (Kibibajt) = 1024 bajty

1 MiB (Mebibajt) = 1024 KiB = / 048 576 bajtów

I GiB (Gigabajt) = 1024 MiB = 1 073 741 824 bajty

1 TiB (Tebibajt) = 1024 GiB = 1 099 511 627 766 bajtów

W NTFS używana jest specjalna struktura — główna tablica plików MFT (Master File Table) — oraz pliki metadanych. Tablica MFT jest w zasadzie relacyjną bazą danych składających się z wierszy utworzonych przez rekordy plików oraz z kolumn atrybutów plików. Każdy plik wolumenu NTFS ma w niej przynajmniej jeden zapis (rekord) o wielkości 1 KiB. Rekord każdego pliku zawiera informacje o położeniu w tablicy MFT, a także atrybuty pliku oraz inne informacje.

Do adresowania plików NTFS wykorzystuje liczby 64-bitowe, przez co pliki i partycje mogą mieć astrono­micznie wielkie rozmiary. W obecnych implementacjach NTFS do adresowania plików wykorzystywane są jedynie liczby 32-bitowe. Za ich pomocą można zaadresować 4 294 967 295 klastrów o wielkości do 4 KiB.

" Niektóre dystrybucje systemów Linux potrafią odczytywać i zapisywać partycje NTFS. Zapisywanie danych na partycjach NTFS w systemie Linux jest jednak uznawane za ryzykowne, a przyczyną tego jest brak dostępu do pełnej specyfikacji NTFS, pilnie strzeżonej przez firmę Microsoft — przyp. tłum.

¹ Zmieniając parametry formatowania, można wymusić użycie większych klastrów. Jednak w przypadku klastrów składających się z więcej niż 8 sektorów (4 KiB) wyłączana jest kompresja.

NTFS rezerwuje 32 sektory na 16-sektorowy domyślny rekord ładujący oraz taki sam rekord zapasowy. Do­myślny rekord ładujący znajduje się na początku wolumenu (zaczyna się w sektorze logicznym o numerze 0), a zapasowy rekord ładujący umieszczony jest w przypadku systemu Windows NT 3.51 i wcześniejszych po­środku wolumenu, a w przypadku systemów Windows NT 4.0 i nowszych — na jego końcu.

Wolumen NTFS może zawierać 34 359 738 392 sektory (32 sektory rekordów ładujących + 4 294 967 295 klastrów x 8 sektorów). Daje to pojemność 17,59 TB albo 16,00 TiB. Jednak 32-bitowe adresowanie sekto­rów stosowane w tablicach partycji znajdujących się w głównym rekordzie ładującym (MBR) dysku ogranicza liczbę sektorów dysku do 4 294 967 295 (2³² - 1), co w rezultacie daje maksymalną pojemność wolumenu wynoszącą 2.2 TB lub 2 TiB.

Aby obejść to ograniczenie przynajmniej w przypadku dysków, z których nie uruchamia się systemu opera­cyjnego, w systemie Windows 2000 i nowszych (z wyjątkiem Windows XP Home) tworzy się tak zwane dyski dynamiczne. W systemach Windows 2000 i Windows XP Professional można utworzyć dwa rodzaje dysków — dyski podstawowe oraz dyski dynamiczne. Dyski podstawowe mają taką samą strukturę, jak dotychczas używane — zawierają główny rekord ładujący (MBR) z tablicą partycji umożliwiającą założenie na dysku do czterech partycji podstawowych lub trzech partycji podstawowych i jednej rozszerzonej (którą można dalej dzielić na dyski logiczne). Partycje podstawowe oraz dyski logiczne znajdujące się na dyskach podstawowych nazywane są wolumenami podstawowymi.

Wprowadzone w systemie Windows 2000 dyski dynamiczne umożliwiają tworzenie wolumenów dynamicz­nych prostych (znajdujących się na jednym dysku), łączonych (rozciągających się na więcej niż jeden dysk) oraz rozłożonych (wykorzystujących w celu zwiększenia wydajności więcej niż jeden dysk jednocześnie). Do przechowywania informacji o wolumenach dynamicznych na danym dysku oraz o innych dyskach dynamicz­nych znajdujących się w komputerze stosowana jest ukryta baza danych, przechowywana w ostatnim mega­bajcie dysku. Ponieważ każdy dysk dynamiczny w komputerze przechowuje replikę bazy danych każdego dysku dynamicznego, uszkodzenie każdej bazy danych można naprawić, wykorzystując informacje przecho­wywane w innej bazie. Stosując dyski łączone lub rozłożone, można przekroczyć barierę 2 TiB, obowiązującą w przypadku partycji definiowanych w głównym rekordzie ładującym. Jest to możliwe dzięki temu, że infor­macje o dyskach dynamicznych przechowywane są w ukrytej bazie danych, a nie w głównym rekordzie ładują­cym. W rezultacie dyski dynamiczne umożliwiają użycie w systemach Windows 2000 i Windows XP Professio­nal wolumenów NTFS o wielkości do 16 TiB. Ograniczenia wolumenów NTFS przedstawiono w tabeli 25.27.

Tabela 25.27. Ograniczenia wolumenu NTFS

Rodzaj ograniczenia wolumenu	Liczba klastrów	Liczba sektorów tworzących klaster	Całkowita liczba sektorów wolumenu	Wielkość wolumenu (dziesiętnie)	Wielkość wolumenu (dwójkowo)
Minimalna wielkość	32 698	1	32 730	16.76 MB	15,98 MiB
Maksymalna wielkość dysku podstawowego	536 870 908	8	4 294 967 295	2,2 TB	2 TiB
Maksymalna wielkość dysku dynamicznego	4 294 967 295	8	34 359 738 392	17,59 TB	16TiB

/ MB (Megabajt) = 1 000 000 bajtów

1 GB (Gigabajt) = 1000 MB = 1 000 000 000 bajtów

1 TB (Terabajt) = 1000 GB = 1 000 000 000 000 bajtów

I KiB (Kibibajl) = 1024 bajty

I MiB (Mebibajt) = 1024 KiB = I 048 576 bajtów

I GiB (Gigabajt) = 1024 MiB = / 073 741 824 bajty

1 TiB (Tebibajt) = 1024 GiB = I 099 511 627 766 bajtów

System plików NTFS można scharakteryzować następująco:

• Wielkość plików w systemie NTFS jest ograniczona do 16 TiB minus 64 KiB lub (jeżeli jest mniejsza) do wielkości wolumenu. W wolumenie NTFS może przechowywać do 4 294 967 295 (2³² - 1) plików.

• NTFS nie jest zwykle używany na nośnikach wymiennych, gdyż dane nie są zapisywane na dysku natychmiast. Mimo to można go stosować na dyskach Zip lub Jaz. Wyjęcie z napędu nośnika wymiennego bez wcześniejszego uruchomienia programu Bezpieczne usuwanie może spowodować utratę danych. Na nośnikach, które dają się wyjąć z napędu bez pośrednictwa systemu operacyjnego, należy stosować systemy plików FAT.

• W NTFS prowadzony jest dziennik transakcji oraz używane są mechanizmy ułatwiające odzyskiwanie danych. Po ponownym uruchomieniu komputera system plików NTFS przywraca spójność systemu plików, wykorzystując dziennik transakcji oraz inne informacje kontrolne.

• NTFS dynamicznie przepisuje klastry, w których wykryje uszkodzony sektor, a następnie oznacza taki klaster jako niezdatny do użycia.

• NTFS wyposażony jest w mechanizmy bezpieczeństwa. Dzięki nim można nadawać uprawnienia dostępu do plików lub folderów.

• W NTFS wbudowano System szyfrowania plików (EFS). Powoduje on, że pliki i foldery są szyfrowane podczas zapisu i odszyfrowywane w trakcie odczytu. Szyfrowanie uniemożliwia innym użytkownikom przeglądanie zawartości plików.

• NTFS pozwala na stosowanie przydziałów dyskowych. Umożliwia to kontrolowanie użycia miejsca na dysku przez różnych użytkowników.

• NTFS wyposażony jest w funkcją dynamicznej kompresji, która kompresuje używane pliki i foldery podczas ich zapisu i dekompresuje je w trakcie odczytu.

Architektura NTFS

Chociaż partycje NTFS różnią się znacznie budową wewnętrzną od partycji FAT, to system NTFS korzysta z tych samych, omówionych wcześniej struktur dysku leżących poza obszarem partycji. Partycje NTFS, po­dobnie jak partycje FAT, są wymienione w tablicy partycji znajdującej się w głównym rekordzie ładującym dysku. Mają też, chociaż sformatowane inaczej, własne rekordy ładujące wolumenu.

W czasie formatowania wolumenu NTFS w katalogu głównym wolumenu tworzone są pliki systemowe. Pliki te mogą być umieszczone w dowolnym fizycznym miejscy wolumenu NTFS, co oznacza, że uszkodzenie określonego miejsca dysku nie spowoduje prawdopodobnie niedostępności całej partycji.

Tabela 25.28. Pliki systemowe wolumenu NTFS

$mft | Główna tablica plików (MFT).		W atrybucie Data przechowuje rekordy odpowiadające każdemu znajdującemu się w wolumenie NTFS plikowi
Srnftmirr	Główna tablica plików 2 (MFT2).	Kopia MFT wykorzystywana do celów naprawczych. Zawiera cztery pierwsze rekordy Smft lub —jeżeli jest większy — pierwszy klaster $mft
Sbadclus	Plik uszkodzonych klastrów.	Zawiera wszystkie uszkodzone klastry wolumenu
Sbitmap	Mapa bitowa alokacji klastrów.	Zawiera mapę bitową całego wolumenu, w której zaznaczony jest każdy zajęty klaster
Sboot	Plik startowy.	Jeżeli wolumen jest wolumenem startowym, zawiera jego program ładujący
iattrdef	Tablica definicji atrybutów.	Zawiera definicje wszystkich systemowych i określonych przez użytkownika atrybutów wolumenu
Slogflle	Plik dziennika.	Zawiera dziennik transakcji wykonywanych na plikach, wykorzystywany jest do celów odzyskiwania danych
Sąuota	Tablica przydziałów.	Tablica wykorzystywana do wykazywania użycia przydziałów dyskowych każdego wolumenu — stosowana w NTFS 5
Supcase	Tablica konwersji liter.	Tablica wykorzystywana do zamiany małych i dużych liter na odpowiadające im duże litery Unicode
Svolume	Wolumen.	Zawiera informacje o wolumenie, takie jak jego nazwa oraz wersja
$extend	Plik rozszerzeń NTFS	Przechowuje dodatkowe rozszerzenia, takie jak przydziały, identyfikatory obiektów oraz dane punktu ponownej analizy
(bez nazwy)	Indeks nazwy katalogu głównego	Katalog (folder) główny

Podczas formatowania wolumenu NTFS tworzonych jest zwykle 12 plików systemowych (nazywanych również plikami metadanych). W tabeli 25.28 przedstawiono nazwy oraz opisy wszystkich tych plików.

Partycja NTFS oparta jest na strukturze nazwanej główną tablicą plików (MFT). Idea MFT jest rozszerzeniem idei tablicy FAT. Zamiast przechowywania odniesień do klastrów MFT zawiera znacznie bardziej szczegó­łowe informacje o plikach i katalogach znajdujących się w partycji. W niektórych przypadkach, tablica MFT może zawierać w sobie również całe pliki i katalogi.

Pierwszy rekord tablicy MFT nazwany jest deskryptorem i zawiera informacje o samej tablicy MFT. Położe­nie rekordu deskryptora jest wskazywane przez odpowiednie pole rekordu ładującego wolumen NTFS. Drugi rekord tablicy MFT jest dokładną kopią deskryptora i używany jest w przypadku uszkodzenia pierwszego deskryptora.

Trzeci rekord jest rekordem pliku dziennika. Wszystkie transakcje wykonywane w systemie NTSF są rejestro­wane w pliku i w przypadku problemów z dyskiem mogą posłużyć do odtworzenia danych. Większość tablicy MFT składa się z rekordów wszystkich plików i katalogów przechowywanych w partycji. Pliki NTFS przyj­mują postać obiektów posiadających atrybuty zdefiniowane przez system oraz atrybuty zdefiniowane przez użytkownika. Atrybuty w partycji NTFS są dużo bardziej wszechstronne niż proste znaczniki stosowane w par­tycjach FAT. Wszystkie informacje o pliku przechowywane są w postaci jego atrybutów. Tak naprawdę, to same dane przechowywane w pliku są również jego atrybutem. Inaczej niż w przypadku systemu FAT. atry­buty plików w systemie NTFS są częścią samego pliku — nie są przechowywane oddzielenie w katalogu pli­ków. Katalogi też mają w MFT swoje rekordy przechowujące głównie indeksy do plików znajdujących się w tych katalogach, ale nie zawierają rozmiaru, daty, czasu ani innych informacji o poszczególnych plikach.

Tak więc tablica MFT jest czymś dużo więcej niż tylko listą klastrów taką jak FAT. Jest ona w rzeczywistości podstawową strukturą przechowywania danych w partycji. Jeżeli plik lub katalog są względnie małe (mniej­sze niż około 1 500 bajtów), mogą nawet zostać w całości zapisane w tablicy MFT. W przypadku większych plików lub katalogów rekord MFT przechowuje wskaźniki do zewnętrznych klastrów partycji. Te zewnętrzne klastry nazywane są zakresami. Wszystkie rekordy tablicy MFT, łącznie z deskryptorami oraz rekordem pliku dziennika, mogą używać zakresów do przechowywania dodatkowych atrybutów. Atrybuty pliku będące czę­ścią rekordu MFT nazywane są atrybutami rezydentnymi, podczas gdy atrybuty przechowywane w zakresach nazywane są atrybutami nierezydentnymi.

NTFS 5 (NTFS 2000)

Wraz z systemem Windows 2000 wprowadzono nową wersję systemu NTFS nazwaną NTFS 5 (lub NTF 2000). NTFS 5 jest wykorzystywany również w systemie Windows XP. To uaktualnienie systemu plików NTFS za­wiera kilka nowych funkcji wykorzystywanych, a nawet wymaganych przez system Windows 2000 i Windows XP. Z tego powodu w czasie instalacji systemu Windows 2000 każdy wolumen NTFS jest automatycznie uaktu­alniany do NTFS 5 (nie można od tego odstąpić). Jeżeli z tego samego wolumenu korzysta też system wcze­śniejszy niż Windows NT 4.0 z Service Pack 4, system ten straci dostęp do wolumenu NTFS 5. Jeżeli oba syste­my mają koegzystować w tym samym wolumenie (na przykład w środowisku z podwójnym rozruchem), system Windows NT 4.0 musi zostać uaktualniony przez zainstalowanie Service Pack 4 lub nowszego. Uaktualniona w Service Pack 4 wersja sterownika NTFS.SYS umożliwia odczyt i zapisywanie w wolumenach NTFS 5.

Do nowych funkcji systemu plików NTFS należą:

♦ Przydziały dysku. Administrator systemu może ograniczyć ilość używanego przez użytkowników miejsca osobno w każdym z wolumenów. Są trzy poziomy przydziałów — wyłączony, śledzenia

i narzucania.

• Szyfrowanie. System NTFS 5 może przeprowadzać automatyczne szyfrowanie plików zapisywanych na dysku i odszyfrowywanie plików odczytywanych z niego (tej możliwości nie ma w systemie Windows XP Home).

• Punkty ponownej analizy. Programy mogą przechwytywać operacje otwierania obiektów systemu plików i uruchamiać swój kod przed udostępnieniem danych aplikacji otwierającej. Można w ten sposób rozszerzyć funkcje systemu operacyjnego, takie jak punkty instalacji, które mogą przekierować odczyty i zapisy danych z foldera do innego foldera lub dysku fizycznego.

• Rozrzedzone pliki. Dzięki tej funkcji programy mogą tworzyć bardzo wielkie pliki nie zajmujące faktycznie miejsca na dysku. Miejsce na dysku przydzielane jest tym plikom tylko w razie potrzeby.

• Dziennik USN. Zawiera zapis wszystkich zmian dokonanych w plikach wolumenu.

• Zainstalowane dyski (ang. mounted drives). Do pustych folderów wolumenu NTFS można dołączać inne wolumeny, na przykład dyski lub foldery. Na przykład można utworzyć folder, przez który można korzystać z zawartości innego dysku.

Funkcje te, a w szczególności dzienniki USN, są niezbędne dla działania systemu Windows 2000. Kontroler domeny Windows 2000/Windows Server 2003 musi jako wolumenu systemowego używać partycji NTFS 5.

Zmiany wprowadzone do NTFS w systemie Windows XP

W systemie Windows XP zmieniono położenie tablicy MFT. W systemach Windows 2000 i Windows NT ta­blica ta znajdowała się na samym początku przestrzeni dyskowej zajmowanej przez system plików NTFS. W systemie Windows XP pliki metadanych Slogfile i Sbitmap położone są natomiast w odległości 3 GB od początku przestrzeni dyskowej. Dzięki temu wydajność systemu Windows XP w porównaniu z systemami Windows 2000 i Windows NT wzrosła o około 5% - 8%.

W implementacji NTFS używanej w Windows XP zmieniono też ilość wczytywanych do pamięci informacji z tablicy MFT. Podczas uruchamiania systemu, jeżeli na wszystkich dyskach znajdują się wyłącznie wolume­ny NTFS, system Windows XP odczytuje z MFT tylko kilkaset kilobajtów danych. Gdy na którymś z dysków znajduje się również wolumen FAT32, odczytane musi być wiele megabajtów informacji. Ich ilość zależy od liczby dysków oraz ich pojemności. W ten sposób NTFS lepiej wykorzystuje pamięć operacyjną.

Zapewnienie zgodności w NTFS

Mimo że ani DOS, ani inne systemy operacyjne nie mają bezpośredniego dostępu do partycji NTFS, to jednak Windows NT/2000 jako system sieciowy musi umożliwić innym systemom operacyjnym dostęp poprzez sieć do plików przechowywanych w NTFS. Z tego powodu system NTFS obsługuje standardowe atrybuty systemu DOS oraz nazwy plików w formacie FAT 8.3.

Jednym z najważniejszych powodów stosowania systemu NTFS jest bezpieczeństwo, jakie zapewnia on swo­im plikom i katalogom. Atrybuty bezpieczeństwa nazwane uprawnieniami zostały stworzone po to, by po­przez nadawanie użytkownikom i grupom określonych uprawnień, administratorzy systemu mogli ograniczać dostęp do plików i katalogów. Podejście takie różni się znacznie od pojęcia atrybutów plików stosowanych w FAT, które dotyczyły wszystkich użytkowników.

Jednak w dalszym ciągu plikom systemu NTFS można nadawać atrybuty wywodzące się z FAT. Można do tego celu posłużyć się standardowymi narzędziami do zarządzania plikami, takimi jak Eksplorator Windows czy nawet uruchamianym z wiersza poleceń programem ATTRIB. Przy kopiowaniu plików poprzez sieć z dysku z systemem FAT na dysk NTFS, atrybuty plików pochodzące z FAT przenoszą się wraz z plikami i pozostają z nimi aż do ich jawnego usunięcia. Jest to ważne stwierdzenie, gdyż atrybuty pochodzące z systemu FAT ma­ją pierwszeństwo przed uprawnieniami systemu NTFS. Na przykład, umieszczony na dysku NTFS plik posia­dający atrybut „tylko do odczytu" nie może zostać usunięty przez użytkownika systemu Windows NT/2000, nawet wtedy, gdy użytkownik ten dysponuje w NTFS uprawnieniami dającymi mu pełen dostęp do tego pliku.

Aby DOS oraz 16-bitowe wersje systemów Windows mogły korzystać poprzez sieć z plików zapisanych w par­tycji NTFS, system plików NTFS dla każdego pliku i katalogu partycji tworzy i przechowuje nazwę zastępczą w formacie 8.3. Algorytm wykorzystywany do utworzenia nazwy zastępczej z długiej nazwy pliku jest taki sam, jak ten stosowany przez VFAT w systemie Windows 95. Systemy Windows NT/2000 w swych party­cjach FAT przechowują długie nazwy plików w ten sam sposób, w jaki robił to VFAT — przydzielając tym nazwom dodatkowe pozycje w katalogu plików.

Tworzenie dysków NTFS

System plików NTFS przeznaczony jest do stosowania na dyskach twardych. Nie można utworzyć go na dys­kietce (chociaż nośniki takie jak Zip czy Jaz firmy Iomega można sformatować z wykorzystaniem NTFS). Partycję systemu NTFS można utworzyć na trzy sposoby:

• Nowy wolumen NTFS można utworzyć na nieprzydzielonym innym partycjom wolnym obszarze dysku twardego. Wykonuje się to w czasie instalacji systemu Windows NT/2000/XP lub po instalacji — korzystając z programu Zarządzanie dyskami.

• Istniejącą partycję można sformatować jako partycję NTFS (niszcząc w tym przypadku wszystkie jej dane). Można to zrobić za pomocą okna dialogowego Formatuj (dostępnego w programach Eksplorator Windows oraz Zarządzanie dyskami) lub uruchamiając z wiersza poleceń program FORMAT z parametrem /fs: ntfs.

• Istniejącą partycję można przekonwertować do systemu NTFS (zachowując wszystkie istniejące dane) w czasie instalacji systemu Windows NT/2000/XP lub po instalacji — korzystając z uruchamianego

z wiersza poleceń programu CONVERT.

Narzędzia systemu NTFS

System plików NTFS oparty jest na zupełnie innej architekturze i z tego powodu praktycznie żadna z opisa­nych wcześniej w tym rozdziale technik rozwiązywania problemów z dyskami nie sprawdza się w przypadku partycji NTFS. Podobnie jest z narzędziami stworzonymi wyłącznie dla systemu FAT. System Windows NT ma w swojej wersji programu CHKDSK jedynie elementarną możliwość sprawdzania na dysku błędów syste­mu plików i uszkodzonych sektorów, a poza tym nie ma żadnego narzędzia służącego do naprawy lub defrag-mentacji. Systemy Windows 2000 oraz Windows XP zawierają program CHKDSK w wersji uruchamianej z wiersza poleceń oraz w wersji okienkowej, a także uruchamiane z programu Eksplorator Windows narzędzie do defragmentacji dysków. Dodatkowo w narzędziach obsługi systemu Windows systemu Windows XP Pro­fessional znajduje się edytor sektorów dysku DSKPROBE (program ten dostępny jest również w Windows 2000 Resource Kit).

Dostępny w systemach Windows 2000/XP program CHKDSK różni się od programu SCANDISK znanego z Win­dows 9x/Me tym, że nie potrafi naprawiać błędów systemu plików, gdy uruchomiony jest w graficznym inter­fejsie użytkownika. Po uruchomieniu programu CHKDSK i wybraniu opcji Automatycznie napraw blady systemu plików należy ustawić uruchomienie programu podczas następnego rozruchu systemu operacyjnego. Bez tej opcji program CHKDSK można uruchamiać tylko w celu wykrycia błędów systemu plików. Program CHKDSK uruchomiony w interfejsie graficznym może za to naprawiać uszkodzone sektory.

Aby dowiedzieć się czegoś więcej na temat systemu plików określonego dysku, a szczególności tego, czy trzeba uruchomić CHKDSK lub inny program, by naprawił dysk, w systemach Windows 2000 i Windows XP można posłużyć się uruchamianym w wierszu poleceń programem FSUTIL. Aby na przykład sprawdzić, czy w systemie plików dysku D: istnieją błędy wymagające naprawy, należy w wierszu poleceń wydać polecenie:

FSUTIL DIRTY OUERY D:

Więcej przykładów użycia programu FSUTIL oraz informacje o jego pełnej składni można uzyskać, wydając polecenie FSUTIL bez żadnych parametrów.

Jednak system plików NTFS wyposażony został w swoje wewnętrzne automatyczne mechanizmy naprawy błędów występujących na dysku. Obok funkcji zwiększających odporność systemu na błędy, takich jak two­rzenie dysków dublowanych (utrzymywanie tych samych danych na dwóch różnych dyskach) oraz przeplatanie dysków z rozkładaniem parzystości (podział danych na kilka różnych dysków i dodanie do nich potrzebnej do odtwarzania danych informacji o parzystości), system korzysta z dwóch funkcji poprawiających jego nie­zawodność:

• zarządzanie transakcjami,

• przepisywanie klastrów.

System plików NTFS potrafi wycofać każdą transakcję (zmianę pliku w systemie NTFS). która nie została zakończona poprawnie z powodu błędów na dysku, braku wolnej pamięci lub błędów spowodowanych wyjęciem nośnika albo odłączeniem urządzenia przed zakończeniem transakcji. Każda transakcja zachodzi w systemie NTFS w pięciu etapach:

1. Tworzony jest dziennik zdarzeń operacji wykonywanych na metadanych transakcji (aktualizacji pliku, usunięcia pliku i tym podobnych) i przechowuje go w pamięci systemowej.

2. Operacje na metadanych zapisywane są w pamięci.

3. Rekord transakcji jest oznaczany w dzienniku zdarzeń jako zatwierdzony.

4. Po zakończeniu transakcji dziennik zdarzeń zapisywany jest na dysku.

5. Rzeczywiste operacje na metadanych są zapisywane na dysku.

Proces ten zapobiega przypadkowej utracie danych (klastrów) w wolumenach NTFS.

Mechanizm przepisywania klastrów działa w ten sposób, że kiedy system Windows NT/2000/XP wykryje w partycji NTFS uszkodzony sektor, automatycznie przepisuje do innego klastra dane znajdujące się w kla­strze zawierającym uszkodzony sektor. Jeżeli dysk, na którym wystąpił błąd, jest częścią jakiegoś mechanizmu zwiększającego odporność systemu na błędy, to jakiekolwiek utracone w ten sposób dane są rekonstruowane z ich kopii znajdujących się na innych dyskach.

Pomimo tych wszystkich wewnętrznych mechanizmów istnieje jednak rzeczywista potrzeba stosowania w sys­temach Windows NT/2000/XP narzędzi do naprawiania i defragmentacji dysków. Dużo czasu upłynęło, ale w końcu pojawiły się komercyjne produkty przeznaczone do naprawy i defragmentacji dysków NTFS. Ja ze swej strony polecam pakiet Norton Utilities 2004 (będący częścią Norton SystemWorks 2004) firmy Symantec, któ­ry działa w systemach Windows 98, Windows Me. Windows 2000 oraz Windows XP. Wcześniejsze wersje pakietu działają w systemach Windows NT 4.0 i Windows 95. Szybszą defragmentację oferuje program VoptXP firmy Gulden Bow, który obsługuje również systemy Windows 9x, Windows Me i Windows 2000.

System plików HPFS

System plików HPFS (ang. High Performance File System) został wprowadzony wraz z systemem OS/2 1.2 i zawierał dużo dodatkowych funkcji w porównaniu z istniejącym w tamtych czasach systemem FAT16. HPFS obsługiwany był też w Windows NT 3.x. Żadna z późniejszych wersji systemu Windows nie obsłu­guje partycji HPFS. Z wielu powodów system HPFS był poprzednikiem systemu NTFS, który zadebiutował później w systemie Windows NT.

Narzędzia systemu plików

Programy CHKDSK, RECOYER oraz SCANDISK należą do zestawu narzędzi systemu DOS służących do na­prawy uszkodzonych dysków. Programy te są proste, a ich działanie jest często drastyczne, ale bywa, że są one w danej chwili jedynymi programami dostępnymi lub jedynymi potrzebnymi. Zadaniem programu RECOFER jest odzyskiwanie utraconych danych, a zadaniem programu CHKDSK jest przeważnie badanie struktur pli­ków. Wiele osób nie zdaje sobie sprawy z tego. że program CHKDSK może dokonać naprawy uszkodzonej struktury pliku. Jeżeli dobrze wiesz, co robisz, to w przypadku awarii dysku możesz posłużyć się też prymi­tywnym programem DEBUG.

Program SCANDISK jest bezpieczniejszą i bardziej zautomatyzowaną alternatywą dla programów CHKDSK oraz RECOFER. dostępną w systemach Windows 9x/Me. W systemach Windows 2000 i Windows XP zamiast programu SCANDISK dostępna jest obsługująca NTFS wersja programu CHKDSK.

W systemie MS-DOS 5.0 i w jego starszych wersjach jedynymi dostarczanymi z systemem MS-DOS narzę­dziami do testowania dysków są programy CHKDSK oraz RECOFER.

Program RECOVER

Zadaniem programu RECOFER jest zaznaczanie w tablicy FAT jako uszkodzonych tych klastrów. których nie da się poprawnie odczytać. Gdy system operacyjny nie może z powodu problemów z uszkodzonym sektorem dysku odczytać poprawnie pliku, polecenie RECOFER zaznacza odpowiednio w tablicy FAT klaster zawie­rający ten sektor. Robi to po to, by klaster ten nie został w przyszłości wykorzystany przez inny plik. Jednak program ten użyty w niewłaściwy sposób staje się bardzo niebezpieczny. Program RECOVER przestał być dołączany do systemu DOS począwszy od wersji 5 systemu i nie jest również dostarczany z systemami Win­dows 9x/Me —jego zadania przejął obecnie program SCANDISK.

Posługując się programem RECOVER, należy zachować jak najdalej idącą ostrożność. Użyty nie­właściwie, program ten może poczynić wśród plików i w tablicy FAT poważne zniszczenia. Program RECOVER uruchomiony bez podania mu w postaci parametru nazwy pliku zakłada, że użytkownik każe mu odzyskać każdy znajdujący się na dysku plik i każdy podkatalog. Program konwertuje wszyst­kie podkatalogi do postaci plików i wszystkie pliki umieszczają w katalogu głównym, zmieniając im na dodatek nazwy do postaci FILEOOOO.REC, FILE0001.REC i tak dalej. W procesie tym cala struktu­ra plików zostaje dosłownie zmieciona z powierzchni dysku. Programu RECOVER nie wolno używać bez podania nazwy odtwarzanego pliku. Program ten należy traktować jako narzędzie niebezpiecz­ne, na równi z programem FORMAT. RECOVER okrył się tak złą sławą, że jedna z wcześniejszych wersji pakietu Norton Utilities miała opcję Recover from DOS RECOVER, która w niektórych przypad­kach pozwalała na odwrócenie szkód popełnionych przez program RECOVER.

W systemach Windows NT/2000/XP do odzyskiwania danych określonego pliku zapisanego w wolumenie FAT lub NTFS służy usprawniona wersja programu RECOYER. Aby go uruchomić, należy przejść do wiersza poleceń, a następnie wydać polecenie:

REC0VER dysk\folder\plik

Aby na przykład odtworzyć dane z dających się odczytać sektorów zajmowanych przez plik Ksiazka.txt znaj­dującego się w katalogu C:\Moje dokumenty\Teksty, należy wydać polecenie:

REC0VER C:\Moje dokumenty\Teksty\Ksiazka.txt

W wersji programu RECOVER dostępnej w systemach Windows NT/2000/XP wymagane jest podanie nazwy pliku oraz jego ścieżki odstępu, nie jest ona zatem tak niebezpieczna, jak w systemie DOS. Mimo to w pro­gramie nie należy posługiwać się symbolami wieloznacznymi — zawsze należy podawać nazwę dokładnie jednego pliku. Do zbadania dysku i naprawy uszkodzonych plików można też użyć jakiegoś programu innej firmy, na przykład programu Norton Disk Doctor.

SCANDISK

Partycje FAT powinny być regularnie przeglądane w celu wykrycia na nich ewentualnych błędów opisywa­nych w tym rozdziale, a także innych problemów, które mogą zacząć się pojawiać. Dużo łatwiejszym i bardziej skutecznym, w porównaniu z programami CHKDSK i RECOYER. narzędziem do diagnostyki i napraw błędów dysku jest program SCANDISK. Program ten dołączony jest do systemu DOS 6 oraz do wszystkich systemów Windows 9x/Me. SCANDISK jest dużo bardziej dokładny niż CHKDSK czy RECOYER i może wykonywać funkcje każdego z nich. a także dużo więcej innych.

Odpowiednikiem programu SCANDISK w systemach Windows NT/2000 oraz Windows XP jest program CHKDSK, który jest dużo bardziej zaawansowany niż program CHKDSK znany z systemu ^V MS-DOS.

Program SCANDISK przypomina uproszczoną wersję komercyjnych programów służących do naprawy dys­ków, takich jak na przykład Norton Disk Doctor. SCANDISK potrafi badać zarówno strukturę plików, jak i in­tegralność sektorów dysku. Po napotkaniu problemu program potrafi naprawić katalogi oraz tablicę FAT, a gdy napotka wewnątrz pliku uszkodzone sektory — oznacza w tablicy FAT klastry zawierające te sektory i usiłu­je odczytać zawartość pliku, obchodząc uszkodzenie.

Systemy Windows 9x zawierają obie, DOS-ową i okienkową, wersje programu SCANDISK, nazywające się odpowiednio SCANDISK.EXE oraz SCANDSKW.EXE. System Windows używa programu SCANDISK do ba­dania stanu dysków przed rozpoczęciem procesu instalacji systemu oraz uruchamia DOS-ową wersję progra­mu za każdym razem, gdy stwierdzi, że uruchamiany system operacyjny nie został prawidłowo zamknięty podczas poprzedniej sesji. Program SCANDISK.EXE można uruchomić z wiersza poleceń DOS lub z pliku wsadowego, posługując się następującą składnią:

SCANDISK x: [/a] [/n] [/p] [dblspace.nnn/drvspace.nnn] x: - oznaczenie badanego dysku /a - badanie wszystkich lokalnych dysków twardych /n - tryb oezobsługowy

/p - tylko badanie dysku bez naprawiania błędów

/custom - uruchamia program SCANDISK zgodme z ustawieniami sekcji [CUSTOM] pliku Scandisk.im dblspace.nnn lub drvspace.nnn - bada pliki skompresowanych wolumenów, zamiast nnn podaje się rozszerzenie nazwy pliku (takie jak 001)

Znajdujący się standardowo w katalogu C:\WINDOWS\COMMAND plik SCANDISK.INI zawiera obszerny dobrze udokumentowany zestaw parametrów wykorzystywanych do sterowania działaniem programu SCAN­DISK. Parametry podane w pliku SCANDISK.INI wpływają tylko na wykonywanie DOS-owej wersji progra­mu i nie mają wpływu na działanie jego wersji okienkowej.

Wersję dla Windows programu SCANDSIK uruchamia się, wybierając kolejno Start, Programy, Akcesoria, Na­rzędzia systemowe. Obydwie wersje badają i naprawiają tablicę FAT, katalogi, struktury plików, usuwają proble­my długich nazw plików, a także badają wolumeny skompresowane programami DriveSpace lub DoubleSpace.

Program SCANDISK dokonuje dwóch rodzajów testów — standardowego i dokładnego. Różnica miedzy ni­mi polega na tym, że w teście dokładnym, poza przebadaniem wspomnianych wcześniej elementów, wykony­wane jest dodatkowo badanie całej powierzchni dysku. Program można uruchomić w trybie interaktywnym lub pozwolić mu na automatyczne naprawianie wykrytych przez niego błędów.

Wersje DOS-owa i okienkowa programu SCANDISK naprawiają tablicę FAT w odmienny sposób. Pierwsza sprawdza i, jeżeli jest to konieczne, naprawia podstawową kopię tablicy FAT, po czym przekopiowuje za­wartość naprawionej tablicy podstawowej FAT do tablicy zapasowej. Druga kontroluje obydwie tablice FAT i gdy program znajdzie pomiędzy nimi rozbieżności, do ponownego zbudowania tablicy podstawowej wyko­rzystuje najlepsze dane z obu kopii tablic. Jeżeli zawartość tablicy FAT nie zostanie zrekonstruowana popraw­nie, niektóre, lub nawet wszystkie, dane mogą stać się niedostępne.

Program SCANDISK posiada okno dialogowe Opcje zaawansowane programu ScanDisk, które umożliwia ustawienie następujących parametrów:

• to, czy program powinien pokazać podsumowanie przeprowadzonych czynności.

• to, czy program powinien zapisać w pliku informacje o przeprowadzonych czynnościach,

• sposób, w jaki program ma naprawiać pliki skrzyżowane (dwie pozycje katalogu wskazujące na ten sam klaster),

• sposób, w jaki program ma naprawiać zgubione fragmenty plików,

• to, czy program ma sprawdzać nazwy, daty i czas poszczególnych plików.

Chociaż program SCANDISK jest całkiem dobry i zapewnia olbrzymi postęp w stosunku do starego DOS-owego programu CHKDSK, to w przypadku większych problemów z dyskiem zalecam skorzystanie z jednego z ko­mercyjnych pakietów takich jak Norton Utilities (obecnie część Norton SystemWorks). Programy te zapew­niają dużo więcej niż wszystko to. co jest standardowo dostarczane z systemem DOS czy Windows.

Defragmentacja dysku

Cała idea systemu plików FAT oparta jest na przechowywaniu danych w klastrach, które mogą znajdować się w dowolnym miejscu obszaru danych dysku. W ten sposób komputer może przechowywać w dowolnym cza­sie plik niemal nieograniczonego rozmiaru. Podążanie wzdłuż łańcucha FAT w celu odnalezienia wszystkich klastrów przechowujących dane określonego pliku może zmuszać napęd dysku twardego do odczytywania wielu różnych miejsc na dysku. Z powodu fizycznej pracy, jaką dysk musi wykonać, przesuwając w te miejsca głowi­ce, odczyt mocno pofragmentowanego pliku jest wolniejszy niż odczyt pliku położonego w kolejno po sobie następujących klastrach.

Z czasem, w miarę jak pliki są dodawane, przesuwane i usuwane z dysku, wzrasta stopień ich fragmentacji, co powoduje pogorszenie wydajności dysku. Problemowi temu można zapobiec, używając regularnie programu do defragmentacji dysku, takiego jak na przykład dostarczany w systemach Windows 9x Defragmentator dysków. Po uruchomieniu odczytuje on wszystkie pliki na dysku, korzystając przy dostępie do ich klastrów z zawarto­ści tablicy FAT.

Dalej program zapisuje plik w ciągu położonych jeden za drugim klastrów, a następnie usuwa oryginał pliku. Przez kolejne operacje odczytywania, zapisywania i usuwania, program defragmentujący doprowadza dysk do stanu, w którym wszystkie pliki umieszczone są w ciągłych obszarach klastrów. Dzięki temu napęd dysku może odczytać dowolny plik. wykonując minimalne ruchy głowic, co powoduje zauważalny wzrost wydajno­ści dysku.

Znajdujący się w systemie Windows program wykonuje podstawowe funkcje defragmentacji plików. Daje też użytkownikowi możliwość podjęcia decyzji, czy ma tak rozkładać pliki na dysku, by skonsolidować wszystkie puste klastry w jeden ciągły obszar (co zwykle trwa dłużej). Wersja programu dostarczana w sys­temach Windows 98/Me posiada dodatkowa funkcję, której użycie spowoduje, że najczęściej wykorzystywa­ne pliki zostaną umieszczone na początku dysku, co umożliwi szybsze ładowanie się najczęściej używanych programów i plików danych.

Aby pokazać, na czym polega defragmentacja dysku, w tabeli 25.29 przedstawiono wygląd pofragmentowa­nego pliku.

Tabela 25.29. Pofragmentowany plik

Katalog plików

Nazwa pliku	Pierwszy klaster pliku	Rozmiar pliku (w klastrach)
PLEDGE.TXT	1002	2
USCONST. TXT	1000	4
Numer klastra w FAT	Tablica alokacji] ilików FAT 16 Wartość	Znaczenie
00002	0	Pierwszy dostępny klaster.
00999	0	Klaster nieużywany.
01000	1001	Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
01001	1004	Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
01002	1003	Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
01003	FFFFh	Koniec pliku.
01004	1005	Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
01005	FFFFh	Koniec pliku.
65526	0	Ostatni dostępny klaster.

W przykładzie z tabeli 25.29 plik USCONST.TXTjest podzielony na dwie części. Program defragmen­tujący odczytuje plik i zapisuje go w innym — ciągłym obszarze dysku. Wynik tej operacji przedstawiono w'tabeli 25.30.

Tabela 25.30. Zdejragmentowanyplik

Katalog plików

Nazwa pliku	Pierwszy klaster pliku		Rozmiar pliku (w klastrach)
Pl.EDGE. TXT	1004		2
USCONST. TXT	1000		4
		Tablica alokacji plików FAT 16
Numer klastra w FAT	Wartość		Znaczenie
00002	^0		Pierwszy dostępny klaster.
...
00999	0		Klaster nieużywany.
01000	1001		Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
01001	1002		Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
01002	1003		Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
01003	FFFFh		Koniec pliku.
01004	1005		Klaster używany, wskazuje na następny klaster.
01005	FFFFh		Koniec pliku.
65526	0		Ostatni dostępny klaster.

Chociaż nie wydaje się, że się zmieniło zbyt dużo, to jednak oba pokazane pliki przechowywane są teraz w dwóch ciągłych obszarach, jeden za drugim. Operacja defragmentacji pociąga za sobą odczytanie i ponow­ne zapisanie zwykle sporej liczby plików i z tego powodu może ona trwać dużo czasu, w szczególności, gdy na dużym dysku znajduje się mnóstwo pofragmentowanych plików, a niewiele jest wolnego miejsca.

Programy innych firm, takie jak na przykład program Speed Disk z pakietu Norton Utilities, wyposażone są w inne funkcje, takie jak na przykład możliwość wyboru plików, które powinny być przesunięte na początek dysku. Program Speed Disk może też zdefragmentować systemowy plik wymiany oraz pliki opatrzone atry­butami „systemowy" i „ukryty", których program Defragmentalor dysków w ogóle „nie dotyka".

Co prawda dostarczane z systemem Windows czy też kupowane oddzielnie programy do defragmen­tacji dysków należą do narzędzi dość bezpiecznych, to powinieneś zdawać sobie sprawę, że defrag-mentacja dysku jest z natury czynnością niebezpieczną. Program defragmentujący odczytuje, usuwa i zapisuje każdy plik znajdujący się na dysku i nieprawidłowe przerwanie jego pracy, może spowo­dować uszkodzenie danych. Chociaż nigdy nie spotkałem się z przypadkiem uszkodzeń powstałych w wyniku procesu defragmentacji dysku, to jednak nieprzewidziane zdarzenie, takie jak choćby na­stępujący w trakcie tego procesu zanik napięcia zasilającego komputer — może mieć katastrofalny skutek. Przed przeprowadzeniem defragmentacji dysku zdecydowanie zalecam sprawdzenie dysku programem takim jak SCANDISK oraz wykonanie kopii zapasowej danych.

W systemie Windows NT 4.0 nie ma żadnego narzędzia do defragmentacji dysku, pojawia się ono dopiero w systemach Windows 2000 oraz Windows XP. Warto wiedzieć, że dla systemów Windows dostępne są też programy defragmentujące innych firm, na przykład program VoptXP firmy Gulden Bow (www.vopt.com), który wykonuje pracę szybciej, a ponadto oferuje więcej funkcji niż programy dostępne w systemie Windows.

Programy innych firm

Gdy próba odczytu z dysku C: zakończy się komunikatem Sektor nie odnaleziony, należy sięgnąć po jeden z dostępnych na rynku programów do naprawy dysków, zamiast korzystać z programów systemu DOS, takich jak RECOYER czy nawet SCANDISK. Pakiet Norton Utilities firmy Symantec (włączony też do Norton Sys-temWorks) jest obecnie chyba najlepszym dostępnym na rynku pakietem aplikacji do odtwarzania danych. Programy tego pakietu działają pewnie i automatycznie naprawiają większość problemów dyskowych.

Norton Utilities oraz Norton SystemWorks

Programy takie jak Norton Disk Doctor wykonują dużo więcej szczegółowych napraw w dużo bardziej bez­pieczny sposób. Program Disk Doctor potrafi odzyskać tak dużą część pliku, jak to jest tylko możliwe oraz może oznaczyć odpowiednio w tablicy FAT uszkodzony klaster — po to, by uszkodzone sektory dysku nie zostały ponownie wykorzystane. Dodatkowo program ten potrafi zapisać na dysku informacje niezbędne do cofnięcia każdej wykonanej operacji na zawartości dysku.

Disk Doctor jest częścią pakietu Norton Utilities firmy Symantec zawierającego dodatkowo dużą liczbę innych użytecznych narzędzi. Na przykład, w pakiecie znajduje się doskonały edytor sektorów, dzięki któremu moż­na przeglądać i poddawać edycji dowolną cześć dysku, łącznie z głównym rekordem ładującym i rekordami ładującymi wolumenów, tablicami FAT oraz wszystkimi innymi obszarami znajdującymi się poza obszarem normalnych danych. Obecnie żaden inny program nie pozwala na tak dogłębną lub tak wszechstronną edycję poszczególnych sektorów dysku. Edytor dysku znajdujący się w pakiecie Norton Utilities umożliwia osobie profesjonalnie zajmującej się rozwiązywaniem problemów i naprawianiem komputerów PC na pracę bezpośred­nio na poziomie sektorów, co jednak wymaga bardzo dokładnej wiedzy na temat formatów sektorów i struk­tur danych. Dołączona do pakietu dokumentacja jest też doskonała i może być bardzo przydatna podczas wła­snej nauki zagadnień związanych z odtwarzaniem danych.

Odtwarzanie danych jest bardzo lukratywną usługą, która może być wykonywana przez dobrze wy-kształcony personel. Za odzyskanie swoich danych ludzie są skłonni zapłacić dużo więcej niż za wymianę dysku.

Na wypadek sytuacji awaryjnych, przypadkowego usunięcia plików (nawet z ominięciem Kosza) czy przy­padkowego sformatowania dysku można przygotować dysk ratunkowy, z którego w takich sytuacjach można uruchomić system operacyjny i dokonać niezbędnych testów i napraw.

Pakiet Norton Utilities dostępny jest obecnie w wersji 2004 jako składnik pakietu Norton SystemWorks 2004 (dla Windows 98/Me/NT/2000/XP). W pakiecie Norton SystemWorks 2004 znajdują się dodatkowo program antywirusowy — Norton AntiYirus — oraz program do usuwania aplikacji z systemu — Norton CleanSweep Uninstaller. W wersji pakietu dla profesjonalistów znajduje się dodatkowo program do zapisywania obrazu dysku — Norton Ghost. Niektóre z programów pakietu występują w nim dodatkowo w wersjach, które można uruchomić z wiersza poleceń systemu DOS, należą do nich:

• Norton Disk Doctor (NDD.EXE),

• Disk Editor (DISKEDIT.EXE),

• UnErase (UNERASE.EXE),

• UnFormat (UNFORMA T. EXE),

• Rescue Restore (RESCUE.EXE).

Jednak większość programów pakietu może być uruchamiana w środowisku graficznym systemu Windows, a kilka z nich ma swoje wersje przeznaczone do uruchamiania zarówno w środowisku graficznym, jak i w wier­szu poleceń. Starszych wersji programów Norton Utilities, takich jak na przykład wersja 8.0 (opracowana dla systemu Windows 3.1 oraz MS-DOS) nie powinno się używać w 32-bitowych systemach Windows. Wersje te nie obsługują długich nazw plików oraz dysków o dużych pojemnościach i ich użycie może doprowadzić do utraty danych.

System plików a programy innych firm

Najważniejszą rzeczą, którą trzeba wziąć pod uwagę przy zakupie programu narzędziowego do naprawy dys­ku, jest to, by wybrany produkt obsługiwał żądany system plików. Na przykład pakiet Norton Utilities obsłu­guje zarówno FAT (w tym FAT32), jak i NTFS, z drugiej strony program SpinRite5 obsługuje system FAT, a nie obsługuje systemu NTFS. Nigdy nie wolno używać programów nie przeznaczonych dla danego systemu plików i nigdy nie wolno używać programów przestarzałych — opracowanych dla starszych niż używana wersji systemu operacyjnego. W obu przypadkach działanie takich programów może spowodować nieodwra­calne uszkodzenia danych zapisanych na dysku.

Odzyskiwanie danych

W celu odzyskania utraconych danych może wystarczyć przywrócenie ich z Kosza systemu Windows, ale może także zajść potrzeba zakupu specjalistycznego oprogramowania lub skorzystania ze specjalistycznej usługi kosztującej setki złotych. W najgorszym przypadku może być konieczne wysłanie uszkodzonego dysku do firmy zajmującej się profesjonalnym odzyskiwaniem danych. Na trudność procesu odzyskiwania danych ma wpływ kilka czynników:

• Sposób, w jaki dane usunięto.

• To, w jakim systemie plików dane były przechowywane.

• Rodzaj zapisu danych: magnetyczny, optyczny, magnetooptyczny, pamięć Flash.

• Wersja systemu Windows lub innego systemu operacyjnego.

• Użycie oprogramowania zapobiegającego utracie danych.

• Fizyczne uszkodzenie głowic, talerzy dysku lub jego układów elektronicznych.

Odzyskiwanie danych z Kosza systemu Windows

Najłatwiej można odzyskać dane, które po usunięciu trafiły do Kosza systemu Windows. Kosz jest standar­dowym wyposażeniem systemów Windows od wersji Windows 95. Po zaznaczeniu w oknie programu Eks­plorator Windows lub w oknie Moje dokumenty pliku lub grupy plików i naciśnięciu klawisza Delete albo też po wybraniu opcji Usuń usuwane pliki przenoszone są do Kosza systemu Windows. Mimo że tak usuniętych plików nie ma już tam, skąd zostały usunięte, miejsce na dysku, które zajmowały, jest chronione przez sys­tem i nie jest możliw zapisanie tam innych danych. Domyślnie system Windows 95 i nowsze rezerwują na Kosz 10% pojemności każdego dysku twardego (nośniki wymienne nie mają Kosza). W przypadku dysku o pojemności 10 GB na kosz zarezerwowany zostanie 1 GB. Usunięte pliki są chronione przez system, dopóki nie wypełnią zarezerwowanego dla nich w tym przykładzie 1 GB. Po zajęciu przez nie całego zarezerwo­wanego miejsca system przestaje chronić pliki, które zostały usunięte jako pierwsze. Wynika z tego. że im szybciej przypomnimy sobie o usuniętym pliku, tym bardziej prawdopodobne będzie, że będziemy go mogli odzyskać.

Aby odzyskać plik z Kosza systemu Windows, należy otworzyć okno Kosi, zaznaczyć odzyskiwany plik. kliknąć go prawym przyciskiem myszy, a następnie wybrać polecenie Przywróć. Plik zostanie odtworzony w katalogu, z którego został usunięty.

Usunięcie pliku za pomocą kombinacji Shift+Delete lub przez przytrzymanie przycisku Shift i wybranie z menu opcji Usuń spowoduje usunięcie pliku bez przeniesienia go do Kosza. Aby odzyskać tak usunięte dane, należy skorzystać z narzędzi odzyskiwania danych innych firm.

Odzyskiwanie danych spoza Kosza

Kosz systemu Windows jest pierwszą linią obrony przed utratą danych, jednak jego możliwości są bardzo ograniczone. Jak wspominałem w poprzednim punkcie, pliki można usuwać z pominięciem Kosza, a pliki, które trafiły do Kosza, mogą zostać zeń usunięte, gdy się przepełni. Kosz nie chroni też plików usuwanych za pomocą poleceń wydawanych w wierszu poleceń ani nie zachowuje poprzednich wersji usuwanych plików.

Aby odzyskać pliki, których nie ma w Koszu, należy skorzystać z programów innych firm, na przykład z pro­gramu Norton UnErase, należącego do pakietu Norton Utilities (będącego częścią Norton SystemWorks). Jednak skuteczność działania programu Norton UnErase oraz sposób jego użycia zależą od wersji systemu Windows oraz od wykorzystywanego systemu plików.

Norton UnErase oraz Norton Protected Recycle Bin w Windows 9x/Me

Odzyskiwanie danych z systemu plików FAT używanego w systemach Windows 9x/Me nie jest trudne nawet bez użycia programów Norton Utilities. Jednak zainstalowanie tego pakietu jeszcze przed niezamierzonym usunięciem danych czyni ten proces jeszcze łatwiejszym. W celu odzyskania danych program Norton UnErase można uruchomić ze startowego dysku CD-ROM dołączonego do pakietu lub — gdy nie został on zainstalo­wany wcześniej — uruchomić go z wiersza poleceń. Odzyskując pliki z systemu FAT. trzeba podać pierwszą literę każdego odzyskiwanego pliku.

Nie wolno instalować programów do odzyskiwania danych na dysku, z którego mają być odzy­skane dane, gdyż jego instalacja może spowodować zastąpienie obszarów na dysku, w których znajdują się usunięte dane. W przypadku odzyskiwania danych z dysku systemowego należy za­instalować drugi dysk, skonfigurować go w BlOS-ie jako dysk systemowy, po czym zainstalować na nim system Windows oraz oprogramowanie do odtwarzania danych. Jeżeli to możliwe, drugi dysk powinien mieć odpowiednio dużą pojemność (co najmniej 10 GB), dzięki czemu pozostanie na nim jeszcze sporo miejsca na odtworzone dane.

Gdy w komputerze zainstalowano wcześniej pakiet Norton Utilities, na pulpicie zamiast standardowego Kosza znajduje się najprawdopodobniej kosz Norton Protected Recycle Bin. W porównaniu z Koszem systemowym chroni on przed zastąpieniem w Koszu plików ich nowszymi wersjami oraz zabezpiecza pliki usunięte za pomocą poleceń wydawanych w wierszu poleceń. Aby odzyskać plik znajdujący się w koszu Norton Protected Recycle Bin, należy otworzyć kosz. kliknąć odzyskiwany plik prawym przyciskiem myszy, a następnie wy­brać opcję Retrieve. Plik zostanie odtworzony w katalogu, z którego został usunięty.

Można też z menu pakietu Norton Utilities uruchomić kreator Norton UnErase Wizard i polecić mu odnale­zienie ostatnio usuniętych plików (przechowywanych w Koszu), wszystkich chronionych plików znajdują­cych się na dyskach lokalnych (również przechowywanych w Koszu) oraz wszystkich plików, które da się odzyskać z dysków lokalnych. W przypadku tej ostatniej opcji poszukiwania można ograniczyć za pomocą symboli wieloznacznych i rodzajów plików oraz poprzez wskazanie dyskó, na których mają być prowadzone poszukiwania. W przypadku odzyskiwania plików, których nie ma w Koszu, należy podać pierwszą literę ich nazwy. Program informuje ponadto o aplikacjach, które usunęły dane pliki. Aby odzyskać plik za pomocą kreatora Norton UnErase Wizard, należy go zaznaczyć, podać —jeżeli trzeba — pierwszą literę jego nazwy, kliknąć Quick View, by móc podejrzeć zawartość pliku (pod warunkiem, że program obsługuje format odzy­skiwanego pliku), a następnie wybrać polecenie Recover, które przywróci plik do katalogu, z którego został on usunięty.

W systemach Windows 9x/Me można przeszukiwać w ten sposób dyski twarde, jak i nośniki wymienne (dyskietki, pamięci Flash). Jednak kosz Norton Protected Recycle Bin chroni wyłącznie pliki zapisane na dyskach twardych.

Norton UnErase oraz Norton Protected Recycle Bin w Windows 2000/XP

W systemach Windows 2000/XP programy Norton UnErase i Norton Protected Recycle Bin działają podobnie jak w systemach Windows 9x/Me — z jednym ważnym wyjątkiem. Jest nim brak obsługi nośników wymien­nych przez program Norton UnErase.

W celu odzyskania plików usuniętych z dyskietki, gdy w pobliżu nie ma komputera z systemem Windows 9x/Me, komputer należy uruchomić za pomocą dostarczonego w pakiecie dysku Nonon bootable CD i z menu dysku uruchomić kreator UnErase Wizard.

W przypadku komputerów z podwójnym rozruchem systemów Windows 9x/Me i Windows 2000/XP w celu odzyskania danych z dyskietek, dyskietek Zip, urządzeń pamięci USB oraz pamięci Flash należy uruchomić system Windows 9x/Me i zainstalować w nim pakiet Norton Utilities lub Norton SystemWorks.

Alternatywa dla programu Norton UnErase

Podobne do pakietu Norton UnErase możliwości odzyskiwania danych ma zintegrowany zestaw narzędzi System Suitę 4.0 firmy VCOM (wcześniej sprzedawany przez firmę Ontrack). Należący do tego pakietu pro­gram FileUndeleter potrafi odzyskiwać dane z nośników wymiennych we wszystkich wersjach sytemu Win­dows, w tym w systemie Windows XP.

Do (nieautomatycznego) odzyskiwania danych z dysków twardych, dyskietek oraz z większości nośników wymiennych w każdym systemie plików (nie wyłączając systemów linuksowych) i w większości systemów operacyjnych można leż posłużyć się programem Norton Disk Editor (DISKEDIT.COhf). Więcej na ten temat można dowiedzieć się z punktu „Posługiwanie się programem Norton Disk Editor".

Odzyskiwanie plików w systemie NTFS

Z powodu znacznie bardziej złożonej — w porównaniu z systemem FAT — budowy wewnętrznej systemu plików NTFS oraz wobec możliwości zastosowania wbudowanej w ten system kompresji plików odzyskiwanie danych zapisanych w wolumenach NTFS należy przeprowadzać wyłącznie za pomocą narzędzi obsługujących ten system plików. Można do tego celu użyć na przykład pakietu Norton Utilities lub Norton SystemWorks w wersji 2002 lub późniejszej. Warto też uaktywnić funkcję Norton Protection, która przechowuje usunięte pliki przez jakiś czas. Użycie tej funkcji zdecydowanie zwiększa szanse odzyskania usuniętych plików.

Jeżeli pojawia się konieczność odzyskania plików, a nie zainstalowano wcześniej żadnych programów w ro­dzaju Norton Utilities lub Norton SystemWorks, warto sięgnąć po inne programy służące do odzyskiwania plików, na przykład:

• Active Undelete. Jest to seria produktów obsługujących również, karty pamięci Flash. Więcej informacji oraz darmową wersję testową programu można uzyskać pod adresem www.active-undelete.com.

• Restorer 2000. Program jest dostępny w wersjach obsługujących FAT, NTFS oraz w wersji profesjonalnej. Więcej informacji oraz darmową wersję testową programu można uzyskać pod adresem www.bitmart.net/r2k.shtml.

• Ontrack EasyRecovery. Więcej informacji oraz darmową wersję testową programu można uzyskać pod adresem www.ontrack.com.

Niektóre programy odtwarzające pliki systemu NTFS potrafią odzyskać jedynie pliki aktualnie zalo-gowanego użytkownika, natomiast innych aplikacji może używać tylko administrator. Kiedy trzeba odzyskać pliki przechowywane w komputerze, z którego korzysta więcej użytkowników, należy spraw­dzić w dokumentacji programu, czy ma on taką możliwość.

Odzyskiwanie danych z usuniętych partycji i sformatowanych dysków

Podczas formatowania dysku, dyskietki lub innego nośnika wymiennego jego tablica alokacji plików, wyko­rzystywana przez programy typu Norton UnErase lub FileUndeleter do określenia położenia usuniętych plików, jest tracona. Podobnie, gdy za pomocą programu FDISK lub w systemach Windows 2000/XP za pomocą pro­gramu Zarządzanie dyskami zostanie usunięta, a następnie utworzona nowa partycja — utracie ulega system plików oraz informacje o partycji.

W takich przypadkach do odzyskania danych należy użyć bardziej zaawansowanych narzędzi. Istnieją dwie możliwości odzyskania danych ze sformatowanego dysku:

• Użycie programu potrafiącego cofnąć operację formatowania.

• Użycie programu, który zignoruje nową strukturę FAT i odzyska dane, odczytując je bezpośrednio z sektorów.

Aby odzyskać dane z dysku, na którym założono nową partycję, należy posłużyć się programem, który odzy­skuje dane poprzez bezpośrednie odczytanie ich z sektorów.

Program Norton Unformat i jego ograniczenia

W pakietach Norton Utilities i Norton SystemWorks znajduje się program Norton Unformat. który — uru­chomiony z dołączonego dysku startowego CD-ROM — potrafi cofnąć przypadkowe sformatowanie dysku z systemem FAT. Program ten ma jednak szereg istotnych ograniczeń dotyczących systemu plików oraz ro­dzajów dysków:

• Program Norton Unformat nie obsługuje dysków NTFS. Oznacza to. że nie można odtworzyć za jego pomocą danych z wielu komputerów z systemem Windows 2000 lub Windows XP.

• Programu Norton Unformat nie można użyć na dyskach, które wymagają specjalnych sterowników, na przykład nośnikach wymiennych.

• Program Norton Unformat działa skuteczniej, gdy za pomocą programu Norton Image utworzono kopie tablic FAT oraz katalogu głównego. Jeżeli plik obrazu utworzony przez program Norton Image będzie nieaktualny, użycie programu Norton Unformat może okazać się nieskuteczne. W przypadku braku pliku obrazu dysku program Norton Unformat nie będzie potrafił odtworzyć katalogu głównego dysku, a nazwy folderów katalogu głównego zostaną zastąpione nazwami zawierającymi kolejne liczby.

• Program Norton Unformat nie potrafi zapisać odzyskanych plików na innym dysku lub w innym folderze. Odzyskane dane program zapisuje na tym samym dysku i w tej samej partycji. Jeżeli do określenia położenia plików program Norton Unformat użyje nieaktualnego pliku obrazu utworzonego przez Norton Image, może dojść do zniszczenia poprawnych danych na sformatowanym dysku.

Z wymienionych tu powodów program Norton Unformat nie nadaje się zbyt dobrze do cofania operacji for­matowania dysku. Można do tego celu wykorzystać wszechstronny program Norton Disk Editor, jednak w jego przypadku cały proces trzeba będzie wykonać ręcznie. Istnieją na szczęście łatwiejsze możliwości.

Odzyskiwanie danych i zapisywanie ich na innym dysku

Wiele dostępnych na rynku programów potrafi odzyskać utracone w wyniku przypadkowego sformatowania dysku lub usunięcia jego partycji dane i zapisać je na innym dysku. Do najlepszych i najbardziej wszechstron­nych zalicza się linia produktów EasyRecovery firmy Ontrack DataRecovery Services. W jej skład wchodzą następujące programy:

• EasyRecovery DataRecovery. Program odzyskuje dane z przypadkowo sformatowanych dysków twardych, dyskietek oraz nośników wymiennych oraz przywraca przypadkowo usunięte pliki. Ponadto naprawia uszkodzone lub zawierające błędy pliki Zip oraz dokumenty programu Word. Odzyskiwane dane zapisywane sana dyskach lokalnych bądź sieciowych.

• EasyRecovery FileRepair. Naprawia i odzyskuje dane z uszkodzonych lub zawierających błędy plików Zip i plików programów Microsoft Office (Word, Excel, Access, PowerPoint oraz Outlook). Odzyskiwane dane program zapisuje na dyskach lokalnych bądź sieciowych.

• EasyRecovery Professional. Posiada wszystkie możliwości programów DataRecovery i FileRepair, a ponadto wyposażony jest w dodatkowe funkcje, takie jak wyszukiwanie plików na podstawie ich typu, funkcję RawRecovery oraz możliwość definiowania przez użytkownika parametrów partycji,

co pomaga w odzyskiwaniu danych w przypadku bardziej poważnych uszkodzeń systemu plików oraz przypadkowego usunięcia partycji. Dostępna na stronie WWW producenta (www.ontrack.com) wersja testowa programu wyświetla listę plików, które można odzyskać, oraz naprawia i odzyskuje archiwa Zip.

Jedna z wcześniejszych wersji programu EasyRecovery DataRecovery Lite, która może odzyskać do 50 plików, została włączona do pakietu System Suitę firmy VCOM, wcześniej również oferowanego przez firmę Ontrack.

Po uruchomieniu programu EasyRecoveiy Professional można wybrać jedną z kilku metod odzyskiwania danych:

• DeletedRecovery. Odzyskiwanie plików usuniętych.

• FormatRecovery. Odzyskiwanie plików z przypadkowo sformatowanych dysków.

• RawRecovery. Odzyskiwanie plików przez bezpośredni odczyt sektorów z wykorzystaniem technologii sygnatur.

• AdvancedRecovery. Odzyskiwanie danych z usuniętych lub uszkodzonych partycji.

W każdym przypadku należy wskazać dysk, na którym mają zostać zapisane odzyskane dane. W ten sposób można zachować oryginalne dane na dysku i, gdy jedna z metod zawiedzie, próbować odtwarzać je za pomocą kolejnych.

Który sposób nadaje się najlepiej do odzyskiwania danych? Wyniki użycia różnych metod programu EasyRe-covery Professional do odzyskania danych z 19 GB dysku logicznego z systemem plików NTFS w systemie Windows XP przedstawiono w tabeli 25.31.

Tabela 25.31. Wyniki użycia programu EasyRecovery Professional do odzyskania danych z dysku

Sposób, w jaki dane zostały utracone	Zastosowana metoda odzyski­wania danych	Czy dane udało się odzyskać?	Szczegóły	Uwagi
Usunięcie folderu	DeletedReccwery	Tak	Odzyskano wszystkie pliki	Zachowane zostały wszystkie długie nazwy plików i folderów
Pełne sformatowanie dysku	FormatRecovery	Tak	Odzyskano wszystkie pliki	Utworzone zostały nowe foldery, w których przechowywane były odzyskane pliki. Poniżej poziomu katalogu głównego zachowane zostały wszystkie długie nazwy plików i folderów
Usunięcie dysku logicznego za pomocą programu Zarządzanie dyskami	AdvancedRecovery	Tak	Odzyskano wszystkie pliki i foldery	Zachowane zostały wszystkie długie nazwy plików i folderów
Sformatowanie dysku, a następnie zapisanie na nim nowych danych	FonnatRecovery	Częściowo	Odzyskano wszystkie pliki i foldery, które nie zostały zastąpione	Zachowane zostały długie nazwy plików i folderów
Pierwszy dysk o pojemności 117 MB zosta! ponownie podzielony na partycje oraz sformatowany w systemie FAT32	AdvancedRecovery	Nie	Nie odnaleziono żadnych plików nadających się do odzyskania
	RawRecovery	Częściowo	Odzyskano pliki niepofragmen- towane	Utracono strukturę oraz nazwy wszystkich katalogów i plików. Po odzyskaniu ponumerowane kolejno pliki zostały zapisane w katalogach według ich rodzajów
Drugi dysk o pojemności 18,8 GB został ponownie podzielony na partycje oraz sformatowany w systemie NTFS	AdvancedRecovery	Nie	Nie odnaleziono żadnych plików nadających się do odzyskania
	RawRecovery	Częściowo	Odzyskano pliki niepofragmen- towane	Utracono strukturę oraz nazwy wszystkich katalogów i plików Po odzyskaniu ponumerowane kolejno pliki zostały zapisane w katalogach według ich rodzajów

Z tabeli 25.31 wynika, że o ile dane nie zostały zastąpione innymi, możliwe jest całkowite ich odzyskanie nawet w przypadku ponownego podziału dysku na partycje i sformatowania go. Dlatego ważne jest, by szyb­ko zareagować na odkrycie przypadkowego usunięcia partycji lub sformatowania dysku zawierającego cenne dane. Im dłużej będzie się zwlekać, tym mniej danych da się odzyskać. Można też zauważyć, że w przypadku metody RawRecovery, polegającej na odczytywaniu danych sektor po sektorze, utracie ulega oryginalna struktura katalogów oraz nazwy plików. W takim przypadku należy samemu odtworzyć całą strukturę katalo­gów i nadać plikom odpowiednie nazwy, co jest czynnością niezwykle żmudną.

Naprawiając za pomocą programu EasyRecovery Professional lub EasyRecovery DataRecovery uszkodzone pliki typu Zip lub pliki Microsoft Office, należy za pomocą menu Properties wybrać ka­talog, w którym mają zostać zapisane naprawione pliki (może to być katalog, w którym się aktualnie znajdują lub inny katalog albo dysk). Domyślnie pliki programu Outlook po naprawie zapisywane są w innym katalogu, a pozostałe pliki — w swoich aktualnych katalogach.

Jak widać z powyższych przykładów, możliwości wyspecjalizowanych narzędzi odzyskiwania danych, takich jak program EasyRecovery Professional, są całkiem spore. Niestety narzędzia te są dość drogie. Posiadając pakiet Norton Utilities lub Norton SystemWorks oraz przeznaczając odrobinę czasu na poznanie struktur danych dysku, do odzyskania danych można zastosować program Norton Disk Editor.

Posługiwanie się programem Norton Disk Editor

Na prowadzonych przeze mnie kursach naprawy i modernizacji komputerów PC oraz odzyskiwania danych często korzystam z niedocenianego składnika pakietów Norton Utilities i Norton SystemWorks, jakim jest program Norton Disk Editor. Za pomocą tego programu omawiam struktury danych na dysku oraz pokazuję, jak odzyskiwać usunięte pliki. Ponieważ Norton Disk Editor jest edytorem sektorów, przydaje się w przypad­kach, w których działające automatycznie i wyposażone w prosty interfejs narzędzia odzyskiwania danych są nieskuteczne, lub wówczas, gdy nimi nie dysponujemy. Przykładowo w trybie sektorów fizycznych programu tego można używać do odzyskiwania danych na dysku zawierającym dowolny system plików. Ponadto, po­nieważ program Norton Disk Editor prezentuje struktury dysku w sposób, w jaki nie jest dostępny w innych programach, jest on znakomitym narzędziem do poznawania owych struktur. W tym punkcie przedstawione zostaną dwa proste zadania, które można wykonać za pomocą programu Norton Disk Editor:

• Odzyskiwanie pliku z dyskietki.

• Odzyskanie pliku usuniętego z dysku twardego i zapisanie go na innym dysku.

Program Norton Disk Editor jest składnikiem pakietów Norton Utilities i Norton SystemWorks. Aby się upew­nić, że program został zainstalowany, należy w folderze C:\Program Files\Norton Utilities poszukać plików DISKEDIT.EXE i DISKEDIT. HLP.

Jeżeli ich tam nie ma, można je uruchomić bezpośrednio z dysku instalacyjnego pakietu, na którym znajdują się w folderze \NU.

Programu Norton Disk Editor został stworzony w celu dostępu do struktur danych systemów plików FAT, takich jak FAT12 (dyskietki), FAT16 (dyski twarde systemu MS-DOS i pierwszej wersji systemu Windows 95) oraz FAT32 (dyski twarde systemów Windows 95B/98/Me). Programu można używać również na dyskach systemów Windows NT/2000/XP, o ile sformatowane są w systemie plików FAT 16 lub FAT32. Można go również używać na dyskach z systemem plików NTFS, jednak tylko w trybie sektorów fizycznych.

Naukę posługiwania się programem Disk Editor należy rozpocząć na dyskietkach nie zawierających cennych danych. Program nie jest narzędziem działającym w sposób zautomatyzowany, zatem możliwość popełnienia błędu jest znaczna.

Program Disk Editor z łatwością mieści się na dyskietce, ale początkujący użytkownicy powinni uruchamiać go z innej dyskietki niż naprawiana. Bezwzględnie nie wolno zapisywać plików tworzonych przez program Disk Editor (ani żaden inny program tego typu) na tym samym dysku, z którego odzyskiwane są dane. Może to spowodować zastąpienie, a w rezultacie nieodwracalne zniszczenie odzyskiwanych danych. Przykładowo w przypadku odzyskiwania danych z dyskietek należy dla plików tworzonych przez program utworzyć na dysku twardym osobny folder, na przykład o nazwie Disk Editor.

Program Disk Editor można obsługiwać całkowicie za pomocą klawiatury. Jeżeli jednak ma być obsługiwany za pomocą myszy, mysz musi być podłączona do portu szeregowego lub portu PS/2 (myszy podłączone do portu USB na ogół nie działają w programach uruchamianych w wierszu poleceń. Wyjątkiem są myszy USB podłączone do portu PS/2 za pomocą odpowiedniej przejściówki). Przed uruchomieniem programu Disk Editor należy załadować sterownik myszy dla systemu MS-DOS (zwykle jest to program MOUSE.COM). W przypadku myszy firmy Logitech odpowiedni sterownik dla systemu MS-DOS należy pobrać ze strony WWW producenta. W przypadku myszy firmy Microsoft sterownik można znaleźć na stronie www.bootdisk.com/readme.htmHmouse.

W przypadku myszy innych producentów należy najpierw wypróbować sterowniki firm Microsoft i Logitech. Jeżeli nie będą działać, trzeba poprosić producenta myszy o właściwy sterownik. Proszę pamiętać, że rolka oraz dodatkowe przyciski myszy nie są obsługiwane przez sterownik MS-DOS.

Zalecam umieszczenie sterownika myszy w tym samym katalogu, w którym znajduje się program Disk Editor.

Badanie dysku za pomocą programu Disk Editor

Aby uruchomić program Disk Editor, należy wykonać następujące czynności:

1. Komputer należy uruchomić w trybie wiersza poleceń (bez systemu Windows), gdyż program Disk Editor musi mieć wyłączny dostęp do badanego dysku. W tym celu w przypadku systemów Windows 9x należy po włączeniu komputera nacisnąć klawisz F8 lub Ctrl, a następnie z menu wybrać pozycję Tylko wiersz poleceń. W przypadku systemów Windows 9x/Me można też użyć dyskietki startowej utworzonej za pomocą apletu Dodaj/Usuń programy. W przypadku systemów Windows 2000/XP należy do stacji A: włożyć czystą dyskietkę, a następnie w oknie Mój komputer kliknąć prawym przyciskiem myszy ikonę stacji A: i wybrać z menu polecenie Formatuj. W oknie, które się pojawi, należy zaznaczyć opcję Utwórz dysk startowy systemu MS-DOS, a następnie przeprowadzić formatowanie. Z tak utworzonej dyskietki należy uruchomić komputer.

1. Należy przejść do folderu zawierającego sterownik myszy i program Disk Editor.

2. Jeżeli sterownik myszy nosi nazwę MOUSE.COM lub MOUSE.EXE, należy wpisać polecenie MOUSE i nacisnąć klawisz Enter. W przeciwnym razie należy wydać takie polecenie, jak nazwa pliku sterownika.

3. Aby uruchomić program Disk Editor, należy wpisać polecenie DISKEDIT i nacisnąć klawisz Enter. Jeżeli jako parametr wiersza poleceń nie zostanie podana nazwa dysku, program użyje dysku, z którego został uruchomiony. Jeżeli zbadana ma zostać dyskietka znajdująca się w stacji A:, należy wydać polecenie DISKEDIT A:. Program po uruchomieniu odnajduje na dysku położenie plików i folderów.

4. Podczas pierwszego uruchomienia program informuje, że pracuje w trybie „tylko do odczytu". Aby kontynuować pracę, należy kliknąć przycisk OK. Tryb programu można zmienić za pomocą menu Tools.

Dysk do badania można też wybrać po uruchomieniu programu Disk Editor. W tym celu należy wykonać na­stępujące czynności:

1. Za pomocą kombinacji Alt+O należy otworzyć menu Object.

2. W oknie należy wybrać odpowiedni dysk fizyczny.

3. Z menu Logical Disks należy wybrać odpowiedni dysk logiczny.

4. Program przejrzy strukturę wybranego dysku i otworzy okno edycji.

Program Disk Editor uruchamiany jest w trybie katalogu (Directory). Tryb programu można zmienić za po­mocą menu Yiew. Zawartość dysku w trybie katalogu wygląda podobnie, jak na rysunku 25.2.

Rysunek 25.2.

Widok zawartości typowej dyskietki w trybie katalogu programu Disk Editor

W kolumnie Name znajdują się nazwy poszczególnych pozycji katalogu, w kolumnie .EXT— rozszerzenia nazw plików lub folderów, natomiast kolumna ID informuje o rodzaju pozycji:

• Dir — katalog (folder).

• File — plik zawierający dane.

• LFN — fragment długiej nazwy pliku systemu Windows. System Windows przechowuje fragment długiej nazwy pliku w pozycji katalogu znajdującej się przed właściwą pozycją pliku. Jeżeli długa nazwa zawiera więcej niż 13 znaków, do przechowania jej używanajest więcej niż jedna pozycja. W pozostałych trzech kolumnach znajdują się wielkość pliku oraz data i czas jego utworzenia.

Kolumna Cluster zawiera numer klastra. w którym znajduje się początek danego pliku. Podczas formatowania dyski dzielone są na klastry (jednostki alokacji plików), które są najmniejszymi porcjami miejsca na dysku, jakie można przydzielić plikowi. Wielkość klastrów zależy od wielkości dysku oraz od systemu plików znaj­dującego się na dysku.

Litery A. R.S,H,D'\ V reprezentują atrybuty pozycji katalogu. Obecność atrybutu A oznacza, że po zmianie zawartości pliku nie została utworzona jego kopia zapasowa. Obecność atrybutu R oznacza, że plik repre­zentowany przez daną pozycję katalogu jest plikiem „tylko do odczytu". Atrybut S mówi o tym, że dany plik lub katalog jest plikiem systemowym, a litera H, że jest plikiem ukrytym. Litera D oznacza katalog, a litera V wskazuje, że pozycja katalogu przechowuje długą nazwę pliku.

Wyróżniony u dołu rysunku 25.2 plik FERISI-l.GIFjest interesujący z kilku powodów. Znak tyldy (~) oraz następująca po nim na końcu nazwy pliku liczba informują, że został on utworzony przez 32-bitową wersję systemu Windows. Takie wersje systemu Windows (Windows 9x/Me. Windows 2000/XP) umożliwiają nadawanie plikom długich nazw (składających się z więcej niż ośmiu znaków oraz dodatkowo trzech znaków rozszerzenia, na przykład .EXE, .BMP czy .GIF). Poza tym długie nazwy plików mogą zawierać spacje i inne znaki niedozwolone w systemie MS-DOS i wcześniejszych wersjach systemów Windows. Proces tworzenia długich nazw plików w różnych systemach Windows został opisany szczegółowo w punkcie „VFAT i długie nazwy plików".

Jeżeli zawartość katalogów przegląda się za pomocą programu Eksplorator Windows lub w oknie Mój kom­puter, widoczne są długie nazwy plików. Aby dowiedzieć się, jaka nazwa zastępcza im odpowiada, należy kliknąć nazwę pliku prawym przyciskiem myszy, a następnie wybrać polecenie Właściwości. Można też uzy­skać tę informację, wydając w wierszu poleceń polecenie dir. Długa nazwa pliku jest przechowywana w jednej lub większej liczbie pozycji katalogu bezpośrednio przed właściwą pozycją danego pliku, zawierającą nazwę zastępczą wywodzącą się z systemu DOS. Ponieważ długa nazwa interesującego nas pliku składa się z 21 znaków (Verisignsealtrans.gif). do jej przechowania potrzebne są dwie pozycje katalogu (każda pozycja mo­że przechować do 13 znaków nazwy), co widać na rysunku 25.2.

Określenie liczby klastrów zajmowanych przez plik

Jak powiedziano wcześniej w tym rozdziale, struktura na dysku zwana tablicą alokacji plików (FAT) prze­chowuje informacje o wszystkich używanych przez plik klastrach. Początek pliku VEPJSI~I.GIF leży w kla­strze o numerze 632. Klastry są najmniejszą porcją miejsca na dysku, jaką można przydzielić plikowi, a ich wielkość zależy od wielkości dysku oraz systemu plików znajdującego się na dysku. Interesujący nas plik znajduje się na dyskietce o pojemności 1,44 MB, której klastry mają wielkość 512 bajtów (jeden sektor). Aby odzyskiwać dane za pomocą programu Disk Editor, należy znać wielkość klastrów.

Aby dowiedzieć się, jakiej wielkości klastry używane są na danym dysku, należy w wierszu poleceń wydać polecenie CHKDSK C:. Można do tego celu wykorzystać również informacje przedstawione w tabelach 25.1. 25.3.25.5,25.7.

Aby określić, ile klastrów zajmuje dany plik. należy odnaleźć wielkość pliku i porównać ją z wielkością kla­stra. Plik VERISI~l.GIF ma wielkość 6006 bajtów, a ponieważ zapisany jest na dyskietce, musi zajmować kilka klastrów. Ile dokładnie? Aby się tego dowiedzieć, należy podzielić wielkość pliku przez wielkość kla­stra. a wynik zaokrąglić w górę do pełnych klastrów. Działanie to przedstawiono w tabeli 25.32.

Tabela 25.32. Określenie liczby klastrów zajmowanych przez plik

Wielkość pliku VERISI~1.GIF	Wielkość klastra	Wynik dzielenia wielkości pliku przez wielkość klastra	Liczba zajmowanych klastrów (po zaokrągleniu w górę do wartości całkowitej).
6006	512	11,73046875	12

Przeprowadzone obliczenia wskazują, że plik VERISI~I.GIF zajmuje na dyskietce 12 klastrów. Gdyby znaj­dował się na dysku z systemem plików FAT16 lub FAT32. zajmowałby ich mniej (ich liczba zależałaby od wielkości dysku oraz systemu plików). Im więcej klastrów zajmuje plik, tym większe niebezpieczeństwo, że po usunięciu pliku któryś z jego klastrów zostanie zajęty przez nowe pliki. W konsekwencji, aby odzyskać plik, którego nie ma w Koszu systemowym lub który został usunięty z nośnika wymiennego, takiego jak dyskietka (w przypadku tego rodzaju nośników nie jest dostępny Kosz), należy to zrobić najszybciej, jak to tylko możliwe.

W przedstawionym na rysunku 25.2 programie Disk Editor można sprawdzić, że plik VERISI~1.GIF zaczyna się w klastrze o numerze 632. Jeżeli plik został zapisany na dyskietce, na której było dużo wolnego miejsca, pozostałe części pliku znajdować się będą najprawdopodobniej w kolejnych klastrach. W przypadku dys­kietki pofragmentowanej w wysokim stopniu plik mógłby zostać zapisany w nieciągłych obszarach klastrów. Ponieważ odzyskiwanie danych z dysków zdefragmentowanych jest znacznie łatwiejsze, zalecam ich częste dcfragmentowanie.

Aby zobaczyć pozostałe klastry zajmowane przez nasz plik, należy zaznaczyć pozycję pliku i nacisnąć Alt+L lub z menu Link wybrać Cluster Chain (FAT). Do tego widoku można przejść bezpośrednio, naciskając kom­binację Ctrl+T. Na ekranie pojawi się tablica FAT pokazana na rysunku 25.3. Klastry zajmowane przez wy­brany plik wyróżnione są kolorem czerwonym, a nazwa pliku przedstawiona jest u dołu ekranu. Symbol <E0F> oznacza ostatni klaster pliku.

Rysunek 25.3.

Pozycje tablicy FA T odpowiadające plikowi VERISI~1.GIF. Plik zajmuje kolejne klastry

Jak system operacyjny oznacza usunięte pliki

Jeżeli plik (w naszym przykładzie plik VERISI~1.GIF) zostaje usunięty, system operacyjny dokonuje na dys­ku szeregu zmian (rysunek 25.4):

• W widoku katalogu programu Disk Editor można stwierdzić, że pierwszy znak nazwy pliku (V) został zastąpiony znakiem <r (mała litera sigma).

• W kolumnie ID pozycji pliku i pozycji długiej nazwy pojawiły się dwa nowe identyfikatory:

♦ Erased—plik usunięty.

♦ Del LFN — długa nazwa należąca do usuniętego pliku. Proszę zauważyć, że w kolumnie Cluster wciąż widnieje liczba 632.

Rysunek 25.4.

Widok katalogu po usunięciu pliku

VER1SI~1.GIF

Pozycje tablicy FAT odpowiadające usuniętemu plikowi zostały wyzerowane. W ten sposób system opera­cyjny oznaczył nieużywane klastry. Jeżeli proces odzyskania usuniętego pliku nie zostanie przeprowadzony od razu po jego usunięciu, istnieje niebezpieczeństwo, że część lub wszystkie klastry usuniętego pliku zosta­ną zajęte przez nowe dane. Ponieważ usuniętym plikiem był plik graficzny, utrata choćby jednego jego kla­stra oznacza utratę całego pliku.

Jak można wywnioskować analizując proces usunięcia pliku, procedura jego odzyskania składa się z czterech czynności:

• Odtworzenie nazwy pliku.

• Odnalezienie klastrów zajmowanych przez usunięty plik.

• Odbudowa pozycji FAT odzyskiwanego pliku.

• Powiązanie długiej nazwy pliku z plikiem.

Spośród powyższych czterech czynności najważniejsze jest odnalezienie klastrów zajmowanych przez usu­nięty plik oraz odtworzenie pozycji tablicy FAT. Jeżeli usunięty plik był programem, to aby można go było uruchomić, niezbędne jest też odtworzenie jego prawidłowej nazwy. Odzyskanie długiej nazwy pliku jest ważne dla użytkowników systemu Windows przyzwyczajonych do posługiwania się takimi nazwami.

Aby odzyskać usunięty plik na dyskietce, z której został usunięty, należy zmienić tryb programu Norton Editor na „odczyt i zapis".

W tym celu należy wykonać następujące czynności:

1. Za pomocą kombinacji /ł/r+Totworzyć menu Tools.

2. Naciskając klawisz N otworzyć okno dialogowe Configuration.

3. Za pomocą klawisza spacji usunąć zaznaczenie opcji Read Only.

4. Naciskać klawisz Tab, aż podświetlony zostanie przycisk Save.

5. Nacisnąć klawisz Enter, co spowoduje zapisanie zmian i powrót do okna głównego programu.

Zalecam wykonanie na wszelki wypadek za pomocą programu DISKCOPY wiernej (sektor po sektorze) kopii dyskietki, z której odzyskiwane będą dane. Proces odzyskiwania danych należy przeprowadzić na kopii, a nie na dyskietce oryginalnej. Używając kopii, zabezpieczamy się przed uszkodzeniem oryginału, z którego w razie potrzeby możemy utworzyć kolejną kopię.

Po przełączeniu programu Norton Editor w tryb „odczytu i zapisu" program pozostaje w nim aż do kolejnej zmiany trybu. Aby powrócić do trybu „tylko do odczytu", należy powtórzyć wymienione wcześniej czynności, zaznaczając opcję Read Only. Kiedy dysk jest przeglądany w trybie „odczytu i zapisu", na ekranie pojawia się komunikat Drive x is locked (dostęp do dysku jest zablokowany).

Odzyskanie usuniętego pliku

Po przełączeniu programu Norton Editor w tryb „odczytu i zapisu" można przystąpić do odzyskania usunię­tego pliku.

W tym celu należy wykonać następujące czynności:

1. Aby przejść do folderu zawierającego usunięty plik, należy zaznaczyć ten folder i nacisnąć klawisz Enter. W przykładzie zajmiemy się odzyskaniem pliku VERISI~1.GIF.

2. Należy umieścić kursor w nazwie pliku na małej literze sigma i wpisać w jej miejsce właściwą pierwszą literę nazwy pliku.

3. Jeżeli klawiatura ustawiona jest w tryb wstawiania, mata litera sigma zostanie przesunięta w prawo. Aby ją usunąć, należy nacisnąć klawisz Delete.

4. Mimo że odtworzono nazwę pliku, a jego stan w kolumnie ID zmienił się z Erased na File, procedura odzyskiwania pliku nie została jeszcze zakończona. Teraz należy odnaleźć klastry zajmowane przez usunięty plik. Pierwszy klaster zajmowany przez plik wymieniony jest z prawej strony nazwy pliku.

5. Aby przejść do kolejnych klastrów zajmowanych przez plik, należy nacisnąć kombinację Ctrl+T. co spowoduje przejście do tablicy FAT. Ponieważ zmieniono nazwę pliku, program poprosi

0 potwierdzenie zapisania zmian na dysku. Aby zapisać nazwę na dysku, należy nacisnąć przycisk W.

6. Program Disk Editor przejdzie teraz do pozycji pierwszego klastra używanego przez usunięty plik. Tym razem zamiast numerów kolejnych klastrów, tak jak na rysunku 25.3. każda pozycja tablicy FAT zawiera liczbę zero. Ponieważ plik zajmował 12 klastrów, to jeżeli nie byt pofragmentowany, powinniśmy zobaczyć 12 kolejnych pozycji tablicy FAT zawierających zera.

7. Aby upewnić się, że klastry te należą do usuniętego pliku, należy nacisnąć Alt+O lub kliknąć Object

1 otworzyć menu Object. Następnie, naciskając klawisz C (albo kombinację Alt+C), należy otworzyć okno dialogowe Cluster. W oknie tym trzeba wpisać numer klastra początkowego (w naszym przypadku 632) oraz klastra końcowego (w naszym przypadku 644). Po naciśnięciu przycisku OK wybrane klastry pojawią się na ekranie.

Program Disk Editor automatycznie przetacza się do najlepszego widoku wybranego obiektu, a w tym przypadku jest nim podgląd zawartości klastrów w postaci szesnastkowej i tekstowej (rysunek 25.5). Proszę zauważyć, że pierwsze bajty klastra 623. zawierają tekst GIF89a (widać to w prawej kolumnie). Można się było tego spodziewać, skoro usuniętym plikiem był plik typu GIF. Ponieważ plik typu GIF jest plikiem binarnym, reszta zawartości sektorów jest dla człowieka nieczytelna. Ostatnie sektory pliku wypełnione są zerami.

Rysunek 25.5. Początek i koniec pliku VER1SI~1.GIF

Ponieważ obszar klastrów od numeru 632. do numeru 644. zawiera dane binarne zaczynające się napisem GIF89a, można być pewnym, że klastry te zawierają prawidłowe dane.

8. Aby wpisać numery klastrów w tablicy FAT, należy z menu Object wybrać pozycję Directory. Zaznaczony jest aktualny katalog, więc można nacisnąć OK.

9. Następnie należy zaznaczyć pozycję VERISI~1 .GIF, otworzyć menu Link i wybrać Cluster Chain (FAT). W pierwszym wolnym polu należy wprowadzić liczbę 633, a w kolejnych polach następne liczby do numeru 643. W ostatnim pustym polu należy wstawić znacznik końca pliku <E0F>. W tym celu trzeba za pomocą kombinacji Alt+E otworzyć menu Edit, a następnie wybrać Mark (lub nacisnąć Ctrl+B). Następnie należy jeszcze raz otworzyć menu Edit i tym razem wybrać Fili, po czym wybrać End of File i kliknąć OK. Po wprowadzeniu zmian tablica FAT powinna wyglądać tak, jak na rysunku 25.3.

10. Aby zapisać zmiany wprowadzone do tablicy FAT, należy ponownie otworzyć menu Edit i wybrać
polecenie Write. Kiedy program poprosi o potwierdzenie zapisania zmian, należy kliknąć Write.

a następnie Rescan the Disk.

11. Aby powrócić do widoku katalogu, należy otworzyć menu Object, wybrać pozycję Directory, a następnie kliknąć OK.

12. Pozycje przechowujące długą nazwę odzyskiwanego pliku, znajdujące się bezpośrednio przed pozycją pliku, wciąż są identyfikowane jako Del LFN. Aby powiązać je ponownie z pozycją VERISI~1.GIF. należy zaznaczyć pierwszą z nich (verisignsealt), naciskając Alt+T, otworzyć menu Tools, a następnie wybrać Attach LFN. Na prośbę o potwierdzenie operacji należy odpowiedzieć twierdząco. Tak samo należy postąpić z drugą pozycją (rans.gif).

13. Aby przekonać się, że plik został odtworzony poprawnie, należy opuścić program Disk Editor i otworzyć odzyskany plik za pomocą odpowiedniego programu. Jeżeli poprawnie odnaleziono i połączono klastry, plik otworzy się bez problemów.

Jak widać z przedstawionego przykładu, odzyskiwanie plików jest procesem długotrwałym. W jego trakcie wykonywane są praktycznie te same czynności, które program Norton UnErase wykonuje w sposób auto­matyczny. Jednak za pomocą programu Norton Editor można odzyskać dane ze wszystkich rodzajów syste­mów plików, nie wyłączając systemów plików innych niż związane z systemem DOS, co może mieć duże znaczenie dla zaawansowanych użytkowników na przykład systemu Linux.

Odzyskiwanie plików z dysków twardych lub kart pamięci Flash

Pliki usunięte z dysku twardego lub z karty pamięci Flash dla bezpieczeństwa lepiej odzyskać i zapisać na in­nym dysku fizyczny lub logicznym, a jeżeli się zmieszczą, także na dyskietce. Operację tę można również przeprowadzić za pomocą programu Disk Editor.

Odzyskując dane i zapisując je na innym dysku, należy przełączyć program Disk Editor z powrotem w tryb „tylko do odczytu". Zapobiegnie to błędom na bieżącym dysku. W systemie wielozadaniowym, takim jak Windows, program Disk Editor domyślnie uruchamia się w trybie „tylko do odczytu".

Proces odnalezienia pliku przebiega tak samo, jak wcześniej:

1. Należy ustalić wielkość klastra (jednostki alokacji) dysku, na którym znajduje się usunięty plik.

1. Za pomocą programu Disk Editor należy odnaleźć pozycję usuniętego pliku w katalogu, a następnie ustalić zajmowane przez plik klastry.

W tym przypadku nie trzeba jednak odtwarzać poprzedniej nazwy pliku, gdyż plik zostanie przekopiowany na inny dysk.

Zanim zawartość klastrów odzyskiwanego pliku zostanie przekopiowana na inny dysk, warto — korzystając z menu Object — przyjrzeć się im i upewnić się, że zawierają prawidłowe dane. Aby obejrzeć dane przecho­wywane w klastrach, należy z menu Object wybrać pozycję Cluster, a następnie podać zakres klastrów, które zawierają odzyskiwane dane. W przypadku niektórych plików na podstawie zawartości ich pierwszego kla­stra można ustalić rodzaj pliku. Na przykład pliki typu GIF zawierają na początku pliku tekst GIF89a, a do­kumenty programu WordPerfect — tekst WPC.

Przed odzyskaniem pliku warto — za pomocą edytora Disk Editor — przyjrzeć się jego klastrowi początkowemu i końcowemu. Warto też stworzyć sobie bazę danych wartości szesnastkowych znajdujących się w pierwszym i ostatnim klastrze plików różnego rodzaju. Informacje te przydadzą się podczas odzyskiwania danych ze sformatowanych dysków.

Podczas odzyskiwania plików tekstowych utworzonych przez takie programy, jak Word lub WordPerfect, warto zmienić tryb widoku programu Disk Editor. Widok tekstowy odzyskiwanych danych uzyskuje się po naciśnięciu klawisza F3. Położenie początku i końca pliku lepiej ustalać w widoku szesnastkowym, do którego można przejść, naciskając klawisz F2. Na rysunku 25.6 pokazano początek pliku programu Word w widoku tekstowym oraz koniec tego pliku w widoku szesnastkowym.

Rysunek 25.6.

Przeglądanie zawartości usuniętego pliku za pomocą programu Norton Editor

Aby przekopiować zawartość klastrów do innego pliku, należy podać numery sektorów zawierających odzy­skiwany plik. Numer sektora oraz numer klastra znajduje się u góry ekranu programu Disk Editor. Na przy­kład plik pokazany na rysunku 25.6 zaczyna się w sektorze o numerze 608 470 (klaster 75 207), a kończy w sektorze 608 503.

Aby zapisać zawartość sektorów w nowym pliku, należy wykonać następujące czynności:

1. Otworzyć menu Object.

2. Wybrać pozycję Sector.

3. Podać numery sektorów początkowego i końcowego.

4. Kliknąć OK.

5. Przeglądając zawartość sektorów, upewnić się, że zawierają prawidłowe dane.

6. Otworzyć menu Tools.

7. Kliknąć Write Object to.

8. Kliknąć To a File.

9. Wybrać dysk. na którym zapisany ma zostać odzyskany plik.

10. Podać nazwę odzyskanego pliku w postaci 8 + 3 znaków (w konwencji systemu DOS). Po odzyskaniu pliku i opuszczeniu programu Disk Editor nazwę tę można będzie zmienić na długą.

11. Kliknąć OK, a następnie Yes. Proces zapisywania sektorów pliku na dysku będzie obrazowany za pomocą paska postępu.

12. Zamknąć program Disk Editor i otworzyć odzyskany plik za pomocą odpowiedniego programu. Jeżeli odzyskany plik zawiera poprawne dane, otworzy się bez problemów. W przeciwnym razie należy upewnić się, czy podaliśmy odpowiedni zakres sektorów. Przyczyną niepowodzenia może być równie pofragmentowanie pliku.

Program Disk Editor jest niezwykle wszechstronnym narzędziem umożliwiającym przeglądanie struktur dys­ku oraz odzyskiwanie usuniętych danych. Najlepszą techniką odzyskiwania danych jest jednak zawsze unika­nie potrzeby ich odzyskiwania. Przed każdym usunięciem pliku czy sformatowaniem dysku należy pomyśleć dwukrotnie. Ważne jest również tworzenie kopii zapasowych najważniejszych plików. W ten sposób uniknie się konieczności odzyskiwania utraconych przez pomyłkę danych.

Odzyskiwanie danych z urządzeń z pamięcią Flash

Urządzenia z pamięcią Flash, takie jak pamięci USB czy karty pamięci używane w cyfrowych aparatach foto­graficznych i cyfrowych odtwarzaczach muzycznych, stanowią nie lada wyzwanie dla programów służących do odzyskiwania danych. Chociaż z punktu widzenia użytkownika urządzenia te przypominają tradycyjne dyski — mają tablice alokacji plików podobne do znajdujących się na dyskietkach i można je formatować w sposób tradycyjny, na przykład za pomocą Eksploratora Windows — to wiele programów odzyskujących dane z tradycyjnych nośników jest w ich przypadku bezskutecznych, szczególnie po ich sformatowaniu.

Utrata danych z urządzenia z pamięcią Flash może nastąpić z kilku powodów. Jednym z nich może być sfor­matowanie nośnika lub usunięcie jednego lub większej liczby plików z urządzenia dołączonego do komputera za pomocą odpowiedniego czytnika lub umieszczonego w cyfrowym aparacie fotograficznym. Podczas usu­wania zdjęć tablica alokacji plików oraz pozycja pliku w katalogu zmieniane są w taki sam sposób, jak w przy­padku usuwania plików z nośnika magnetycznego — pierwszy znak nazwy pliku zastępowany jest małą literą sigma (patrz tabela 25.19). Podobnie jak w przypadku nośników magnetycznych, do odzyskania usuniętych plików z urządzeń z pamięcią Flash można posłużyć się programami odzyskującymi dane z nośników wy­miennych albo programem Norton Disk Editor. Program Norton Disk Editor musi w tym przypadku działać w trybie „tylko do odczytu" i zostać uruchomiony w systemie Windows 9x/Me. Inną przyczyną utraty danych może być wyjęcie karty pamięci Flash z urządzenia podczas zapisywania na niej danych.

Jednak odzyskiwanie danych ze sformatowanych urządzeń z pamięcią Flash — niezależnie od tego, czy for­matowanie zostało przeprowadzone w aparacie cyfrowym czy w systemie Windows —jest dużo trudniejsze. Wykorzystywane tradycyjnie do tego celu programy działające w wierszu poleceń, takie jak wchodzący w skład pakietów Norton Utilities i Norton SystemWorks program Norton Unformat, nie mogą zostać użyte, gdyż do­stęp do urządzeń z pamięcią Flash odbywa się z reguły w środowisku graficznym systemu Windows, a pro­gramy uruchamiane w wierszu poleceń mogą obsługiwać jedynie urządzenia kompatybilne z BIOS, czyli na przykład stacje dyskietek.

Podczas formatowania przez aparat fotograficzny karty pamięci Flash na karcie tworzony jest folder, w którym przechowywane będą pliki zdjęć. Niektóre aparaty cyfrowe tworzą dodatkowe foldery przechowujące sterowniki lub pliki innego rodzaju.

Jeżeli zajdzie potrzeba odzyskania danych ze sformatowanego urządzenia z pamięcią Flash, należy posłużyć się którymś z następujących programów:

• Ontrack EasyRecovery Professional Edition. Więcej informacji oraz darmową wersję testową programu można uzyskać pod adresem www.ontrack.com.

• PhotoRescue. Więcej informacji oraz darmową wersję testową programu można uzyskać pod adresem www. datarescue. com/photorescue.

Jeżeli tylko da się odnaleźć początkowy i końcowy klaster usuniętych danych, można do ich odzyskania wy­korzystać program Norton Disk Editor (wchodzący w skład pakietów Norton Utilities i Norton SystemWorks).

Aby za pomocą programu EasyRecovery Professional Edition odzyskać dane ze sformatowanej karty pamięci Flash, należy wybrać tryb RawRecovery, w którym dane są odczytywane bezpośrednio z sektorów. Funkcja ta omija system plików i można ją stosować w przypadku wszystkich obsługiwanych nośników. Odzyskiwane dane można podejrzeć za pomocą wbudowanej w program przeglądarki.

Program PhotoRescue potrafi odzyskiwać tylko standardowe pliki graficzne JPG, BMP czy TIF. Może działać w trybie dysku logicznego (który w naszych testach sprawił się całkiem dobrze) lub w trybie dysku fizycznego. W tym drugim trybie program odczytuje dane bezpośrednio z sektorów — bardzo podobnie, jak to czyni program EasyRecovery Professional Edition. Program PhotoRescue również pozwala obejrzeć odzyskiwane zdjęcia za pomocą wbudowanej przeglądarki.

Oba programy mogą także odzyskiwać dane usunięte z urządzenia jeszcze przed jego sformatowaniem. Wystarczy, aby obszar pamięci, w którym znajdują się dane, nie został zastąpiony nowymi danymi.

W tabeli 25.33 zestawiono wyniki prób odzyskania danych z dwóch popularnych rodzajów urządzeń z pamięcią Flash — karty pamięci Compact Flash stosowanej w cyfrowych aparatach fotograficznych oraz pamięci USB.

Najczęściej spotykane komunikaty o błędach i sposoby postępowania w ich przypadku

Kilka często spotykanych komunikatów o błędach spowodowanych jest problemami z systemem plików lub z dyskami. W podrozdziale tym omówione zostaną najczęstsze komunikaty o błędach, podane zostaną ich przyczyny oraz. możliwe rozwiązania tych problemów.

Do najczęściej spotykanych komunikatów o błędach należą:

• Missing Operating System,

• NO ROM BASIC - SYSTEM HALTED,

• Boot Error Press FI to Retry,

• Irwalid Dnve Specification,

• Invalid Media Type,

• Hard Disk Controller Failure.

Błędy te najczęściej występują w czasie uruchamiania systemu operacyjnego oraz w czasie uzyskiwania do­stępu do dysku. W kolejnych punktach omówione zostaną wszystkie powyższe komunikaty o błędach oraz podane zostaną możliwe metody rozwiązywania problemów, które je wywołały.

Missing Operating System

Ten komunikat oznacza problemy z głównym rekordem ładującym lub pozycjami w tablicy partycji. Pozycja tablicy partycji może wskazywać sektor nie będący faktycznym początkiem partycji. Odpowiedzialne za ten błąd mogą być również nieprawidłowe ustawienia BIOS-u w niektórych przypadkach spowodowane rozła­dowaną baterią. Z mojego doświadczenia wynika, że główną przyczyną takiego błędu są uszkodzone lub nie­prawidłowe ustawienia BIOS-u — takie jak niewłaściwa geometria dysku (liczby cylindrów, głowic i sek­torów) lub ustawienia trybu LBA. Inną przyczyną może być uszkodzenie głównego rekordu ładującego (MBR) spowodowane działaniem wirusa. Błąd ten może powstać również wtedy, gdy w tablicy partycji nie jest zde­finiowana partycja aktywna.

Rozwiązanie problemu polega na poprawieniu niewłaściwych ustawień BIOS-u. By z dysku można było od­czytywać poprawnie dane, ustawienia parametrów dyskowych i translacji LBA w BlOS-ie muszą być takie same jak w momencie dokonywania podziału dysku na partycje oraz jego formatowania. Jeżeli MBR jest uszkodzony lub zarażony wirusem, wydanie polecenia FDISK /MBR umożliwi jego naprawienie. Inne rodzaje uszkodzeń wymagają dość skomplikowanego użycia edytora sektorów lub ponownego podziału dysku na par­tycje i formatowania.

Tabela 25.33. Wyniki odzyskiwania plików z urządzeń z pamięcią Flash za pomocą różnych programów

Urządzenie		Program Norton Utilities	Program System Suitę firmy Ontrack/VCOM	Program Photo Rescue firmy DataRescue	Program EasyRecovery Professional firmy Ontrack
Compact Flash 64 MB ! Usunięcie plików za pomocą aparatu ; fotograficznego		Dane odzyskano na karcie. Program działa tylko w systemach Windows 9x/Me" *	Dane odzyskano do wskazanego folderu" "	Odzyskano usunięte dane oraz dane usunięte przed ostatnim sformatowaniem karty. Dane odzyskano do wskazanego folderu^10 ^1'	W trybie RawRecovery odzyskano usunięte dane. również pochodzące sprzed formatowania ^10 "
Compact Flash 64 MB i Usunięcie plików za pomocą J programu Eksplorator Windows		Dane odzyskano na karcie. Program działa tylko w systemach Windows 9x/Me"-'	Dane odzyskano do wskazanego folderu. Udało się to bez względu na używaną wersję systemu Windows"	Odzyskano usunięte dane oraz dane usunięte przed ostatnim sformatowaniem karty. Dane odzyskano do wskazanego folderu (nazwy plików oraz folderów zostały zmienione)	W trybie DataRecovery odzyskano usunięte dane. Pierwszy znak nazwy pliku lub katalogu zostai utracony
Compact Flash 64 MB	Sformatowanie karty w aparacie fotograficznym	Nie można cofnąć tbnriatowania pamięci. Za pomocą programu Disk Editor dało się odzyskać dane również usunięte przed ostatnim formatowaniem. Dane odzyskano do wskazanego folderu" ^12,5	Program nie odnalazł żadnych danych. Nie można ich było więc odzyskać	Odzyskano dane usunięte przez sformatowanie oraz dane usunięte przed sformatowaniem karty. Dane odzyskano do wskazanego folderu^1" "	W trybie RawRecovery odzyskano dane usunięte przez sformatowanie oraz dane usunięte przed sformatowaniem karty Dane odzyskano do wskazanego folderu"'"
Compact Sformatowanie Flash karty 64 MB w czytnikuj		Nie można cofnąć formatowania pamięci Za pomocą programu Disk Editor dato się odzyskać dane również usunięte przed ostatnim formatowaniem^12 "	Program nie odnalazł żadnych danych. Nie można ich było więc odzyskać	Odzyskano dane usunięte przez sformatowanie oraz dane usunięte przed sformatowaniem karty. Dane odzyskano do wskazanego folderu^1"	W trybie RawRecovery odzyskano dane usunięte przez sformatowanie oraz dane usunięte przed sformatowaniem karty Dane odzyskano do wskazanego folderu'"
Pamięć USB 128 MB | Usunięcie folderu za pomocą programu | Eksplorator j Windows		Dane odzyskano za pomocą programu Disk Editor" "	Odzyskano tylko część danych"	Odzyskano jedynie pliki zawierające zdjęcia^1" "	W trybie RawRecovery odzyskano większość plików^1" ^11
Pamięć USB 128 MB	Sformatowanie urządzenia za pomocą programu Eksplorator Windows	Dane odzyskano za pomocą programu Disk Editor"^11	Odzyskano tylko część danych. Utracono nazwy folderów i ich strukturę"	Odzyskano jedynie pliki zawierające zdjęcia'"'^11	W trybie RawRecovery odzyskano większość plików""^1

* Należało podać pierwszą literę nazwy odzyskiwanego pliku.

' Program Norton UnErase w systemach Windows NT/2000/XP nie obsługuje mediów przenośnych. "' Nie zachowały się nazwy plików i folderów. Pliki po odzyskaniu zostały ponumerowane. Należy samodzielnie nadać plikom odpowiednie nazwy.

¹¹ Program działa na urządzeniu, z którego odzyskuje dane w trybie „tylko do odczytu".

¹² Dostęp do urządzeń z pamięcią flash ma tylko system Windows Program Norton Unformat nie działa jednak
w systemach wielodostępnych, takich jak właśnie system Windows.

¹' Używając program Disk Editor, należy samemu odnaleźć i podać początkowy i końcowy sektor odzyskiwanego pliku, a następnie zapisać plik na innym dysku pod zmienioną nazwą.

NO ROM BASIC — SYSTEM HALTED

Ten komunikat o błędzie generowany jest przez BIOS firmy AMI w przypadku, gdy główny rekord ładujący dysku startowego jest uszkodzony lub gdy go w ogóle nie ma. Może pojawić się również wtedy, gdy urzą­dzanie startowe zostało nieprawidłowo skonfigurowane w BlOS-ie lub nie zostało skonfigurowane w ogóle. W takim przypadku dane w partycjach mogą być poprawne i niezniszczone, ale brak jest partycji startowej.

Komputery firmy IBM w takim przypadku uruchamiały wbudowany w BlOS-ie interpreter języka BASIC. Większość innych producentów komputerów nie wykupiła w firmie Microsoft licencji na jego kod, wobec tego zamiast uruchamiać język BASIC, zgłaszają błąd krytyczny. Najczęstszą przyczyną tego błędu jest nieusta-wienie żadnej partycji jako partycji aktywnej (startowej), a najczęstszym rozwiązaniem jest zdefiniowanie za pomocą programu FDISK partycji podstawowej jako aktywnej. Jeżeli nie rozwiąże to problemu, należy na­prawić uszkodzony MBR lub zmienić nieprawidłowe ustawienia BIOS-u.

Do innych możliwych przyczyn należą uszkodzone lub brakujące ustawienia parametrów dysku w BlOS-ie.

Boot Error Press F1 to Retry

Ten komunikat o błędzie generowany jest przez BIOS firmy Phoenix w przypadku, gdy na dysku brak jest głównego rekordu ładującego lub gdy występuje problem z dostępem do dysku startowego. Komunikat ten ma to samo znaczenie co komunikat NO ROM BASIC BIOS-u firmy AMI. Najczęstszą przyczyną tego rodzaju błędu jest nieustawienie żadnej partycji jako partycji aktywnej (startowej). Więcej informacji na temat tego błędu znajdziesz w poprzednim punkcie.

Irwalid Drive Specification

Ten komunikat o błędzie występuje przy próbie dostępu do dysku, który nie został podzielony na partycje lub którego pozycje tablicy partycji zostały uszkodzone lub są niewłaściwe. Za pomocą programu FDISK należy sprawdzić istniejące partycje. Jeżeli któraś z nich jest uszkodzona, najprawdopodobniej do rozwiąza­nia problemu trzeba skorzystać z narzędzia takiego jak Norton Utilities. Rozwiązanie tego problemu może wymagać ręcznej edycji tablicy partycji za pomocą programu Disk Editor należącego do pakietu Norton Utilities. Innym rozwiązaniem jest ponowny podział dysku na partycje, ale spowoduje on zniszczenie istnie­jących danych.

Irwalid Media Type

Ten komunikat o błędzie oznacza, że tablica partycji jest poprawna, lecz sektor ładujący wolumenu, katalog plików lub tablica FAT są uszkodzone, zniszczone lub jeszcze niezainicjalizowane. Komunikat ten wyświe­tlany jest na przykład przy próbie dostępu do dysku, który został podzielony na partycje, ale nie został jeszcze sformatowany. Rekord ładujący wolumenu (VBR), tablice FAT oraz katalog tworzone są na dysku za pomocą programu FORMA T.

Powyższy błąd naprawia się za pomocą narzędzi do odzyskiwania danych, takich jak program Disk Doctor z pakietu Norton Utilities lub przez ponowne formatowanie wysokopoziomowe dysku. Ponieważ formatowa­nie wysokiego poziomu w rzeczywistości nie niszczy danych, jednym z rozwiązań tego problemu jest wyko­nanie formatowania wysokopoziomowego wolumenu, a następnie natychmiastowe jego cofnięcie za pomocą programu Unformat znajdującego się w pakiecie Norton Utilities.

Hard Disk Controller Failure

Komunikat ten może oznaczać, że kontroler dysku twardego został uszkodzony, że kontroler dysku twardego nie został poprawnie skonfigurowany w BlOS-ie lub że kontroler nie może skomunikować się z dołączonymi do niego dyskami (na przykład w przypadku problemów z kablem).

Rozwiązanie polega na sprawdzeniu podłączenia dysku i upewnieniu się, że kable są włączone poprawnie, dysk jest zasilany i się obraca oraz że ustawienia w BlOS-ie są poprawne. Jeżeli wszystko to jest zrobione prawidłowo, przyczyną problemu może być fizyczne uszkodzenie kontrolera dysku, samego dysku lub kabla. W takim przypadku należy zastępować je sprawdzonymi urządzeniami zapasowymi, aż do rozwiązania problemu.

Podstawowe zasady rozwiązywania problemów z systemem plików w systemach MS-DOS, Windows 9x oraz Windows Me

Poniżej przedstawiono podstawową procedurę postępowania w przypadku rozwiązywania problemów z do­stępem do dysku, systemem plików oraz z uruchamianiem się systemu operacyjnego:

1. Uruchom system z dyskietki startowej Windows lub innej dyskietki startowej systemu MS-DOS zawierającej pliki FDISK.EXE, FORMAT.COM, SYS.COMoraz SCANDISK.EXE (zalecane wersje — Windows 95B lub późniejsze).

2. Jeżeli systemu nie udaje się uruchomić z dyskietki, możliwe, że masz poważny problem sprzętowy. Sprawdź poprawność instalacji i konfiguracji napędu dyskietek oraz płyty głównej. W niektórych komputerach konfiguracja BIOS-u nie pokazuje napędu dyskietek jako urządzenia startowego lub umieszcza go na drugim miejscu — po dysku twardym. W takim przypadku zmień konfigurację BIOS-u. tak by pierwszym urządzeniem startowym był napęd dyskietek, i uruchom komputer ponownie.

3. Z dyskietki startowej Windows uruchom program FDISK, a następnie wybierz pozycję 4 (Wyświetl informacje o partycjach).

4. Jeżeli partycje są widoczne, upewnij się, że partycja startowa (zwykle jest nią partycja podstawowa) jest zdefiniowana jako aktywna (w kolumnie stanu partycji powinna znajdować się obok niej litera A).

5. Jeżeli nie widać żadnych partycji, a dane zapisane na dysku nie muszą być odzyskane, za pomocą programu FDISK utwórz nowe partycje, a następnie sformatuj je programem FORMAT. Wszystkie istniejące wcześniej na dysku dane zostaną stracone.

6. Jeżeli nie widać żadnych partycji, a dane zapisane na dysku muszą zostać odzyskane, posłuż się programem do odzyskiwania danych, takim jak Norton Utilities firmy Symantec lub programem Lost and Found firmy PowerQuest (obecnie również Symantec).

7. Jeżeli program FDISK pokazuje wszystkie partycje i jedna z nich jest zdefiniowana jako aktywna, uruchom program SYS i odtwórz na dysku twardym pliki systemowe poleceniem.

SYS C:

8. Żeby powyższe działanie odniosło skutek, ważne jest, by system operacyjny dyskietki był tym samym systemem operacyjnym (lub wersją Windows) co na dysku twardym.

9. Jeżeli operacja zakończona zostanie powodzeniem, na ekranie pojawi się komunikat System Transferred. Wyjmij dyskietkę z napędu A: i uruchom ponownie komputer. Gdy pojawi się ten sam problem co wcześniej, może to oznaczać, że dysk jest niewłaściwie skonfigurowany lub jest uszkodzony.

10. Z dyskietki startowej Windows uruchom program SCANDISK lub uruchom komercyjny program taki jak Norton Utilities.

11. Za pomocą programu SCANDISK przeprowadź test powierzchni dysku. Jeżeli program SCANDISK informuje o uszkodzonych fizycznie sektorach, dysk może kwalifikować się do wymiany.

Podstawowe zasady rozwiązywania problemów z systemem plików w systemach Windows 2000/XP

Proces rozwiązywania problemów z systemem plików w systemach Windows 2000/XP jest podobny do pro­cesu z systemów Windows 9x. Najważniejszą różnicą jest wykorzystanie programu Konsola odzyskiwania, co zostało opisane poniżej.

• Jeżeli do menu startowego systemu dodana została pozycja Konsola odzyskiwania, uruchom system normalnie, zaloguj się jako Administrator i wybierz pozycję Konsola odzyskiwania.

• Jeżeli pozycja Konsola odzyskiwania nie została dodana wcześniej do menu startowego systemu, uruchom system z dysku instalacyjnego Windows CD-ROM lub z dyskietek startowych. Wybierz w menu Zapraszamy do programu instalacyjnego pozycję Naprawa, a następnie, by uruchomić program Konsola Odzyskiwania, naciśnij C.

Jeżeli systemu nie udaje się uruchomić z dysku CD-ROM lub z dyskietki, możliwe, że masz poważny pro­blem sprzętowy. Sprawdź poprawność instalacji i konfiguracji napędów. BIOS-u oraz płyty głównej. Ustaw napęd dyskietek jako pierwsze urządzenie startowe, a napęd CD-ROM jako drugie urządzenie startowe i uru­chom komputer ponownie.

Po uruchomieniu programu Konsola odzyskiwania wykonaj następujące czynności:

1. Aby uzyskać listę poleceń programu Konsola odzyskiwania wydaj polecenie HELP.

2. Sprawdź partycje, wydając polecenie DISKPART.

3. Jeżeli partycje są widoczne, upewnij się, że partycja startowa (zwykle jest nią partycja podstawowa) jest zdefiniowana jako aktywna.

4. Jeżeli nie widać żadnych partycji, a dane zapisane na dysku nie muszą być odzyskane, utwórz nowe partycje, a następnie sformatuj je programem FORMAT. Wszystkie istniejące wcześniej na dysku dane zostaną utracone.

5. Jeżeli nie widać żadnych partycji, a dane zapisane na dysku muszą zostać odzyskane, posłuż się programem do odzyskiwania danych takim jak Norton Utilities firmy Symantec lub programem Lost and Found firmy PowerQuest.

6. Jeżeli polecenie DISKPART pokazuje partycje i jedna z nich jest zdefiniowana jako aktywna, wydaj polecenie FIXB00T i odtwórz na dysku pliki systemowe.

7. Napisz EXIT i uruchom system ponownie. Wcześniej wyjmij dyskietkę z napędu A: lub dysk Windows 2000/XP z napędu CD-ROM.

8. Gdy po ponownym uruchomieniu komputera pojawi się ten sam problem co wcześniej, może to oznaczać, że dysk jest niewłaściwie skonfigurowany lub jest uszkodzony.

9. Uruchom ponownie program Konsola odzyskiwania i sprawdź dysk za pomocą polecenia CHKDSK.

Dodatek A

Słownik

W tym miejscu zebrano terminy dotyczące komputerów i elektroniki związanych z problematyką niniejszej książki. Zamierzeniem słownika jest jak najszersze potraktowanie tematyki naprawy i rozbudowy komputerów PC. Wiele terminów dotyczy najnowszych interfejsów dyskowych, modemów, przetwarzania obrazów oraz standar­dów rządzących branżą PC. Chociaż słownik nie jest przeznaczony do czytania od deski do deski, jego lektura jest pouczająca, bowiem wiele haseł dotyczy nowych technologii związanych ze sprzętem komputerowym.

Przemysł komputerowy jest branżą, w której do opisu wielu terminów stosuje się skróty. Słownik ten obja­śnia wiele z nich, jak również prezentuje terminy, z których te skróty się wywodzą. Skróty często występują jako hasła. Na przykład video graphics array występuje pod nazwą swojego skrótu, VGA, a nie jako osobne hasło. Takie rozwiązanie pozwala na szybsze wyszukiwanie informacji — łatwo jest odszukać, na przykład, IDE nawet jeżeli nie wiemy, czego skrót dotyczy (integrated drive electronics).

1000base-t — standard sieci lokalnej Ethernet pracującej z prędkością 1000 Mb/s. korzystająca z czterech par przewodów kabla kategorii 5. Znany powszechnie jako „Gigabit Ethernet", I000BASE-T może być wy­korzystany w celu rozwoju poprawnie zbudowanej infrastruktury 100BASE-T, ponieważ stosowane są te same kable oraz limity odległości (100 metrów).

100base-t — sieć lokalna ethernet CSMA/CD pracująca z prędkością 100 Mb/s i korzystająca ze skrętki kategorii 5e. Sieć lokalna ethernet w standardzie I00BASE-T pracuje w topologii gwiazdy, w której każda końcówka sieciowa podłączona jest bezpośrednio do koncentratora 100BASE-T. Jest to obecny standard dla ethernetu pracującego z prędkością 100 Mb/s, zastępujący 100BASE-VG.

100base-vg — wspólna propozycja firm Hewlett-Packard i AT&T dla szybkiego ethernetu pracującego z prędkością 100 Mb/s. Korzysta z czterech par przewodów kabla kategorii 5, którym transmisja odbywa się według schematu połączeń skrętki 10BASE-T. 100BASE-VG dzieli sygnał na cztery pary przewodów po 25 MHz każda. Standard ten nie spotkał się z przychylnością innych firm i został niemalże w całości zastąpiony przez 100BASE-T.

3gio — początkowa nazwa standardu PCI Express, mającego zastąpić istniejące gniazda PCI. Patrz również: PCI Express.

10base-2 — standard IEEE dla łącza ethernet pracującego w paśmie podstawowym z prędkością 10 Mb/s z wykorzystaniem kabla koncentrycznego RG-58 z maksymalną odległością pomiędzy aktywnymi elementa­mi sieci 185 metrów. Znany powszechnie jako „cienki ethernet" lub 802.3.

10base-5 — standard IEEE Ethernetu pracującego w paśmie podstawowym z prędkością 10 Mb/s na kablu koncentrycznym. Maksymalna odległością pomiędzy aktywnymi elementami sieci wynosi 500 metrów. Znany powszechnie pod nazwą „gruby ethernet".

10base-t — sieć lokalna Ethernet pracująca z prędkością 10 Mb/s. Korzysta ze skrętki kategorii 3 lub wyż­szej. Lokalna sieć 10BASE-T działa w topologii gwiazdy, w której każda końcówka sieciowa podłączona jest bezpośrednio do koncentratora 10BASE-T. Koncentratory mogą być łączone ze sobą w tzw. kaskady. Mak­symalna odległość pomiędzy koncentratorem a końcówką sieciową w standardzie 10BASE-T nie może prze­kraczać 100 metrów.

1394 — patrz: FireWire.

xl - x52 — maksymalna prędkość napędu CD-ROM, podawana jako wielokrotność prędkości audio CD (xl = 150 kB/s). Dla prędkości x16 i wyższych, większość napędów działa ze stałą prędkością kątową — CAV'\ prędkość ta osiągana jest na zewnętrznych ścieżkach płyty. Patrz również: CLV'\ CAV.

24 x 7 — odpowiada pracy przez 24 godziny dziennie przez 7 dni w tygodniu komputera lub punktu ser­wisowego.

286 — patrz: 80286.

386 — patrz: 80386.

404 — kod błędu protokołu http występujący przy oglądaniu stron WWW, oznaczający, że strona o podanym adresie nie została znaleziona na serwerze. Niektóre serwery WWW wyświetlają dodatkowo własne informacje dotyczące komunikatu błędu.

486 — patrz: 80486.

56K — termin ogólny przyjęty na określenie modemów, które mogą przyjmować dane z prędkością 56 kb/s. Patrz również F.90, V.92, X2, K56flex.

586 — ogólny termin stosowany do określenia piątej generacji procesorów odpowiadających procesorom Pentium Intela, jak na przykład AMD serii K6 i VIA Cyrix MII.

802.11 — Oznaczenie rodziny/grupy standardów bezprzewodowego Ethernetu. Patrz również: Rodzina IEEE 802.11.

• — mikroprocesor Intela z 16-bitowymi rejestrami. 16-bitową magistralą danych oraz 24-bitową magi­stralą adresową. Może pracować w trybie rzeczywistym oraz chronionym wirtualnym.

• — koprocesor arytmetyczny Intela zaprojektowany w celu zwiększenia wydajności oraz precyzji obli­czeń zmiennoprzecinkowych. Koprocesor 80287 może być instalowany w większości systemów opartych na procesorze 286 oraz w niektórych systemach z układem 386DX, dodając ponad 50 nowych instrukcji do tych, które dostępne są w samej jednostce centralnej.

80386 — patrz: 80386DX.

80386DX — mikroprocesor Intela z 32-bitowymi rejestrami, 32-bitową magistralą danych oraz 32-bitową magistralą adresową. Procesor ten może pracować w trybie rzeczywistym, chronionym wirtualnym oraz wir­tualnym rzeczywistym.

80386SX — mikroprocesor Intela z 32-bitowymi rejestrami, 16-bitową magistralą danych oraz 24-bitową magistralą adresową. Procesor ten został zaprojektowany jako tania wersja procesora 80386DX i może pra­cować w trybie rzeczywistym, wirtualnym chronionym oraz wirtualnym rzeczywistym.

80387DX — koprocesor arytmetyczny Intela zaprojektowany w celu zwiększenia wydajności oraz precyzji obliczeń zmiennoprzecinkowych. Koprocesor 80387DX może być instalowany w większości systemów opar­tych na procesorze 386DX, dodając ponad 50 nowych instrukcji do tych, które dostępne są w samej jednostce centralnej.

80387SX — koprocesor arytmetyczny Intela zaprojektowany w celu zwiększenia wydajności oraz precyzji obliczeń zmiennoprzecinkowych. Koprocesor 80387SX może być instalowany w większości systemów opar­tych na procesorze 386SX, dodając ponad 50 nowych instrukcji do tych, które dostępne są w samej jednostce centralnej.

80486 — patrz: 80486DX.

80486DX — mikroprocesor Intela z 32-bitowymi rejestrami, 32-bitową magistralą danych oraz 32-bitową magistralą adresową. Procesor 486DX posiada wbudowany kontroler pamięci podręcznej (cache) z wbudo­wanym 8 kB modułem pamięci oraz wewnętrzny koprocesor arytmetyczny — odpowiednik 387DX. Procesor 486DX może pracować w trybie rzeczywistym, wirtualnym chronionym oraz wirtualnym rzeczywistym.

80486DX2 — wersja procesora 486DX wykorzystująca układ podwajający częstotliwość wewnętrznego ze­gara, sprawiając, że procesor ten pracuje z prędkością dwa razy większa niż zegar płyty głównej. Jeżeli zegar płyty głównej pracuje z częstotliwością 33MHz, układ DX2 pracuje z częstotliwością 66MHz. Przeznaczeniem układów DX2 była sprzedaż na rynku OEM. Z kolei w wersji detalicznej układ sprzedawany był przez firmę Intel jako procesor Overdrive.

80486DX4 — wersja procesora 486DX z zegarem wewnętrznym pracującym z potrójną częstotliwością zega­ra płyty głównej. Jeżeli częstotliwość zegara płyty głównej wynosi 33,33 MHz, to układ DX4 pracuje z czę­stotliwością 100 MHz.

80486SX — mikroprocesor Intela z 32-bitowymi rejestrami, 32-bitową magistralą danych oraz 32-bitową magistralą adresową. Procesor 486SX ma identyczną budowę jak procesor 486DX, nie posiada jednak wbu­dowanych funkcji koprocesora arytmetycznego. Został zaprojektowany jako tania wersja procesora 486DX. Może pracować w trybie rzeczywistym, wirtualnym chronionym oraz wirtualnym rzeczywistym.

80487SX — mikroprocesor Intela z 32-bitowymi rejestrami, 32-bitową magistralą danych oraz 32-bitową magistralą adresową. Chociaż nazwa może sugerować, że 80487SX dodaje możliwości wykonywania opera­cji zmiennoprzecinkowych, w rzeczywistości 487SX jest identyczny z 486DX, oprócz zmodyfikowanych wyprowadzeń, co wymaga instalowania go w specjalnych podstawkach 80487SX. Jeżeli procesor 80487SX został zainstalowany, przejmuje on całość przetwarzania od 80486SX. Procesor 487DX może pracować w trybie rzeczywistym, wirtualnym chronionym oraz wirtualnym rzeczywistym.

• — mikroprocesor Intela z 16-bitowymi rejestrami i szyną danych oraz z 20-bitową magistralą adresową. Procesor ten może pracować wyłącznie w trybie rzeczywistym.

• — koprocesor arytmetyczny Intela zaprojektowany w celu zwiększenia wydajności oraz precyzji obli­czeń zmiennoprzecinkowych. Koprocesor 8087 może być instalowany w większości systemów opartych na procesorze 8086 oraz 8088, dodając ponad 50 nowych instrukcji do tych, które dostępne są w samej jednostce centralnej.

• — mikroprocesor Intela z 16-bitowymi rejestrami, 8-bitową magistralą danych oraz 20-bitową magi­stralą adresową. Procesor ten może pracować wyłącznie w trybie rzeczywistym i został zaprojektowany jako tańsza wersja procesora 8086.

8514/A — analogowa karta graficzna firmy IBM dla rodziny komputerów PS/2. W porównaniu z wcześniej­szymi kartami graficznymi, takimi jak EGA lub VGA, zapewnia większą rozdzielczość 1024x768 pikseli przy 256 kolorach lub 64 odcieniach szarości. Wyposażona jest w koprocesor graficzny, który wykonuje dwuwy­miarowe operacje graficzne, co zwalnia jednostkę centralną z konieczności obsługi niektórych elementów grafiki. Wykorzystuje ona monitor z przeplotem, co oznacza, że przemiatana jest co druga linia za każdym razem, kiedy obraz jest odświeżany.

A+ — odnosi się do niezależnej od producentów certyfikacji CompTIA A+ dla techników, specjalistów zaj­mujących się sprzętem komputerowym. Egzaminy certyfikacyjne sprawdzają wiedzę w zakresie podstawo­wych wiadomości dotyczących sprzętu komputerowego oraz oprogramowania. Certyfikat A+ może stanowić część wymagań niezbędnych do zaliczenia egzaminu MCSA (ang. Microsoft CertifiedSystem Administrator).

abend — skrót angielskiego terminu abnormal end oznaczający nieprawidłowe zakończenie. Sytuacja wy­stępująca w przypadku nieoczekiwanego zakończenia programu lub zadania w wyniku błędu lub awarii.

AC (ang. alternating current) — prąd zmienny.

ACPI (ang. Advanced Configuration and Power Interface) — standard opracowany przez firmy Intel, Micro­soft oraz Toshiba w celu implementacji funkcji zarządzania zasilaniem w systemie operacyjnym. ACPI zastę­puje APM. Patrz również: APM.

ACR — skrót angielskiego terminu Advanced Communication Riser — zaawansowane rozszerzenie komuni­kacyjne, alternatywne dla CNR rozwijane przez grupę specjalną ACR (www.acrsig.org). ACR, podobnie jak CNR, zostało zaprojektowane w celu umożliwienia projektantom płyt głównych dodania tanich rozwiązań sieciowych do ich produktów, stosując jednak takie same złącze PCI jak w standardowych kartach rozszerzeń.

Acrobat — program firmy Adobe do tworzenia i edycji dokumentów w popularnym formacie PDF (ang. Portable Document Format). Format PDF jest najpopularniejszym formatem, w jakim publikowana jest do­kumentacja elektroniczna. Program Acrobar Reader, czyli darmową wersję programu Acrobat, mogącą jedy­nie odczytywać dokumenty w formacie PDF, można ściągnąć z witryny WWW firmy Adobe.

actuator — mechanizm pozycjonowania głowic

adapter graficzny — zobacz: karta graficzna.

ADF (ang. adapter description fdes) — pliki opisu kontrolera odnoszą się do plików oraz sterowników ini-cjalizacyjnych i konfiguracyjnych niezbędnych do zainstalowania karty kontrolera, takich jak karta sieciowa. Pierwotnie stosowane dla kart magistrali architektury Micro Channel (MCA).

adres IP — identyfikator komputera lub urządzenia podłączonego do sieci działającej w oparciu o protokół IP. 32-bitowy adres IP składa się z czterech liczb oddzielonych kropkami, z których każda może przyjmować wartość z przedziału od 0 do 255.

adres MAC (ang. Media Access Control) — niepowtarzalny numer przypisywany urządzeniom sieciowym, takim jak karty sieciowe i routery.

ADSL (ang. asymetrie digital subscriber line) — asymetryczna cyfrowa linia abonencka, szerokopasmowa technologia przesyłu danych opracowana przez Bellcore i obecnie standaryzowana przez ANSI jako Tl.413. ADSL wykorzystuje istniejące okablowanie miedziane do cyfrowego przesyłu danych z wysoką szybkością pomiędzy centralą telekomunikacyjną i abonentem. ADSL przesyła informacje asymetrycznie, tzn.. w stronę abonenta, dane przesyłane są szybciej niż w kierunku centrali. Pierwotnie ADSL działał z szybkością 1536 kb/s (Tl) do abonenta (downstream) oraz 16 kb/s w kierunku przeciwnym (upstream). Obecnie ADSL do­stępny jest w wielu odmianach różniących się szybkością. Patrz również: DSL.

AGP (ang. accelerated graphics port) — opracowany przez firmę Intel interfejs łączący kartę graficzną z mostkiem północnym chipsetu płyty głównej. Złącze AGP ma szerokość 32 bitów; pracuje z częstotliwo­ścią podstawową 66 MHz; może przesyłać 1, 2, 4 lub 8 bitów w jednym cyklu (tryb xl, x2, x4, x8). osiągając przepustowość do 2132 MB/s

AHA (Accelerated Hub Architecture) — technologia Intela stosowana w serii 800 układów chipsetu do przesyłania danych pomiędzy modułem zarządzania pamięcią (MCH — ang. memory controller hub), który jest odpowiednikiem mostka północnego, a modułem zarządzania wejściem-wyjściem (ICH — ang. input/ output controller hub), który jest odpowiednikiem mostka południowego. AHA przesyła dane z prędkością 266 MB/s, co jest wartością dwa razy większą niż w przypadku magistrali PCI.

akcelerator graficzny — układ graficzny lub chipset specjalnie zaprojektowany w celu przyspieszenia wy­świetlania i renderowania elementów graficznych. Początkowo akceleratory były optymalizowane pod kątem operacji dwu- lub trójwymiarowych. Obecnie produkowane akceleratory GeForce firmy NVIDIA lub RADE­ON firmy ATI. wspierają zarówno operacje 2Djak i 3D.

aktualizacja — operacja mająca na celu modyfikację informacji znajdujących się w pliku lub programie po­legająca na nadpisaniu ich nowszymi danymi.

aktywny poziom niski — sygnał cyfrowy o wartości niskiej dla oznaczenia logicznej prawdy.

aktywny poziom wysoki — sygnał cyfrowy o wartości wysokiej dla oznaczenia logicznej prawdy.

akumulator — rejestr (tymczasowe miejsce przechowania) w którym obliczany jest wynik operacji.

aliasing — niepożądane efekty wizualne (nazywane czasami artefaktami) w obrazach generowanych przez komputer spowodowane przez nieodpowiednie techniki próbkowania. Najpowszechniejszym efektem są po­strzępione krawędzie obiektów ukośnych lub składających się z krzywizn. Patrz również: antyaliasing.

AMD — skrócona nazwa firmy Advanced Micro Devices, będącej drugim, pod względem znaczenia, produ­centem procesorów dla komputerów osobistych. AMD produkuje popularne serie procesorów K.6, Athlon, Opteron i Duron, jak również chipsety oraz układy pamięci Flash.

amper —jednostka natężenia prądu elektrycznego [A].

AMR — skrót od angielskiego terminu Audio/Modem Riser — rozszerzenie audio-modemowe. Opracowana przez firmę Intel specyfikacja dla umieszczanych na malej karcie, wkładanej do złącza AMR na płycie głów­nej, układów wejścia-wyjścia modemu oraz kodeka. Chociaż wiele płyt głównych wyposażonych jest w złą­cze AMR. to samo AMR nie zyskało popularności i zostało zastąpione przez popularniejszą specyfikację CNR. Patrz również: CNR.

and — operator iloczynu logicznego, który dla argumentów P, Q, R ... przyjmuje wartość prawdy, jeżeli wszystkie argumenty mają wartość prawdy oraz wartość fałszu, kiedy chociaż jeden z argumentów ma war­tość fałszu.

animacja — proces wyświetlania sekwencji statycznych obrazów w celu uzyskania efektu ruchu.

ANSl (ang. American National Standards Institute) — pozarządowa organizacja amerykańska założona w roku 1918 w celu proponowania, modyfikacji, zatwierdzania i publikowania standardów dotyczących przetwarzania danych dla użytku publicznego w Stanach Zjednoczonych. Jest również reprezentantem USA przy Międzynarodowej Organizacji Standaryzacyjnej (ISO) w Paryżu i Międzynarodowej Komisji Elektro­technicznej (1EC).

antialiasing — korekta realizowana programowo i powodująca, że linie ukośne i krzywe na obrazach gene­rowanych komputerowo są wygładzone i ciągłe. Patrz również: aliasing.

antywirusowe oprogramowanie — oprogramowanie służące do wyszukiwania plików zainfekowanych przez wirusy. W wielu przypadkach, oprogramowanie umożliwia usunięcie wirusa bez szkody dla zainfeko­wanych danych. Współczesne programy antywirusowe sprawdzają zawartość otwieranego pliku zanim zosta­nie on uruchomiony.

APA (ang. all point addressable) — tryb, w którym wszystkie punkty wyświetlanego obrazu mogą być ste­rowne przez użytkownika lub program.

aparat cyfrowy — typ aparatu, w którym w celu rejestracji statycznych obrazów stosowany jest czujnik (zwany matrycą) zastępujący kliszę filmową. Rozmiar rejestrowanych zdjęć zależy od wielkości matrycy wy­rażonej przeważnie w megapikselach. Zobacz również: megapiksel.

API (ang. application program interface) — interfejs programowania aplikacji. Zbiór procedur udostępnia­nych przez system operacyjny, dających programiście dostęp do usług systemu operacyjnego. W systemach kompatybilnych z IBM połączenie ROM BIOS i DOS zapewnia API, który programista może użyć do kon­trolowania sprzętu systemowego.

aplikacja — oprogramowanie przeznaczone dla użytkownika, takie jak edytor tekstu, arkusz kalkulacyjny, baza danych, edytor graficzny, gra czy przeglądarka WWW.

APM (ang. Advanced Power Management) — zaawansowane zarządzanie energią. Specyfikacja sponsorowana przez firmy Intel i Microsoft, pierwotnie opracowana w celu wydłużenia żywotności baterii w komputerach zasilanych bateryjnie. Obecnie jest z powodzeniem stosowana również w komputerach stacjonarnych. Dzięki APM aplikacje, BIOS oraz sprzęt komputerowy współpracują ze sobą w celu oszczędzenia energii. BIOS kompatybilny z APM oferuje wbudowane funkcje zarządzania energią dla systemu operacyjnego. Oprogra­mowanie aplikacyjne komunikuje się z danymi związanymi z zarządzaniem energią poprzez predefiniowany interfejs API. W nowszych systemach zastąpiony przez ACPI. Patrz również: ACPI.

arbitraż — metoda, w której wiele urządzeń podłączonych do pojedynczej magistrali danych może zgłaszać i decydować o przejęciu kontroli tej magistrali.

Architektura DIB (ang. dual independent bus) — architektura procesorów polegająca na zastosowaniu dwóch niezależnych magistral — magistrali pamięci podręcznej L2 i magistrali systemowej łączącej procesor z pamięcią RAM. Procesor może korzystać jednocześnie z obu magistral, dzięki czemu jest przesyłanych do lub z niego dwukrotnie większa ilość danych niż w przypadku architektury opartej na jednej magistrali. Architek­tura DIB została zastosowana w procesorach Pentium Pro, Pentium II i nowszych układach firmy Intel oraz w takich procesorach firmy AMD jak Athlon i Duron.

architektura otwarta — architektura systemowa, w której w celu zwiększenia zainteresowania nią firm i tworzenia przez nie kompatybilnych produktów, udostępniona im zostaje specyfikacja systemu. Przykładem architektury otwartej jest komputer PC. Do grupy systemów o architekturze zamkniętej zalicza się produkty Macintosh.

ARCnet — technologia sieci LAN pracującej w paśmie podstawowym, oparta na przekazywaniu żetonu, ofe­rującej elastyczną topologię magistrala-gwiazda do połączeń komputerów osobistych opracowana przez Johna Murphy'ego z Datapoint Corporation. Pozwala przesyłać dane z prędkością 2,5 Mb/s. Jest jednym z pierw­szych popularnych standardów LAN. Co prawda technologia ARCnet (http://www.arcnet.com) nie jest już stosowana w sieciach firmowych, ale nadal cieszy się popularnością w przypadku podłączonych do sieci systemów wbudowanych, takich jak urządzenia ogrzewcze i klimatyzacja.

arq — automatyczne żądanie powtórzenia. Termin ogólny protokołu kontroli błędów, którego cechą jest detekcja błędów i automatyczna retransmisja błędnych bloków danych.

ASCII (ang. American Standard Code for Information Exchange) — standardowy 7-bitowy kod opracowany w 1965 r. przez Roberta W. Bremera w celu uzyskania kompatybilności pomiędzy różnymi typami urządzeń do przetwarzania danych. Standardowy zestaw znaków ASCII składa się ze 128 znaków: liter, cyfr, znaków interpunkcyjnych oraz znaków specjalnych. W 1981 r. IBM wraz z IBM PC wprowadził rozszerzony zestaw znaków ASCII, rozszerzając kod do 8 bitów i dodając znaki od 128 do 255 reprezentujące dodatkowe znaki matematyczne, graficzne oraz znaki diakrytyczne stosowane w innych językach.

asemblacja — proces tłumaczenia programu zapisanego w asemblerze na kod maszynowy.

asembler —język programowania komputerów, którego instrukcje są odwzorowywane na instrukcje języka maszynowego.

ASME (Amerykańskie Stowarzyszenie Inżynierów Mechaników; http://www.asme.org/) — ASME Inter­national przygotowuje prawie 600 kodów i standardów a jego wiele komitetów zatrudnia ponad 3000 fachow­ców, przede wszystkim inżynierów, jednak niekoniecznie członków stowarzyszenia. Standardy są stosowane w ponad 90 krajach świata.

ATA (ang. AT Attachment Interface) — standard interfejsu dysku IDE wprowadzony w marcu 1989 r., który definiuje kompatybilny zestaw rejestrów, złącze o 40 wyprowadzeniach oraz związane z nim sygnały. Patrz również: IDE i SATA.

ATA/ATAPI-4 — czwarta generacja specyfikacji ATA opublikowana w 1998 r. ATA/ATAPI-4 zawiera ATAPI i wprowadza uzupełnienie o tryb transmisji Ultra DMA/33 (33 MB/s), obsługę APM, opcjonalny kabel z 80 przewodami i 40 wyprowadzeniami; obsługę urządzeń pamięci Compact Flash, i zaawansowaną obsługę BIOS-u dla dysków o dużej pojemności.

ATA/ATAPI-5 — zatwierdzona w 2000 r. ATA/ATAPI-5 zawiera obsługą UDMA/66, wymusza stosowanie kabli o 80 przewodach dla UDMA/66, wykrywa rodzaj kabla i zezwala na prędkość UDMA/66 lub większą tylko w przypadku, kiedy zastosowano kabel o 80 przewodach.

ATA/ATAPI-6 — ostatnia propozycja standardu, ATA/ATAPI-6, zawiera obsługę UDMA/100 (100 MB/s) i zwiększa limit pojemności dysku ATA do 144,12 PB (petabajtów). Patrz również: petabajt.

ATA-2 — druga generacja specyfikacji ATA, zatwierdzona w 1996 r. W wersji tej zdefiniowano tryby szyb­szej transmisji oraz schemat logicznej adresacji bloków w celu uzyskania większej wydajności i obsłużenia dysków o większej pojemności. Nazywany również Fast ATA, Fast ATA-2 i enhanced IDE (EIDE).

ATA-3 — opublikowana w 1997 r. ATA-3 definiuje 8-bitowy transfer DMA oraz obsługę SMART w celu ostrzegania przed możliwością wystąpienia błędów dysku.

ATAPI (ang. AT Attachment Packet Interface) — specyfikacja, która definiuje charakterystykę urządzenia zewnętrznego podłączonego do interfejsu IDE takiego jak CD-ROM lub urządzenie taśmowe. ATAPI jest bezpośrednią adaptacją zestawu poleceń SCSI dla interfejsu IDE. ATA-4 i nowsze standardy ATA zawierają standardy ATAPI.

Athlon — szósta generacja rodziny procesorów firmy AMD odpowiadająca Pentium III i Pentium 4 firmy Intel. Późniejsze modele (począwszy od rdzenia Thunderbird) zawierają wbudowany moduł pamięci podręcznej L2 pracujący z pełną prędkością rdzenia. Zawiera zestaw instrukcji MMX oraz AMD 3Dnow! poprawiających wydajność przetwarzania multimedialnego. Pierwotnie dostępny w obudowie ze złączem Slot-A; obecnie wszystkie Athlony sprzedawane są wyłącznie w obudowie typu Socket-A (462 końcówek). Athlon 4 zapro­jektowany zosta! dla aplikacji mobilnych, Athlon MP przeznaczony jest dla rozwiązań wieloprocesorowych, dla stacji roboczych i serwerów, natomiast Athlon XP zaprojektowany został przede wszystkim do zastoso­wań jednoprocesorowych. Wszystkie trzy wykorzystują poprawiony rdzeń Palomino i rozszerzenie multime­dialne 3Dnow! Professional. Procesory Athlon XP zawierają nowe rozwiązanie CmantiSpeed przyspieszające wykonywanie operacji wewnętrznych i są oznaczane ich stosunkiem do wydajności względem Pentium 4. a nie ich częstotliwością zegara. Przykładowo Athlon XP 2600+ o wydajności porównywalnej z Pentium 4 2,6 GHz pracuje z częstotliwością wynoszącą około 2,1 GHz.

Athlon 64 — procesor firmy AMD (o nazwie kodowej Clawhammer) oparty na 64-bitowej architekturze. Athlon 64 emuluje też 32-bitowe procesory firm Intel i AMD o architekturze x86. Układ jest instalowany w nowym gnieździe BGA (bali grid array) o nazwie Socket 754. Dodatkowo procesor zawiera zintegrowany kontroler pamięci DDR (zastępuje komunikację z pamięcią realizowaną przez mostek północny) i ulepszoną wersję opracowanego przez firmę AMD interfejsu HyperTransport, łączącego się z magistralami AGP. PCI i innymi komponentami; ponadto lepiej rozwiązano montaż radiatora. Athlon 64 obsługuje instrukcje multi­medialne MMX i AMD 3DNow! Oznaczenia dotyczące wydajności są podobne do stosowanych w przypadku 32-bitowych procesorów Athlon. Patrz również: Athlon.

ATM (ang. asynchronous transfer modę) — szerokopasmowa technologia działająca w oparciu o przełącza­nie komórek.. Charakteryzuje się niskimi czasami opóźnień.

atrybut pliku — informacja przechowywana w bajcie atrybutów pliku, stanowiącym część rekordu powiąza­nego z plikiem zapisanym w katalogu.

ATX — standard konstrukcji płyty głównej oraz zasilacza opracowany przez firmę Intel i wprowadzony w 1995 r. Opisuje on dwurzędowy zestaw tylnych złączy zewnętrznych urządzeń wejścia-wyjścia zainstalo­wanych bezpośrednio na płycie głównej, złącze zasilacza z pojedynczą blokadą, umiejscowienie procesora oraz modułów pamięci nie kolidujące kartami rozszerzeń oraz poprawione chłodzenie. Obecna specyfikacja ATX 2.0 została wprowadzona w grudniu 1996 r.

auto-answer — ustawienie modemów umożliwiające im automatyczne odpowiadanie na wywołania przycho­dzące z linii telefonicznej.

auto-dial — cecha modemów umożliwiająca automatyczne wybieranie wcześniej zaprogramowanego numeru

auto-disconnect — funkcja modemu pozwalająca na zakończenie połączenia telefonicznego po przerwaniu połączenia telefonicznego przez modem po drugiej stronie linii.

AUTOEXEC.BAT— plik wsadowy systemu DOS wywoływany przy starcie komputera. Zawiera dowolną liczbę poleceń DOS, które wykonywane są automatycznie podczas startu systemu operacyjnego. Patrz również plik wsadowy.

automatyczne parkowanie głowic — parkowanie głowic dysku twardego realizowane, kiedy tylko odłączo­ne zostaje zasilanie. Stosowane we wszystkich współczesnych dyskach twardych z układem magnetodyna-micznym.

auto-redial — funkcja modemu lub oprogramowania, która umożliwia automatyczne ponawianie wybierania numeru w przypadku, jeżeli był on zajęty lub nie odpowiadał.

AVI (ang. audio video interleave) — format zapisu opracowany przez firmę Microsoft stosowany w Video dla Windows. Łączy audio i wideo w pojedynczej ramce lub ścieżce, oszczędzając w ten sposób miejsce na dysku i uzyskując synchronizację dźwięku z obrazem.

AWG (ang. American Wire Gauge) — amerykański standard pomiaru grubości przewodów miedzianych i aluminiowych stosowanych w branży energetycznej oraz teletransmisyjnej.

b/s (bity na sekundę) — liczba bitów przetransmitowana w ciągu jednej sekundy, lb/s nie musi być równy 1 bod/s. Zobacz także bod.

backplane — rzadko stosowana konstrukcja płyty głównej, na której elementy znajdujące się zazwyczaj na płycie głównej montowane są na kartach rozszerzeń umieszczonych w złączach. Obecnie tego typu płyty główne stosowane są przede wszystkim w projektach komputerów jednopłytkowych, tworzonych przez orga­nizację PICMG (PCI Industrial Computer Manufacturers Group) z myślą o systemach panelowych.

bajt — 8 bitów.

bajt atrybutu — bajt informacji zawarty w strukturze katalogu zawierający atrybuty każdego pliku i folderu Atrybuty mogą zostać ustawione przy pomocy polecenia DOS ATTRIB lub w Eksploratorze Windows.

balun — skrót od angielskiego terminu balanced/unbalanced, określający typ adaptera, który umożliwia połączenie przewodów symetrycznych z niesymetrycznymi. Na przykład możliwość połączenia skrętki (symetryczna) z kablem koncentrycznym (asymetryczny).

bank — zbiór układów lub modułów pamięci tworzących blok pamięci, odczytywany lub zapisywany przez procesor w jednym cyklu. Blok ten musi więc posiadać rozmiar odpowiadający szerokości magistrali danych mikroprocesora. W systemach klasy PC, magistrala danych procesora (więc również rozmiar banku) ma za­zwyczaj szerokość 8, 16, 32 lub 64 bitów. Niektóre systemy mogą wykorzystywać opcjonalnie również do­datkowy bit parzystości lub ECC dla każdych 8 bitów danych, co daje łącznie odpowiednio 9, 18, 36 lub 72 bity dla każdego banku. Pamięci w systemach PC muszą być zawsze dodawane lub usuwane w sposób za­pewniający wypełnienie całego banku. Liczba układów lub modułów pamięci tworzących bank zależy od liczby bitów pamięci oraz szerokości magistrali danych procesora. Na przykład procesor K.6-2 posiada magi­stralę danych o szerokości 64 bitów. Jeżeli na płycie głównej zastosowano układy SIMM o 72 wyprowadze­niach (szerokość 32 bitów), bank stanowią dwa moduły SIMM. Jeżeli jednak w płycie głównej zastosowano układy DIMM, których magistrala danych ma szerokość 64 bitów, bank stanowi wtedy jeden moduł DIMM.

BASIC (ang. Beginner's AU-purpose Symbolic Instruction Code) — popularny język programowania opra­cowany pierwotnie przez Johna Kemeny'ego oraz Thomasa Kurtza w połowie lat 60 w Dartmouth College. Normalnie BASIC jest interpreterem — każda instrukcja jest tłumaczona i wykonywana w momencie wystą­pienia, jednak może również być kompilatorem, co oznacza, że przed uruchomieniem wszystkie instrukcje są kompilowane. Visual Basic Microsoftu to popularne środowisko programistyczne dla Windows nie mające mc wspólnego z językiem BASIC.

bateria litowo-jonowa — typ ogniwa stosowany w urządzeniach przenośnych, oferujący większą żywotność od baterii niklowo-kadmowych i baterii NiMH. Główną zaletą ogniw litowo-jonowych, jest brak zjawiska pamięci. Baterie litowo-jonowe są lżejsze od baterii wykonanych w oparciu o wymienione wyżej technologie.

bateria niklowo-kadmowa — najstarszy typ baterii stosowanych w urządzeniach przenośnych. Obecnie baterie tego typu są rzadko stosowane. Wynika to z obecności zjawiska pamięci, znacznie zmniejszającego żywotność baterii. Zobacz również: bateria NiMH i bateria litowo-jonowa.

bateria NiMH — typ baterii stosowanej w komputerach przenośnych. W porównaniu z bateriami niklowo-kadmowymi, baterie NiMH posiadają w przybliżeniu 30% większą wytrzymałość, a ponadto są mniej wrażliwe na efekt pamięci. Nie zawierają także substancji zanieczyszczających środowisko. Nowsze baterie litowo-jono­we są jeszcze lepsze. W większości przypadków, baterie NiMH mogą być stosowane zamiennie z bateriami niklowo-kadmowymi.

BBS (ang. bulletin board system) — forum elektroniczne. Komputer wyposażony w oprogramowanie oraz modem w celu umożliwienia komunikowania się z nim innym komputerom z modemami, często całodobowo. Co prawda BBS-y odgrywały rolę podstawowego narzędzia dystrybucji informacji i oprogramowania, ale zostały prawie zupełnie zastąpione przez internet.

Benchmark — test lub zestaw testów opracowany w celu porównania wydajności sprzętu lub oprogramowania. Popularnym zestawem testów dla sprzętu komputerowego jest pakiet PC Magazine, zawierający takie moduły, jak Business Winstone, WinBench i inne. W celu zamówienia dysków CD lub pobrania wybranych testów należy zajrzeć na stronę internetową znajdującą się pod adresem http://www.veritest.com/benchmarks/pcmbmkasp.

bezpośredni dostęp do pamięci — operacja przesyłania danych pomiędzy dyskiem (lub innym urządzeniem) i pamięcią bez pośrednictwa procesora (CPU), dzięki czemu może się on zająć wykonywaniem innych zadań.

bęben — cylindryczny fotoreceptor drukarki laserowej, którego zadaniem jest odbieranie obrazu dokumentu z lasera i nakładanie go na wolno przesuwającą się kartkę papieru.

BGA (ang. bali grid array) — typ obudowy stosowanej w procesorach Pentium 4 i Celeron instalowanych w gnieździe Socket 478, a także w wielu nowszych chipsetach płyt głównych i układach pamięci kart gra­ficznych. W celu pomieszczenia na mniejszym obszarze większej liczby ścieżek sygnałowych i poprawienia dokładności sygnałów w obudowie BGA zamiast końcówek stosowane są niewielkie lutowane punkty.

Biała księga — specyfikacja standardu opracowana przez firmę Philips i JVC w 1993 r. dotycząca prze­chowywania danych wideo MPEG na płytach CD. Biała księga jest rozszerzeniem takich standardów jak Czerwona księga (CD Digital Audio), Żółta księga (CD-ROM), Zielona księga (CD-I) oraz Pomarańczowa księga (CD-R)."

binarny kod — patrz: kod dwójkowy.

BIOS (ang. Basic Input/Output System) — podstawowy system wejścia-wyjścia. Część systemu operacyjne­go, która realizuje komunikację pomiędzy komputerem a urządzeniami zewnętrznymi. Często zapisana w ukła­dach pamięci tylko do odczytu (ROM) lub w pamięci wielokrotnego zapisu Flash (EEPROM) znajdujących się na płycie głównej oraz kartach rozszerzeń takich jak karty graficzne lub adaptery SCSI oraz ATA/IDE. Patrz również: firmware.

bipolarna technologia — rodzaj technologii układów półprzewodnikowych stosowanej do konstrukcji pierw­szych tranzystorów oraz pierwszych układów zintegrowanych. Technologia bipolarna oraz CMOS są dwiema najważniejszymi technologiami wytwarzania tranzystorów. Komputery osobiste wykorzystują przede wszyst­kim układy wykonane w technologii CMOS. CMOS zużywa znacznie mniej energii niż układy bipolarne.

bisynchroniczny protokół — binarne sterowanie synchroniczne. Jeden z wczesny protokół opracowanych przez firmę IBM dla urządzeń pracujących w środowisku synchronicznym. Protokół definiuje operacje na po­ziomie łącza komunikacyjnego, na przykład format ramek danych wymienianych pomiędzy modemami po­przez linię telefoniczną.

bit atrybutu archiwalnego — bit w bajcie trybutów pliku, który ustawia atrybut archiwalny. Mówi on o tym. że plik został zmodyfikowany po wykonaniu kopii zapasowej.

bit kontrolny — zobacz: parzystość.

bitmapa — metoda składowania informacji graficznej w pamięci, w której bit przydzielony do każdego pik­sela na ekranie określa, czy piksel ten jest włączony czy wyłączony. Bitmapa zawiera informację o każdym punkcie obrazu — każdy piksel adresowalny. W przypadku obrazów kolorowych, każdy punkt obrazu jest opisany kilkoma bitami.

bity startu i stopu — bity sygnalizacyjne dołączane do znaku przed i po jego wysłaniu podczas transmisji asynchronicznej.

blok — ciąg rekordów, słów lub znaków połączonych z przyczyn technicznych lub logicznych i traktowany jako całość.

Blue screen — niebieski ekran. Załamanie systemu Windows, które zamienia standardowy pulpit w niebieski ekran z białym tekstem opisu zdarzenia i blokuje system. To zdarzenie powodowane jest przez uszkodzoną pamięć, błędy w systemie plików lub przez inne problemy systemu.

Bluetooth — nowo powstały standard transmisji bezprzewodowej działającej na niewielkim obszarze. Blue-tooth został opracowany w celu umożliwienia wymiany danych pomiędzy komputerami PC, telefonami komór­kowymi palmtopami. Bluetooth wykorzystuje ten sam zakres częstotliwości 2,4 GHz stosowany w niektórych typach telefonów bezprzewodowych oraz w bezprzewodowej sieci ethernet Wi-Fi IEEE 802.1 lb. Bluetooth w zależności od wersji pracuje z prędkością 1 Mb/s lub 2 Mb/s.

Błąd miękki — sporadycznie występujący błąd odczytu lub zapisu danych zazwyczaj wywołany chwilowym problemem, takim jak wahania napięcia.

błąd twardy — błąd występujący przy odczycie lub zapisie danych spowodowany awarią urządzenia.

BMP — format graficzny stosowany w Windows, który może być zależny lub niezależny od urządzenia. Pliki BMP niezależne od urządzenia (DIB) są zakodowane do postaci tłumaczonej dla wielu różnych wyświetlaczy i drukarek.

BNC (ang. Bayonet-Neill-Concelmań) — znany również jako British-Naval-Connector, Baby-N-Connector lub Bayonet-Nut-Coupler. To złącze bagnetowe cechuje się bardzo dobrymi właściwościami ekranowania oraz parametrami impedancyjnymi, przez co zapewnia niski poziom szumów oraz minimalne straty sygnału dla częstotliwości do 4 GHz. Stosowany jest w sieciach Ethernet 10BASE-2 (znanych również jako 802.3 lub „cienki ethernet"). Stosowany jest również w niektórych monitorach wysokiej klasy.

bod —jednostka prędkości sygnalizacji określająca liczbę elementów dyskretnych sygnału, które mogą zo­stać przesłane w ciągu sekundy. Słowo bod wywodzi się od nazwiska J.M.E. Baudot, francuskiego pioniera w dziedzinie telegrafu drukującego i wynalazcy kodu Baudota. Chociaż jest to technicznie nieścisłe, bod sto­sowany jest powszechnie do określenia prędkości transmisji. Bity na sekundę z reguły wyrażają inną wartość niż body. ponieważ każdy element sygnalizacyjny, czyli bod może reprezentować wiele pojedynczych bitów. Prędkość transmisji 2400 bodów oznacza, że przesyłanych jest 2400 zmian sygnału na sekundę, jednak każda zmiana częstotliwości może oznaczać kilka bitów informacji. Na przykład modem o prędkości transmisji 33,6 kb/s przesyła sygnał z prędkością tylko 2400 bodów.

bonding (powiązanie) — połączenie w ISDN dwóch kanałów B o prędkości 64 kb/s w celu uzyskania pręd­kości 128 kb/s. Powiązanie można również zastosować w przypadku modemów analogowych, wykorzystując protokół Multilink PPP. Wymaga to jednak obsługi tego protokołu przez dostawcę usług internetowych.

boot — proces uruchamiania systemu.

Bootstrap — technologia lub urządzenie zaprojektowane tak, by doprowadzić do określonego stanu w wyni­ku działań wewnętrznych. Termin jest stosowany do opisu procesu, w którym urządzenie takie jak PC prze­chodzi ze stanu włączenia do stanu gotowości bez ingerencji użytkownika.

brak cykli oczekiwania — zobacz: cykle oczekiwania.

bramka — oficjalnie termin dotyczy systemu lub programu dokonującego konwersji pomiędzy dwiema apli­kacjami. Przykładowo, bramka poczty elektronicznej zamienia format SMTP (internetowy) na format MHS (stosowany w sieciach Novell). Bramka jest również potocznym określeniem routera. Zobacz również: router.

bramka AND — bramka logiczna, której wyjście ustawione jest na 1 tylko wtedy, kiedy wszystkie wejścia mają wartość 1.

BRI (ang. basie rate interface) —jedna z podstawowych konfiguracji ISDN stosowana głównie przez użyt­kowników domowych i małe firmy. W skład usługa BRI 2B+1D wchodzą dwa kanały danych B o przepusto­wości 64kb/s i jeden kanał sygnalizacyjny D o przepustowości 16kb/s.

bridge (most) — połączenie pomiędzy dwiema sieciami lokalnymi, z reguły niewidoczne z punktu widzenia użytkowika. Nazwa odnosi się również do urządzenia stosowanego do realizacji tego typu połączeń.

Brzytwa Ockhama — popularna nazwa zasady, która mówi, że najprostsze wyjaśnienie jest właściwym wyja­śnieniem. Zasada wyjątkowo przydatna w przypadku rozwiązywania problemów związanych z komputerami.

BSOD (Blue Screen Of Death) — niebieski ekran śmierci — ekran z komunikatem, pojawiający się po wy­stąpieniu btedu krytycznego w systemach rodziny Windows.

BSRAM (ang. Burst Statis RAM) — pełna nazwa pamięci BSRAM brzmi Pipeline Burst SRAM. BSRAM należy do powszechnie stosowanego typu pamięci SRAM, pełniącej przede wszystkim funkcję pamięci pod­ręcznej. Wyróżnia się tym, że po odczytaniu pierwszego bajtu danych dostęp do kolejnych komórek pamięci wymaga zastosowania mniejszej ilości cykli procesora.

bufor — blok pamięci stosowany do tymczasowego przechowywania danych. Często umieszczany pomiędzy wolniejszym urządzeniem zewnętrznym a szybszym komputerem. Wszystkie dane z urządzenia zewnętrzne­go przenoszone do komputera przechodzą przez bufor. Bufor umożliwia odczyt lub zapis danych z i do urzą­dzenia zewnętrznego w większych porcjach, co poprawia wydajność. Bufor o rozmiarze x bajtów zazwyczaj zawiera x ostatnich bajtów danych przenoszonych pomiędzy urządzeniem zewnętrznym a CPU. Metoda ta różni się od stosowanej w pamięci podręcznej (cache), w której dodatkowo dodano mechanizmy inteligent­nego zarządzania buforem, dzięki czemu w buforze pamięci podręcznej przechowywane są dane. do których dostęp odbywa się najczęściej.

bufor dysku — obszar pamięci komputera PC umieszczonej na płycie głównej, karcie będącej interfejsem dysku lub w kontrolerze, która, w celu skrócenia czasu dostępu do dysku, przechowuje najczęściej pobierane z niego dane (takie jak tablica alokacji plików FAT lub struktura katalogów). W przypadku dysków dysponu­jących pamięcią podręczną o większej pojemności mogą być również buforowane dodatkowe dane na nim zapisane. Zobacz również: cache. pamięć podręczna pierwszego poziomu LI (level one) i pamięć podręczna drugiego poziomu L2 (level two).

bufor ramki — obszar pamięci przechowujący zawartość obrazu złożonego z pikseli. Bufory ramki są stoso­wane do odświeżania obrazów rastrowych. Czasem mogą być również przydatne przy obróbce obrazu. „Głę­bokość" bufora ramki, od której jest zależna ilość wyświetlanych kolorów lub intensywność, jest wyrażana jako ilość bitów przypadających na piksel.

buforowanie danych — operacja wykonywana przez bardzo szybkie układy pamięci przechowujące kopię danych ostatnio pobieranych z pamięci RAM. W momencie, gdy procesor ponownie żąda tych samych danych ze stosunkowo wolnej pamięci operacyjnej, wtedy zamiast z niej otrzymuje je z szybszej pamięci podręcznej. W większości najnowszych typów procesorów spotykana jest pamięć cache LI i L2. Zobacz również: pamięć podręczna pierwszego poziomu LI (level one), pamięć podręczna drugiego poziomu L2 (level two) i pamięć podręczna trzeciego poziomu L3 (level three).

BURN-proof— skrót od angielskiego terminu buffer underrun error-proof. Technologia opracowana przez Sanyo w celu zabezpieczenia przed opróżnieniem bufora w trakcie nagrywania płyt CD-R. BURN-proof. któ­rego licencja jest wykorzystywana przez wielu producentów nagrywarek CD-RW, umożliwia wstrzymanie nagrywania na czas umieszczenia w buforze wystarczającej ilości danych. Zarówno nagrywarka, jak również oprogramowanie zarządzające pracą CD, muszą obsługiwać BURN-proof, żeby opcję tę wykorzystać. Just-Link firmy Ricoh pracuje na podobnej zasadzie. Patrz również: łączenie bezstratne.

C —język programowania wysokiego poziomu często wykorzystywany w komputerach przemysłowych, mi­nikomputerach i komputerach PC. Jego popularną odmianąjest język C++.

c3 — procesor instalowany w gnieździe Socket 370 opracowany na podstawie układu „Joshua" przez firmę VIA Technology po tym. gdy przejęła ona jego producenta, firmę Cyrix. Procesor C3 zwrócił na siebie uwa­gę dzięki niewielkim rozmiarom rdzenia i małej emisji ciepła, co spowodowało, że okazał się znakomitą pro­pozycją dla komputerów przenośnych i specjalizowanych.

cache — pamięć podręczna. Dzięki zastosowaniu inteligentnych algorytmów, pamięć podręczna przechowuje tylko te dane. które najczęściej były wymieniane pomiędzy wolniejszym urządzeniem peryferyjnym a szyb­szym procesorem. Zobacz również: pamięć podręczna pierwszego poziomu LI (level one), pamięć podręczna drugiego poziomu L2 (level two) i bufor dysku.

caddy — pudełko służące do przechowywania płyty CD lub DVD. Tego typu pudełka są wykorzystywane przez napędy CD w środowisku pracy o dużym poziomie zanieczyszczenia (np. w przemyśle). W celu ochro­ny płyty podobne opakowanie jest używane w napędach DVD-RAM.

CAM (ang. Common Access Method) — komitet założony w 1988 r., w którego skład wchodzi kilku dostaw­ców komputerowych urządzeń peryferyjnych. Jego rola polega na opracowywaniu standardów dotyczących wspólnego interfejsu łączącego urządzenia SCSI z kontrolerami.

CardBus — specyfikacja PC Card (PCMCIA) dotycząca 32-bitowego interfejsu taktowanego zegarem 33 MHz oraz 32-bitowej magistrali danych połączonej z portami I/O i pamięcią systemową. Dodatkowo specy­fikacja określa ekranowane złącze uniemożliwiające instalację kart CardBus w gniazdach nie obsługujących najnowszej wersji standardu PC Card (PCMCIA). W gniazdach CardBus mogą również zostać zainstalowane standardowe 16-bitowe karty PC Card (PCMCIA).

CAT— skrót od słowa category. Określa standardy ANSI/EIA 568 dotyczące okablowania wykorzystywane­go do transmisji danych. Obecnie powszechnie stosowane są kable kategorii CAT 5 umożliwiające budowę sieci pracującej w technologii 100BASE-T.

CAV (ang. constant angular ve!ocity) — format zapisu informacji na dysku optycznym, w którym dane są umieszczane na koncentrycznych okręgach. Dyski CAV obracają się ze stałą prędkością. Mechanizm zapisu danych jest podobny jak w przypadku stacji dyskietek. W porównaniu z formatem CLV (ang. constant linear velocity) również wykorzystywanym do nagrywania danych na dyskach optycznych, standard CAV ogranicza całkowitą pojemność zapisu. Zobacz również: CLV.

CBT (ang. computer-based training) — wykorzystanie komputera jako narzędzia pomocnego przy wszelkiego rodzaju szkoleniach. Stosuje się również inne terminy, takie jak CAI (ang. computer-aided (assisted) instruction). CAL (ang. computer-aided learning), CBI (ang. computer-based instruction). CBL (ang. computer-based learnmg).

CCITT (ang. Comite Consultatif International de Telegraphiąue et Telephoniąue — International Telegraph and Telephone Consultative Committee lub Consultative Committee for International Telegraph and Telephone) — komitet, który przyjął później nazwę ITU (ang. International Telecommunications Union). Zobacz: ITU.

CCS (ang. common command set) — zestaw poleceń standardu SCSI zdefiniowanych w standardzie ANSI SCSI-1 Standard X3.131-1986 Addendum 4.B. W celu uzyskania pełnej zgodności ze standardem ANSI SCSI-1 wszystkie urządzenia muszą obsługiwać polecenia CCS.

CD (ang. compact disc lub compact audio disc) — dysk optyczny o średnicy 12 cm zawierający informacje zakodowane cyfrowo w formacie CLV (ang. constant linear velocity). Ten popularny format zapisu muzyki

• wysokiej wierności odtwarzania oferuje współczynnik tłumienia szumów równy 90 dB, czas zapisu wyno­szący 74 minuty oraz brak utraty jakości przy odtwarzaniu. Standardy opracowane przez firmę NV Philips

• Sony Corporation dotyczące zapisu danych na płytach CD zawarto w Czerwonej księdze (ang. Red Book). Oficjalnym (lecz rzadko używanym) oznaczeniem płyt audio jest CD-DA (ang. compact disc-digital audio). Zwykły format płyty audio jest również znany pod nazwą CD-A (ang. compact disc-audio). Mniejsza wersja płyty o średnicy 7,62 cm (3 cale) jest oznaczana jako CD-3.

CD Video — format płyty CD o średnicy 12 cm (4,75 cala) zaprezentowany w 1987 r. umożliwiający zapi­sanie 20 minut cyfrowego dźwięku i 6 minut analogowej sekwencji wideo. W momencie jego wprowadzenia wiele firm. w celu wykorzystania dużego zapotrzebowania na płyty CD audio, wytwarzane przez siebie dyski o średnicy 20 cm (8 cali) i 30 cm (12 cali) określała mianem CDV. Termin wyszedł z użycia w 1990 r. i czę­ściowo został zastąpiony pojęciem ..dysku laserowego'", a ostatnio skrótem DVD. Patrz również: video-on-CD (Video CD).

CD+G (ang. Compact Disc+Graphics) — format CD Audio poszerzony o proste możliwości graficzne zapi­sane w oryginalnej strukturze danych formatu CD-ROM np. karaoke. Zawiera ograniczonej długości sekwen­cje wideo zakodowane w dodatkowym obszarze płyty CD. Format oryginalnie opracowała i rozpowszechniała firma Warner New Media (później istniejąca pod nazwą Time Warner Interactive). Format często stosowany jest w niezależnych systemach karaoke.

CD+MID1 (ang. Compact Disc+Musical Instrument Digital Interface) — format płyty CD poszerzony o for­mat CD+G umożliwiający zapis cyfrowego dźwięku, grafiki oraz danych MIDI (ang. musical instrument digilal interface). Format opracowany i rozpowszechniony przez firmę Warner New Media (później istniejąca pod nazwą Time Warner Interactive).

CD-E (ang. Enhanced CD) — zobacz: Niebieska księga.

CD-I (ang. Compact Disc-Interactive) — format płyty kompaktowej zaprezentowany w październiku 1991 r. służący do zapisu danych cyfrowych, dźwięku, obrazów i sekwencji wideo. Standardy związane z tym forma­tem i opracowane przez firmę NV Philips i Sony Corporation zostały zawarte w Zielonej księdze (ang. Green Book). Format CD-I nie odniósł sukcesu i obecnie jest uważany za przestarzały.

CDMA (ang. code division midtiple access) — rodzina popularnych protokołów komunikacji bezprzewodo­wej wykorzystywanej w telefonach komórkowych dysponujących możliwością łączenia z Internetem i spraw­dzania poczty elektronicznej.

CD-R (ang. Compact Disc-Recordable, czasem nazywany też CD-Writable) — płyty CD-R zaliczane są do grupy płyt kompaktowych, umożliwiających wielokrotny odczyt i zapis danych. Format CD-R jest częścią standardu Pomarańczowej księgi, zdefiniowanego przez organizację ISO. Format CD-R jest używany do ma­sowej produkcji płyt zawierających aplikacje multimedialne. Płyty w formacie CD-R mogą być kompatybilne z dyskami CD-ROM. CD-ROM XA i CD audio. Specyfikacja standardu Pomarańczowej księgi określa tryb multisesji pozwalający na zapisywanie danych w kilku różnych sesjach. Dzięki temu trybowi w różnym czasie na jednym dysku mogą być umieszczane dane, takie jak cyfrowe obrazy, muzyka lub innego typu pliki. Po­czątkowa pojemność nośnika formatu CD-R wynosiła 650 MB (74 minuty), ale najnowsze napędy CD-ROM i zgodne z nimi napędy optyczne obsługują pojemność równą 700 MB (80 minut).

CD-ROM (ang. compact disc-read-only memory) — laserowo kodowany optyczny nośnik danych o średnicy 12 cm (4.75 cala) korzystający z tego samego formatu CLV (ang. constant linear velocity), który został użyty w płytach CD audio oraz niektórych dyskach wideo. Dyski CD-ROM mieszczą 650 MB danych, natomiast informacje związane z korekcją błędów zajmują większą pojemność niż w przypadku płyt CD audio. Standar­dy formatu opracowane przez firmę NV Philips i Sony Corporation są znane pod nazwą Żółtej księgi. Zobacz również: CD-ROMXA.

CD-ROM XA (ang. compact disc-read-only memory extended architecture) — standard XA został stworzo­ny w 1988 r. wspólnie przez firmy Sony, Philips i Microsoft. Obecnie stanowi część standardu Żółtej księgi. Standard XA jest obsługiwany przez nowsze napędy CD-ROM i umożliwia jednoczesne odtwarzanie dźwię­ku oraz transfer danych. Niekompatybilne z nim napędy są w stanie odtwarzać dźwięk lub przesyłać dane. ale niejednocześnie. Standard XA pozwala zastosować bezpośrednią kompresję danych zapisanych na dysku, dzięki czemu uzyskuje się większe szybkości transferu danych.

CD-RW (ang. compact disc-rewriteable) — technologia dotycząca wielokrotnego zapisu danych na płycie CD-ROM opisana w trzeciej części (Part III) standardu Pomarańczowej księgi. Używany jest inny typ dysku pozwalający na przynajmniej 1000 krotne wykonanie operacji ponownego zapisu. Napędy CD-RW mogą również służyć do zapisu dysków CD-R i odczytu płyt CD-ROM. W porównaniu ze zwykłymi płytami CD-ROM, dyski CD-RW cechują się mniejszym współczynnikiem odbicia. W celu odczytania płyt CD-RW przez napędy CD-ROM muszą one obsługiwać dyski zapisywane z prędkością będącą wielokrotnością podstawowej. Początkowo, format CD-RW był znany pod nazwą CD-E (ang. CD-erasable).

CD-WO (ang. compact disc-write once) -— inaczej CD-R, odmiana dysku CD-ROM, który może zostać zapi­sany tylko raz, ale później wielokrotnie odczytywany. Format został opracowany przez firmy NV Philips i Sony Corporation. Można się spotkać także z innymi określeniami takimi jak CD-WORM (ang. CD-write once/read many). CD-recordable lub CD-writable. Standardy formatu określane są terminem Pomarańczowej księgi.

CD-WORM — zobacz: CD-WO.

Celeron — rodzina procesorów będąca tańszą wersją układów Pentium II, Pentium III i Pentium 4. Do podsta­wowych różnic należy zaliczyć pamięć podręczną L2 o mniejszej pojemności i zegary o niższej częstotliwości.

CERN (franc. Conseil Europeen pour la Recherche Nucleaire — ang. The European Laboratory for Par­ticie Physics) — instytucja z siedzibą w Genewie, w której w 1989 r. opracowano protokół HTTP stanowiący podstawę działania Internetu (inaczej mówiać World Wide Web).

CGA (ang. co/or graphics adapter) — typ sterownika graficznego (karta i monitor) obsługującego tekst i gra­fikę po raz pierwszy zaprezentowany 12 sierpnia 1981 r. przez firmę IBM. Maksymalna rozdzielczość w try­bie tekstowym wynosi 80x25 znaków przy 16 kolorach, natomiast matryca znaku ma wymiary 8x8 pikseli. Maksymalna rozdzielczość trybu graficznego wynosi 320x200 pikseli przy 16 kolorach lub w przypadku 2 kolorów — 640x200 pikseli. Sygnałem wyjściowym ze sterownika CGA jest sygnał cyfrowy TTL o często­tliwości odświeżania poziomego wynoszącej 15,75 kHz. Ponadto jest dostosowany do kolorowych monito­rów TTL lub obsługujących zespolony sygnał wizyjny NTSC.

chip — inne określenie układu scalonego (IC — ang. integrated circuU). Umieszczany jest w plastikowej lub ceramicznej obudowie dysponującej końcówkami pełniącymi funkcję połączeń elektrycznych.

chipset — pojedynczy układ scalony lub ich para. Chipset integruje takie komponenty jak generator czasu, kontroler magistrali, systemowy układ czasowy, kontroler przerwań, kontroler DMA, układ CMOS RAM z zegarem oraz kontroler klawiatury. Zobacz również: North Bridge oraz South Bridge.

CHS (ang. cylinder head sector) — termin stosowany w celu określenia schematu nie korzystającego z trans­lacji, a dotyczącego odwoływania się BIOS-u do dysków IDE o pojemności nie przekraczającej 528 MB. Zobacz również: LBA.

cieniowanie sprzętowe — ogólne określenie dotyczące procesu cieniowania wierzchołków i pikseli realizowa­nego przez układy sprzętowe GPU. Układy GPU, takie jak firmy ATI z serii 8xxx/9xxx lub firmy NVIDIA z serii GeForce 3 Ti/4 Ti, zawierają moduły (zgodne z technologią DirectX w wersji 8 i nowszej) odpo­wiedzialne za wykonywanie cieniowania na poziomie sprzętowym.

CIF (ang. common image format) — standard struktury danych reprezentującej informację graficzną doty­czącą jednej ramki zawartej w cyfrowym formacie HDTV, Struktura jest niezależna od częstotliwości od­świeżania ramek i poziomu synchronizacji. Bez zastosowanej kompresji ramki CIF są przesyłane z szybkością 36,45 Mb/s, co odpowiada 29,97 ramki na sekundę.

CISC (ang. complex instruction set computer) — termin dotyczy komputerów, których działanie opiera się na dużym zestawie instrukcji procesora. Większość nowszych komputerów z uwzględnieniem tych wyposa­żonych w procesory z rodziny Intel 80xxx zalicza się do tej kategorii. Procesory CISC cechują się poszerzo­nym zestawem instrukcji już samych w sobie złożonych i wymagających do ich wykonania wielu cykli zegara. Przeciwieństwem takiego rozwiązania jest architektura procesorów RISC (ang. reduced instruction set com­puter), które dysponują ograniczoną listą prostszych instrukcji wykonywanych w krótszym czasie instrukcji.

CLV (ang. Constant Linear Velocity) — format zapisu danych na dysku optycznym, w którym odległość pomiędzy nimi jest stała, natomiast prędkość obrotowa zmienia się w zależności od aktualnie odczytywanej ścieżki. Ponadto, w przypadku tego formatu więcej sektorów dysku jest umieszczanych na ścieżkach zewnętrz­nych niż na wewnętrznych, co jest podobne do metody zapisu strefowego dysków twardych. Napędy korzy­stające z formatu CLV dopasowują prędkość obrotową tak, aby wraz z przechodzeniem na kolejne ścieżki utrzymać stałą prędkość liniową. Tego typu napędy posiadają znacznie większą prędkość obrotową bliżej środka dysku niż na obwodzie. Dopasowywanie prędkości obrotowej pozwala zwiększyć ilość danych, które mogą zostać zapisane na dysku. Zapis w formacie CLV jest wykorzystywany w dyskach CD audio i CD-ROM. Zobacz również: CA V.

CMOS (ang. Complementary Metal-Oxide Semiconductor) — typ układów scalonych cechujących się ni­skim poborem mocy. W komputerach PC do przechowywania i zarządzania ustawieniami związanymi z ze­garem i konfiguracją systemową jest używana pamięć CMOS i układ zegara.

CMYK (ang. Cyan Magenta Yellow Black) — standardowy model drukowania oparty na czterech kolorach podstawowych.

CNR (ang. Communications and Networking Riser) — gniazdo opracowane przez firmę Intel z zamiarem za­stąpienia gniazda AMR. Dzięki zastosowaniu specjalnego gniazda rozszerzającego CNR producenci płyt głów­nych oferują w nich możliwość podłączenia tanich modemów, kart sieciowych i dźwiękowych. W przeciwień­stwie do gniazda AMR, gniazdo CNR może być współdzielone z gniazdem PCI. Zobacz również: AMR.

COBOL (ang. Common Business-Oriented Language) —język programowania wysokiego poziomu wyko­rzystywany głównie przez większych twórców oprogramowania. Język ten nigdy nie był powszechnie używa­ny w komputerach wykorzystywanych przez indywidualnych użytkowników.

CODEC (ang. coder-decoder) — urządzenie zamieniające sygnał dźwiękowy z postaci analogowej na cy­frową akceptowaną przez nowsze systemy cyfrowe PBX oraz cyfrowe systemy transmisji. Następną operacją jest konwersja sygnałów cyfrowych z powrotem na analogowe, tak aby możliwe było usłyszenie i zrozumie­nie informacji przekazanej przez drugą stronę połączenia. Termin odnosi się również do oprogramowania wy­konującego kompresję i dekompresję mającą zastosowanie przy tworzeniu cyfrowych plików audio i wideo, takich jak MP3 i MPEG. oraz w przypadku programów współpracujących z wideotelefonami.

color graphics adapter — zobacz: CGA.

COM — port szeregowy komputera PC zgodny ze standardem RS-232. Zobacz również: RS-232.

COMDEX — największe na świecie międzynarodowe targi komputerowe połączone z wystawą i konferen­cją. Jesienna edycja COMDEX odbywa się w Las Vegas w październiku, natomiast wiosenna w kwietniu, za­zwyczaj w Chicago lub Atlancie.

COMMAND.COM — plik systemu operacyjnego ładowany jako ostatni w trakcie inicjalizacji komputera. Zawiera interpreter poleceń lub interfejs użytkownika wraz z uruchamianą częścią systemu DOS.

CompactFlash — karta pamięci ATA Flash, której rozmiar w przybliżeniu stanowi jedną trzecią wielkości standardowej karty stosowanej w komputerach PC. Karty CompactFlash, w stosunku do których często uży­wa się skrótu CF lub CF+, pod względem funkcjonalnym są identyczne jak standardowe karty ATA Flash PC Card (PCMCIA), z tą różnicą, że zamiast złącza 68-końcówkowego korzystają ze złącza wyposażonego w 50 końcówek. Karty ATA Flash zawierają zintegrowany kontroler dysku, który umożliwia jej pełnienie roli dys­ku przenośnego. Karty CF mogą być instalowane w gnieździe CompactFlash lub za pośrednictwem karty roz­szerzającej w standardowym gnieździe PC Card (PCMCIA — Type I lub Type II). Karty CF stosowane są w wielu typach aparatów cyfrowych.

CONFIG.SYS — plik, który może zostać utworzony w celu określenia sposobu konfiguracji w trakcie inicja­lizacji komputera w systemie DOS. Plik umożliwia załadowanie sterowników, określenie wielkości buforów dostępnych dla systemu itp.

CP/M (ang. Contro/ Program for Microcomputers, początkowo Control Program/Monitor) — system ope­racyjny stworzony przez Gary Kildalla, założyciela firmy Digital Research. System został napisany z myślą o 8-bitowych mikrokomputerach opartych na mikroprocesorach 8080, 8085 i Z-80. Pod koniec lat 70. i na początku 80 zyskał dominującą pozycję na rynku systemów operacyjnych wykorzystywanych w niewielkich komputerach używanych w biznesie.

cps (ang. characters per second) —jednostka szybkości transmisji danych, zazwyczaj zależna od ilości prze­syłanych bitów oraz długości znaku. Przykładowo, w przypadku szybkości wynoszącej 2400 b/s, 8-bitowe znaki dysponujące dodatkowo bitem startu i stopu (w sumie na znak przypada 10 bitów) są przesyłane z szyb­kością w przybliżeniu wynoszącą 240 znaków na sekundę.

CPU (ang. central processing unit) — procesor komputera (zwany również mikroprocesorem) będący jego „mózgiem". Współczesne procesory to układy scalone wielkiej skali integracji VLSI (ang. very-large-scale oj integration) zbudowane z milionów tranzystorów.

CRC (ang. cyclic redundancy checking) — metoda wykrywania błędów oparta na cyklicznie wykonywanym algorytmie przetwarzającym każdy blok lub ramkę danych, które są generowane zarówno przez modem wy­syłający, jak i odbierający. Modem wysyłający dane, dołącza wynik swoich obliczeń do wysyłanych danych w postaci kodu CRC. Modem odbierający oblicza kod CRC na podstawie otrzymanych danych i porównuje z kodem wygenerowanym przez modem wysyłający. Jeśli kody nie sązgone, modem odbierający przesyła do modemu wysyłającego żądanie ponownego przesłania danych. W przypadku protokołu ARQ wykorzystywa­nego w modemach o dużej szybkości, modem odbierający przyjmuje dane dopiero wtedy, gdy uszkodzony blok danych zostanie otrzymany w całości.

CRT (ang. cathode-ray tube) — termin określający kineskop telewizora lub monitora, cyclic redundancy checking — zobacz: CRC.

cyfrowa pętla zwrotna — nazwa operacji sprawdzenia poprawności działania interfejsu RS-232 oraz kabla łączącego terminal lub komputer z modemem. Modem odbiera dane (w postaci sygnałów cyfrowych) z kom­putera lub terminala, a następnie natychmiast wyświetla je na ekranie celem kontroli.

cykl odświeżania — cykl, podczas którego w celu zachowania danych, komputer odwołuje się do wszystkich komórek pamięci DRAM. Aby dane nie zostały utracone, operacja musi być powtarzana kilka razy na sekundę.

cykl zegarowy — czas pomiędzy dwoma kolejnymi narastającymi zboczami sygnału zegarowego.

cykle oczekiwania —jeden lub więcej cykli zegarowych, dodanych w trakcie wykonywania określonych operacji systemowych, podczas których procesor oczekuje na odpowiedź pamięci lub innego komponentu komputera. Zastosowanie cykli oczekiwania umożliwia zsynchronizowanie szybkiego procesora z tańszymi i wolniejszymi komponentami. Powszechne zastosowanie pamięci podręcznej LI oraz L2 spowodowało, że kwesta związana z cyklami oczekiwania w większości przypadków nie odgrywa już takiej roli. Zobacz również: pamięć podręczna pierwszego poziomu LI (level one) i pamięć podręczna drugiego poziomu L2 (level two).

cylinder — zestaw ścieżek umieszczonych po każdej stronie wszystkich talerzy dysku. Ścieżki zawarte w ta­kim zestawie są położone w jednakowej odległości od środka dysku. Cylinder określa łączną ilość ścieżek, które mogą zostać odczytane bez konieczności przemieszczania głowic. Stacja dyskietek dysponująca dwoma głowicami posiada 160 ścieżek, które odpowiadają 80 cylindrom. Typowy dysk twardy o pojemności 120 GB, zawierający 56 000 cylindrów, 3 talerze i 6 głowic (średnio na ścieżkę przypada około 700 sektorów), w sumie będzie dysponował liczbą sektorów wynoszącą około 235 200 000 (120,4 GB).

Cyrix — firma mająca siedzibę w stanie Teksas początkowo zajmująca się produkcją koprocesorów kompa­tybilnych z układami firmy Intel. W późniejszym okresie projektowała tanie procesory 6x86 i 6x86MX kom­patybilne z układami Pentium i wytwarzane m.in. przez firmę IBM. Firma Cyrix opracowała również pierw­sze chipsety zintegrowane z funkcjami audio i wideo (seria MediaGX). Cyrix został następnie przejęty przez firmę National Semiconductor. która w momencie sprzedaży firmy Cyrix firmie VIA Technologies pozosta­wiła sobie prawa do technologii MediaGX. Wcześniej firma VIA opracowała i sprzedawała układ Cyrix Mil, tani procesor oparty na gnieździe Super Socket 7, natomiast obecnie sprzedaje i rozwija procesor C3, stwo­rzony na bazie układu firmy Cyrix o nazwie kodowej Joshua. Patrz również: C3 i VIA Technologies.

czarna przerwa — okres, w który monitor nie otrzymuje sygnału wideo podczas gdy dysk wideo lub cyfro­wy odtwarzacz wideo wyszukuje następny segment lub ramkę wideo do odtworzenia.

czas dostępu — czas, który upłynął od chwili zgłoszenia żądania informacji do momentu, kiedy proces do­starczenia informacji został zakończony. Zazwyczaj jest on rzędu nanosekund (ns) dla układów pamięci i mi­lisekund (ms) dla urządzeń dyskowych. Wielu producentów określa średni czas dostępu do dysku jako czas potrzebny na przejście przez jedną trzecią łącznej liczby cylindrów plus połowa czasu pojedynczego obrotu talerza dysku.

czas dostępu do dysku — zobacz: czas dostępu.

czas odszukania sąsiedniej ścieżki — czas. w którym głowica czytająco-zapisująca przemieszcza się na są­siednią ścieżkę.

czas pozycjonowania — czas potrzebny do wytłumienia drgań głowic czytająco-zapisujących wywołanych zmianą ścieżki.

czas rzeczywisty — faktyczny czas, w którym program wykonuje operację lub zachodzi określone zdarzenie. W środowisku obliczeniowym, czas rzeczywisty odnosi się do trybu, w którym po odebraniu danych i ich przetworzeniu wyniki są tak szybko uzyskiwane, że użytkownik ma wrażenie natychmiastowego wykonania procesu. Pojęcie jest również stosowane w celu opisania procesu jednoczesnej digitalizacji i kompresji danych audio i wideo.

czas wyszukiwania — ilość czasu, jakiej potrzebuje dysk do przemieszczenia głowic do obszaru odpowiada­jącego 1/3 całkowitej liczbie cylindrów. Reprezentuje średni czas wymagany do przesunięcia głowic z jednego cylindra do innego losowo wybranego. Czas wyszukiwania jest składową czasu dostępu dysku.

Czerwona księga — częściej określana jako CD-DA (ang. Compact Disc-Digital Audio). Jeden z czterech standardów dotyczących płyt CD. Nazwa standardu wzięła się od koloru okładki instrukcji, w której zawarto specyfikację standardu CD-Audio. Standard CD-DA wymaga zastosowania częstotliwości próbkowania dźwięku wynoszącej 44,1 kHz oraz przydzielenia każdej próbce 16 bitów. Standard wykorzystywany jest w odtwarzaczach CD Audio i wielu napędach CD-ROM.

częstość odświeżania — inne określenie częstotliwości odchylania pionowego monitorów, częstotliwości audio — częstotliwości słyszalne przez ludzkie ucho (mniej więcej 20 Hz - 20 000 Hz).

częstotliwość odchylania pionowego — częstotliwość, z jaką co sekundę działo elektronowe monitora od­świeża cały ekran.

częstotliwość odświeżania poziomego — w monitorach parametr określa szybkość, z jaką wiązka elektro­nów przesuwa się w poprzek ekranu. Standardowo jest wyrażana w jednostkach częstotliwości. Typowe mo­nitory dysponują częstotliwością odświeżania poziomego z przedziału od 31,5 do 90 kHz, przy czym wyższe częstotliwości są bardziej zalecane.

częstotliwość ramki — szybkość, z jaką są wyświetlane ramki sekwencji wideo. W przypadku systemu NTSC jest to 30 ramek na sekundę, natomiast w systemie PAL/SECAM — 25 klatek na sekundę.

częstotliwość skanowania — parametr monitorów określający, jak często odświeżany jest obraz. Zobacz również: częstotliwość odchylania pionowego.

częstotliwość zegara — miara szybkości, z jaką oscyluje sygnał zegara urządzenia. Zazwyczaj jest wyrażana w milionach cykli na sekundę (MHz).

czysty pokój — 1) sterylnie czyste pomieszczenie wymagane przy produkcji i serwisie określonego typu ukła­dów elektronicznych (takich jak układy scalone lub dyski twarde) w celu wyeliminowania zanieczyszczeń. Klasa czystości pomieszczeń jest wyrażana terminem Class wraz z określoną liczbą. W celu uzyskania klasy czystości Class 100 w pomieszczeniu nie może znajdować się więcej niż 100 cząsteczek o średnicy większej niż 0,5 mikrona przypadających na stopę sześcienną przestrzeni; 2) zgodna z prawem metoda kopiowania oprogramowania lub sprzętu, w której najpierw pierwszy zespół roboczy analizuje powielany produkt i tworzy jego szczegółową specyfikację, z którą następnie drugi zespół zapoznaje się i projektuje kompatybilny pro­dukt. Jeśli cala operacja zostanie wykonana prawidłowo, wtedy takie postępowanie będzie zgodne z prawem.

dane — zbiór faktów przetworzonych na informację. Dane stanowią graficzną lub tekstową reprezentację faktów, pojęć, liczb, liter, symboli lub instrukcji wykorzystywanych do komunikacji lub przy przetwarzaniu.

dane sterujące — magnetyczne znaczniki znajdujące się na powierzchni talerza dysku i pozycjonujące gło­wice czytąjąco-zapisujące dysków wyposażonych w mechanizm pozycjonujący oparty na cewce.

dane sterujące naniesione na powierzchnię — magnetyczne oznaczenia umieszczone na ścieżkach dysku lub pomiędzy nimi. Dotyczy to dysków pozycjonujących głowice przy użyciu cewki indukcyjnej. Tego typu oznaczenia pozwalają mechanizmowi pozycjonującemu na optymalne pozycjonowanie głowic czytająco-za-pisujących.

dane wejściowe — dane wysłane do komputera przy użyciu klawiatury, telefonu, kamery wideo, innego kom­putera, manipulatorów analogowych, joysticka itp.

DAT (ang. digital audio tape) — niewielka kaseta z taśmą o szerokości 4 mm, przechowującą duże ilości cy­frowo zapisanych danych. Technologia DAT umożliwiająca uzyskanie wysokiej jakości cyfrowych nagrań dźwiękowych. Pojawiła się w Europie i Japonii w 1986 r. W celu dostosowania do wymogów standardu DDS (ang. digital data storage) dotyczącego zapisu danych komputerowych została ona zmodyfikowana w 1988 r. Dostępne są następujące wersje standardu DDS różniące się pojemnością (bez i z kompresją) — DDS (2/4 GB), DDS-2 (4/8 GB), DDS-3 (12/24 GB) i DDS-4 (20/24 GB).

DB-25 — 25-końcówkowe złącze w kształcie litery D wykorzystywane głównie jako złącze portów równole­głych komputerów osobistych.

DB-9 — 9-końcówkowe złącze w kształcie litery D wykorzystywane głównie jako złącze portów szeregowych komputerów osobistych.

DC (ang. direct current) — prąd stały dostarczany np. przez zasilacze lub baterie.

DC-600 (ang. Data Cartridge 600) — nośnik danych opracowany w 1971 r. przez firmę 3M składający się z taśmy o szerokości 0,25 cala i długości 182 metrów.

DCE (ang. data Communications eąuipment) — urządzenie, zazwyczaj modem, realizujące połączenie pole­gające na zainicjowaniu i nadzorowaniu łącza danych opartego na sieci telefonicznej. Zobacz również: DTE.

DCPGA (ang. dual cavity pin grid array) — typ obudowy zaprojektowany przez firmę Intel z myślą o zasto­sowaniu w procesorach Pentium Pro. W jednej komorze obudowy umieszczono płytkę procesora, natomiast w drugiej zawarto pamięć podręczną L2.

DD (ang. double density) — typ zapisu danych na nośnikach takich jak dyskietka lub dysk, w którym osiem lub dziewięć sektorów jednej ścieżki jest zapisywanych przy użyciu kodowania MFM. Zobacz również: kodowanie MFM.

DDE (ang. dynamie data exchange) — typ komunikacji międzyprocesowej używanej przez system Microsoft Windows, służący do wymiany poleceń i danych pomiędzy uruchomionymi aplikacjami. Rozwiązanie to do­datkowo zostało rozwinięte w postaci technologii OLE (ang. object linking and embedding).

DDoS (ang. distributed denial of sernice) — termin dotyczy odmiany ataku DoS (denial of sen/ice), w przypad­ku którego intruz atakujący wybrany system przejmuje kontrolę nad wieloma komputerami. Patrz również: DoS.

DDR (ang. double data rate) — typ pamięci SDRAM umożliwiający w jednym cyklu zegarowym wykonanie dwóch operacji dostępu do danych, dzięki czemu zwiększana jest rzeczywista szybkość pamięci. Do najpopular­niejszych wersji pamięci DDR należy zaliczyć moduły PC2100 (DDR 266 MHz), PC2700 (DDR 333 MHz) i PC3200 (DDR 400 MHz). Patrz również: SDRAM.

ddr2 (ang. double date rate 2) — typ pamięci SDRAM umożliwiający w jednym cyklu zegarowym wykona­nie dwóch operacji dostępu do danych, dzięki czemu zwiększana jest rzeczywista szybkość pamięci. W pa­mięci DDR2 wykorzystywana jest ulepszona sygnalizacja, stąd jest ona szybsza od tradycyjnej pamięci DDR. Do najpopularniejszych jej typów należy zaliczyć moduły PC2-3200 (DDR2-400 MHz), PC2-4300 (DDR2-533 MHz). PC2-5400 (DDR2-667 MHz) i PC2-6400 (DDR2-800 MHz). Patrz również: DDR i SDRAM.

DEBUG — nazwa programu użytkowego zawartego w systemie DOS wykonującego specjalizowane zada­nia, takie jak zmiana alokacji pamięci, śledzenie wykonywania programu, aktualizacja programów i sektorów dysku oraz inne operacje niskiego poziomu.

decybel (dB) — wyrażony w skali logarytmicznej stosunek dwóch wielkości takich jak moc. napięcie, natę­żenie dźwięku itp. Stosunek poziomu szumu do sygnału jest mierzony w decybelach.

dedykowana powierzchnia danych sterujących — w przypadku dysków twardych pozycjonowanych przy użyciu cewki indukcyjnej, jest to jedna ze stron talerza wykorzystywana do zapisu danych sterujących służą­cych do naprowadzania i pozycjonowania głowic czytająco-zapisujących.

defragmentacja — operacja porządkowania sektorów dysku, umożliwiająca zapisywanie plików w kolejnych sektorach sąsiadujących ze sobą ścieżek.

DHCP (ang. Dynamie Host Configuration Protocol) — protokół służący do automatycznego konfigurowania komputerów podłączonych do sieci. Urządzenie korzystające z dynamicznego adresowania każdorazowo po podłączeniu do sieci może uzyskać inny adres IP. Funkcję serwera DHCP przydzielającego adresy IP innym komputerom oraz innym urządzeniom znajdującym się w sieci mogą spełniać routery, bramki i modemy sze­rokopasmowe.

Dhrystone — program testujący służący do określania standardowej wartości wskaźnika określającego różne aspekty wydajności komputera, niezwiązane z operacjami na liczbach zmiennoprzecinkowych. Ze względu na to, że program nie wykonuje żadnych operacji zmiennoprzecinkowych, operacji z użyciem portów I/O oraz wywołań systemowych, idealnie nadaje się do określenia wydajności procesora. Chociaż języki progra­mowania, takie jak C i Pascal koło roku 1989 zyskały większą popularność, to jednak oryginalna wersja pro­gramu Dhrystone została napisana w 1984 r. w języku Ada.

DHTML (ang. Dynamie HTML) — ogólny termin dotyczący kaskadowych arkuszy stylów, warstw, czcio­nek dynamicznych oraz innych funkcji zawartych w standardzie HTML 4.0, obsługiwanym przez przeglądar­ki Netscape Navigator począwszy od wersji 4.x i Internet Explorer od wersji 4.x. Ze względu na istniejące różnice w interpretowaniu przez przeglądarki określonych funkcji języka DHTML, wielu projektantów za­mieszcza, w kodzie źródłowym tworzonych przez siebie stron WWW, funkcję identyfikującą jej wersję i za­leżnie od tego włączającą lub wyłączającą wybrane mechanizmy.

dial-up — program dostępny w systemach Windows, korzystający z modemu w ceiu emulowania karty sieciowej umożliwiającej połączenie z siecią.

digitalizacja — operacja polegająca na transformacji sygnału analogowego na cyfrowy, który może zostać zapisany w pamięci komputera. Konwersja do postaci cyfrowej i odwrotnie jest realizowana przez przetwor­nik DAC (ang. D/A converter). Stopień dokładności odwzorowania sygnału analogowego przez informację cyfrową zależy od częstotliwości, z jakąjest on próbkowany oraz od ilości poziomów, które mogą zostać okre­ślone w każdej próbce.

DIMM (ang. dual inline memory module) — seria modułów pamięci stosowanych w komputerach PC wypo­sażonych w procesor Pentium lub nowsze. Dostępnych jest kilka różnych wersji modułu DIMM, zawierają­cych układy pamięci SDRAM, DDR, DDR2 zasilanie odpowiednio napięciami o wartościach 3,3 V, 2.5 V i 1.8 V. Układy pamięci mogą być buforowane, niebuforowane lub rejestrowe w wersji 64-bitowej (kontrola parzystości bez funkcji ECC) lub 72-bitowej (kontrola parzystości z funkcją ECC). Patrz również: DDR, DDR2\ SDRAM.

dioda (LED — ang. light-emitting diodę) — dioda półprzewodnikowa emitująca światło w momencie przy­łożenia do niej napięcia.

DIP (ang. dual inline package) — rodzina prostokątnych płaskich obudów układów scalonych cechujących się wyprowadzeniami umieszczonymi po obu dłuższych bokach. Spotyka się obudowy plastikowe lub cera­miczne.

Direct Rambus DRAM — zobacz: RDRAM.

DirectX — zestaw sterowników graficznych i interfejsów API dokonujących translacji podstawowych pole­ceń sterujących urządzeniami na polecenia czytelne dla określonego komponentu. Technologia opracowana przez firmę Microsoft, umożliwia tworzenie aplikacji graficznych i multimedialnych wykorzystujących za­awansowane funkcje oferowane przez sprzęt różnych producentów.

Dithering — operacja tworzenia większej ilości kolorów i odcieni na podstawie danej palety kolorów. W przy­padku monitorów monochromatycznych lub drukarek, dithering w celu uzyskania odcieni szarości, polega na modyfikacji wzorów złożonych z białych i czarnych punktów. W sytuacji, gdy urządzenie jest w stanie wyge­nerować ograniczoną ilość poziomów szarości, dithering skali szarości ma na celu uzyskanie różnych odcieni. Kolorowe monitory lub drukarki korzystają z ditheringu w celu utworzenia dodatkowych barw. co sprowadza się do mieszania i modyfikacji wielkości punktów oraz odległości pomiędzy nimi. Przykładowo, jeśli jest do­konywana konwersja koloru 24-bitowego na 8-bitowy (paleta 8-bitowa w porównaniu z paletą 24-bitową dysponującą wieloma milionami barw dysponuje tylko 256 kolorami), wtedy operacja ditheringu w celu sy­mulacji oryginalnego koloru dodaje różnobarwne piksele. Rozproszenie błędu jest typem ditheringu idealnie nadającym się do obróbki zdjęć.

DLC (ang. Data Link Contro!) — skrót określa warstwę łącza danych modelu OSI. Każdej karcie sieciowej (NIC — ang. network interface card) jest przydzielany unikalny adres DLC lub identyfikator DLCI (ang. DLC identifier) określający urządzenie podłączone do sieci. W przypadku sieci Ethernet adres DLC zazwyczaj nosi nazwę MAC (ang. Media Access Control).

DLL (ang. Dynamie Link Library) — wykonywalny moduł programowy systemu Microsoft Windows, który może zostać załadowany na żądanie, dołączany dynamicznie, a następnie usuwany z pamięci, gdy nie jest już potrzebny.

długość słowa — ilość bitów w bloku danych pozbawiona bitów parzystości, stanu i stopu. DMA (ang. Direct Memory Access) — zobacz: bezpośredni dostąp do pamięci.

DMI (ang. Desktop Management Interface) — DMI jest standardem niezależnym od systemu operacyjnego i protokołów opracowanym przez organizację DMTF (ang. Desktop Management Task Force). Dotyczy za­rządzania komputerami stacjonarnymi i serwerami. Standard DMI dysponuje dwukierunkową ścieżką komu­nikującą się ze wszystkimi sprzętowymi i programowymi komponentami komputera PC, dzięki czemu możli­we jest monitorowanie ich konfiguracji z centralnie położonej stacji zarządzającej podłączonej do sieci.

DNS (ang. domain name server lub service) — usługa internetowa tłumacząca nazwy komputerów na odpo­wiadające im adresy IP.

DOCSIS — zobacz: modem kablowy z certyfikatem CableLabs.

dodatkowe złącze karty graficznej — złącze umożliwiające współpracę z główną kartą graficzną i monito­rem dodatkowych kart, takich jak oddzielny akcelerator 3D, karta przechwytywania video lub dekoder MPEG.

domena magnetyczna — niewielki segment ścieżki, wystarczająco duży, aby mógł zostać namagnesowany, kodując w ten sposób dane na powierzchni dysku.

domieszkowanie — dodawanie do krzemu (który sam w sobie nie jest przewodnikiem) chemicznych zanie­czyszczeń w celu uzyskania materiału o własnościach przewodzących wymaganych przy produkcji elektro­nicznych układów scalonych.

DoS (ang. denial of service) — typ ataku sieciowego, który w efekcie uniemożliwia użytkownikom uzyska­nie dostępu do takich usług jak poczta elektroniczna czy przeglądanie stron WWW. Patrz również. DDoS.

DOS (ang. Disk Operating System) — zbiór programów zapisanych na dysku zawierających funkcje umoż­liwiające systemowi i użytkownikom zarządzanie sprzętowymi i programowymi zasobami komputera. Zanim dowolna aplikacja zostanie uruchomiona, komputer musi załadować system DOS.

dostępna pamięć — pamięć nie wykorzystywana w danej chwili przez system operacyjny, aplikację lub ste­rownik, która może być wykorzystana do załadowania dodatkowego oprogramowania.

DPMI (ang. DOS Protected Mode Interface) — interfejs zgodny ze standardem przemysłowym umożliwiają­cy aplikacjom systemu DOS uruchamianie w trybie chronionym procesora 286 lub nowszych układów firmy Intel. Specyfikacja standardu DPMI jest udostępniana przez firmę Intel.

DPMS (ang. Display Power Management Signaling) — standard organizacji VESA dotyczący sterowania monitorów lub wyświetlaczy mającego na celu przełączenie ich w tryb energooszczędny. Standard DPMS oferuje dwa tryby energooszczędne — oczekiwania i wstrzymania.

DRAM (ang. dynamie random access memory) — najpopularniejszy typ pamięci komputerowej. W porów­naniu z innymi typami pamięci, układy DRAM cechują się niskim kosztem wytwarzania i niewielkimi rozmia­rami. Wynika to stąd, że zazwyczaj tego typu pamięci dla każdego bitu wymagają zastosowania tylko jedne­go tranzystora i jednego kondensatora. W celu podtrzymania ładunku kondensatory muszą być ładowane co 15 ms. Pamięć DRAM jest pamięcią ulotną, co oznacza, że w przypadku braku zasilania lub regularnych cykli odświeżania przechowywane w niej dane są tracone.

drukarka atramentowa — typ drukarki rozpylający na kartce papieru jeden lub kilka kolorów tuszu.

drukarka diodowa — drukarka, która działa niemal identycznie jak drukarka laserowa, z tą różnicą, że w celu rozładowywania bębna, zamiast wiązki lasera, jest używana dioda.

drukarka igłowa — drukarka drukująca znaki złożone z pojedynczych punktów. Drukowanie polega na do­ciskaniu przez końcówki wybranych igieł taśmy nasączonej tuszem do papieru.

drukarka laserowa — urządzenie działające na zasadzie podobnej do działania kserokopiarki. Dane przesłane z komputera za pośrednictwem interfejsu są zamieniane do formatu rastrowego, podobnie jak ma to miejsce w przypadku impulsów odbieranych przez kineskop telewizora. Wiązka lasera skanuje niewielki bęben, na którym zgromadzony jest ładunek dodatni — w miejscach gdzie laser naświetla bęben, ulega on rozładowa­niu. Dzięki temu, że toner ma taki sam ładunek, — przykleja się tylko w tych miejscach bębna, w których na­stąpiło rozładowanie. W miarę obrotu bębna, toner jest przenoszony na ujemnie naładowaną kartkę papieru. Toner przeniesiony na kartkę zostaje następnie rozgrzany i przykleja się do powierzchni strony. Zobacz rów­nież: drukarka diodowa.

drukarka rozetkowa — drukarka znakowa drukująca jednorazowo cale znaki. Operacja drukowania jest wy­konywana przez obrotowy element o kolistym kształcie ze znakami rozmieszczonymi na obwodzie. Druko­wane są jedynie znaki z ustalonego zestawu. Wydruki są jakości listowej, ale od dawna tego typu drukarki zostały wyparte przez drukarki laserowe i drukarki LED.

DSD (ang. dual scan display) — typ kolorowego monitora LCD cechującego się niższąjakością obrazu, ale atrakcyjniejszą ceną. Tego typu monitor zawiera matrycę tranzystorów rozmieszczonych wzdłuż osi x i y po obu stronach ekranu. Rozdzielczość obrazu jest zależna od ilości tranzystorów.

DSL (ang. digital subscriber line) — cyfrowa linia abonencka. Technologia telekomunikacyjna umożliwiają­ca szybką transmisję cyfrowych danych przy wykorzystaniu istniejących telefonicznych kabli miedzianych. Wyróżnia się linie DSL symetryczne (SDSL) i asymetryczne (ADSL). Modemy asymetryczne pozwalają na szybsze odbieranie niż wysyłanie danych. Modemy symetryczne oferująjednakową szybkość transmisji w obu kierunkach. Zobacz również: ADSL.

DSM (ang. digital storage media) — cyfrowe urządzenie lub system służące do przechowywania lub trans­misji danych.

DSP (ang. digital signal processor) — specjalizowany procesor wykonujący i wspomagający skomplikowa­ne obliczenia wykorzystywane przy przetwarzaniu sygnałów. Często stosowany w modemach, kartach dźwię­kowych, telefonach komórkowych itp.

DTE (ang. data terminal (terminating) eąuipmenf) — urządzenie, zazwyczaj komputer lub terminal, generu­jące lub będące końcowym odbiorcą danych. Zobacz również: DCE.

dupleks — termin określający kanał komunikacyjny umożliwiający jednoczesne przesyłanie sygnałów w obu kierunkach.

Duron — tańsza wersja procesora Athlon zawierająca pamięć cache L2 o mniejszej pojemności. Dostępny jest w wersji instalowanej w 462-końcówkowym gnieździe Socket A.

DVD (ang. digital versalile disc) — początkowo używano terminu digital video disc. Nowy format dysku CD-ROM o 24-krotnie większej pojemności niż w przypadku standardowego dysku CD-ROM. Dysk DVD ma taką samą średnicę jak płyta CD-ROM, ale umożliwia zapis danych na dwóch warstwach znajdujących się po obu jej stronach. W przypadku dysku 1-warstwowego na każdej stronie można pomieścić 4,7 GB, na­tomiast w wersji 2-warstwowej jest to już łącznie 8,5 GB. Maksymalna pojemność dysku 2-warstwowego z możliwością zapisu po obu jego stronach wynosi 17 GB, co odpowiada 28 płytom CD-ROM. Napędy DVD potrafią czytać standardowe dyski CD audio i CD-ROM.

DVD-A — format dysku DVD opracowany z myślą o zapisie wysokiej jakości muzyki i dźwięku. Format DVD-A korzysta ze znacznie lepszego niż w przypadku formatu CD audio (16 bitów, częstotliwość 44.1 kHz) 24-bitowego próbkowania wykonywanego przy częstotliwości 96 kHz. W przeciwieństwie do formatu DVD, dyski DVD-A mogą być odtwarzane na tradycyjnych odtwarzaczach CD, ale najlepsza osiągalna jakość jest uzyskiwana tylko przy użyciu odtwarzaczy DVD-A.

DVD-R — format dysku DVD oferujący możliwość zapisu, obsługiwany przez zewnętrzne odtwarzacze DVD i napędy DVD-ROM. Format ten został zaprezentowany przez firmę Pioneer i opublikowany w lipcu 1997 r. na stronie internetowej organizacji DVD Forum (http://www.dvdforum.org). W celu zapisania danych o pojemności 4,7 GB wykorzystywany jest zapis skośno-rowkowy. Dodatkowo został zoptymalizowany pod kątem sekwencyjnego dostępu do danych. Patrz również: DYD-RW.

DVD+R — format dysku DVD oferujący możliwość zapisu, obsługiwany przez zewnętrzne odtwarzacze DVD i napędy DVD-ROM. Opracowany przez organizację DVD+RW Alliance (http://www.dvdrw.com), której członkami są takie firmy, jak Microsoft, Sony, HP i Dell. Oferuje pojemność 4,7 GB i obsługiwany jest przez napędy DVD+RW drugiej generacji. Formaty DVD+R i DVD+RW są jedynymi w pełni obsłu­gującymi standard Mt. Rainier (nazywany też EasyWrite), który pojawi się w 2006 r. w systemie Windows Longhorn. Standard ten umożliwia użycie dysków natychmiast po wyjęciu ich z pudełka — są automa­tycznie formatowane w tle i nie jest wymagane żadne dodatkowe oprogramowanie służące do zapisu pa­kietowego. Formaty DVD+R i DVD+RW są najbardziej zgodnymi, najszybszymi, oferującymi największą pojemność i najpopularniejszymi ze wszystkich formatów DVD umożliwiających zapis. Patrz również: DYD+RW.

DVD-RAM — format dysku DVD oferujący możliwość wielokrotnego zapisu, opracowany przez takie fir­my, jak Panasonic, Toshiba i Hitachi. Format jest wspierany przez organizację DVD Forum. Jest to najstarszy format DVD wielokrotnego zapisu, ale ze względu na to, że oparte na nim dyski przechowywane są w kaset­ce i w porównaniu ze zwykłym nośnikiem DVD posiadają mniejszy współczynnik odbicia, nie są obsługiwa­ne przez innego typu napędy DVD ani zewnętrzne odtwarzacze DVD.

DVD-RW — format dysku DVD oferujący możliwość wielokrotnego zapisu, opracowany przez firmę Pione­er i opublikowany w listopadzie 1999 r. na stronie internetowej organizacji DVD Forum. W formacie, po­dobnie jak w formacie CD-RW, wykorzystywana jest technologia zmiany fazy. Podobnie jak w przypadku większości nośników i napędów CD-RW, przed użyciem cały dysk formatu DVD-RW musi zostać sforma­towany. Prędkość zapisu oferowana przez ten format jest niższa niż w przypadku formatu DVD+RW. Zanim będzie możliwe zapisanie nowych danych, zawartość całego dysku formatu DVD-RW musi zostać usunięta. Patrz również: DVD-R.

DVD+RW — format dysku DVD oferujący możliwość wielokrotnego zapisu, opracowany przez organizację DVD+RW Alliance. Pierwsze napędy DVD+RW pojawiły się w 2001 r. W formacie, podobnie jak w forma­cie CD-RW i DVD-RW, wykorzystywana jest technologia zmiany fazy. Formaty DVD+R i DVD+RW są je­dynymi w pełni obsługującymi standard Mt. Rainier (EasyWrite), który pojawi się w 2006 r. w systemie Windows Longhorn. Standard ten umożliwia użycie dysków natychmiast po wyjęciu ich z pudelka — są au­tomatycznie formatowane w tle i nie jest wymagane żadne dodatkowe oprogramowanie służące do zapisu pa­kietowego. Formaty DVD+R i DVD+RW są najbardziej zgodnymi, najszybszymi, oferującymi największą pojemność i najpopularniejszymi ze wszystkich formatów DVD umożliwiających zapis. Patrz również: DVD^R.

DVI (ang. Digital Video lnteractive) — standard opracowany przez firmę RCA Laboratories, a następnie sprzedany w 1988 r. firmie Intel. Dotyczy skompresowanego formatu danych integrującego w sobie cyfrowe obrazy i sekwencje wideo, dźwięk, grafikę i efekty specjalne. Standard DVI jest bardzo zaawansowaną meto­dą sprzętowej kompresji wykorzystywanej w interaktywnych aplikacjach multimedialnych.

DVI (ang. Digital 1'isual Interface) — w chwili obecnej nieoficjalny standard dotyczący monitorów LCD opra­cowany w kwietniu 1999 r. przez grupę Digital Display Working Group. Wersja standardu DVI-D dotyczy tylko sygnałów cyfrowych, natomiast wersja DVI-I (bardziej popularna) obejmuje zarówno sygnały cyfrowe, jak i analogowe. Złącze DVI-I może zostać zamienione na złącze VGA przy użyciu zewnętrznej przejściówki.

dwukierunkowość — 1) odnosi się do linii, przez które dane mogą być przesyłane w obu kierunkach, takich jak magistrala danych czy linia telefoniczna: 2) odnosi się do możliwości drukowania na drukarce zarówno w kierunku z lewej do prawej, jak i prawej do lewej.

dynamiczne wykonywanie — metoda przetwarzania instrukcji, umożliwiająca procesorowi przewidywanie kolejności wykonywanych instrukcji i jeśli wynik ich wykonania nie wpływa na inne polecenia, ich przetwo­rzenie poza ustalonym porządkiem. Metoda ta korzysta z trzech innych metod — przewidywania z uwzględ­nieniem wielu rozgałęzień, analizy przepływu danych i wykonywania spekulatywnego.

dysk (ang. disc) — płaski, w kształcie koła, obracający się nośnik umożliwiający przechowywanie różnego typu danych zarówno w postaci analogowej, jak i cyfrowej. W języku angielskim słowo disc jest często uży­wane w stosunku do optycznych nośników danych, natomiast termin disk dotyczy magnetycznego nośnika danych. Słowo disc powszechnie funkcjonuje jako skrót od słów videodisc lub compact audio disc (CD).

dysk (ang. disk) — alternatywa dla słowa disc, która przeważnie jest używana w przypadku magnetycznych nośników danych, które cechują się swobodnym dostępem do danych. Przykładem tego typu urządzeń są sta­cje dyskietek i dyski twarde.

dysk fizyczny — pojedynczy dysk twardy. System DOS tworzy dyski logiczne, którym przypisuje identyfi­katory, takie jak C: lub D:. Dysk fizyczny może zostać podzielony na wiele dysków logicznych. W odwrotnej sytuacji w celu rozmieszczenia pojedynczego dysku logicznego na dwóch dyskach fizycznych należy posłu­żyć się specjalnym oprogramowaniem.

dysk kopii zapasowej — zawiera informacje skopiowane z innego dysku. Stosowany w celu zapobieżenia zniszczeniu lub utraceniu oryginalnych danych.

dysk logiczny — dysk, któremu w systemie DOS została przydzielona litera napędu, taka jak CV lub D:. Po­cząwszy od wersji 3.3, w systemie DOS pojedynczy fizyczny dysk może zostać podzielony na kilka dysków logicznych, a każdemu z nich jest przydzielany własny identyfikator. Partycja podstawowa może zawierać tylko jeden dysk logiczny, natomiast partycja rozszerzona kilka. Zobacz również: partycja rozszerzona i par­tycja podstawowa.

dysk optyczny — dysk rejestrujący dane w postaci obszarów w różny sposób odbijających światło. Odczyt i zapis odbywa się przy użyciu wiązki lasera.

dysk twardy— urządzenie o dużej pojemności przechowujące dane, w którym zastosowano nośnik wykonany z trwałego i sztywnego materiału. Talerze dysku twardego zazwyczaj są aluminiowe lub szklano-ceramiczne. Dysk twardy czasami jest również nazywany dyskiem stałym.

dysk wbudowany — nazywany również dyskiem twardym. Dysk, którego nie da się oddzielić od kontrolera i obudowy. Wykonany ze sztywnego materiału pokrytego nośnikiem magnetycznym. Używany do zapisu i przechowywania dużej ilości danych.

dysk Winchester — każdy typowy dysk twardy pozbawiony możliwości wyjmowania talerzy. Nazwa po­chodzi od jednego z modeli dysków firmy IBM wyprodukowanego w latach 60-tych. który miał „sztywną" pojemność wynoszącą 30 MB oraz taką samą wielkość, ale z możliwością wyjmowania. Tego typu oznacze­nie — 30-30 posiadał również jeden z karabinów firmy Winchester, dlatego też właśnie takie określenia za­częto używać w stosunku do każdego dysku posiadającego stałą liczbę talerzy.

dysk wirtualny — RAM-dysk lub „fantom dysku", któremu do przechowywania danych została wydzielona część pamięci systemowej (zazwyczaj RAM), tak jakby było to kilka sektorów dysku. System DOS traktuje wirtualny dysk i realizowane przez niego funkcje, tak jak kolejny zwykły dysk twardy.

dyskietka — wyjmowalny dysk składający się z elastycznego magnetycznego nośnika danych zamkniętego w częściowo sztywnej lub całkowicie sztywnej obudowie z tworzywa sztucznego.

dyskietka testowa — dyskietka nie zawierająca żadnych użytecznych danych, która może zostać zastosowa­na do celów testowych. Program Advanced Diagnostics firmy IBM umożliwia utworzenie specjalnie sforma­towanej dyskietki testowej, która może posłużyć do testowania stacji dyskietek.

dziennik zdarzeń — plik tworzony przez program użytkowy w celu rejestracji dotychczas wykonanych przez niego operacji. Przykładowo, wiele programów archiwizujących utrzymuje takie pliki, w których znajdują się informacje na temat poprzednich sesji.

dżul [J]— standardowa jednostka energii układu SI, często stosowana do określania wydajności ogranicznika skoków napięcia.

e2000 (Energy 2000) — opracowany przez firmę Swiss standard dotyczący zarządzania energią — po prze­łączeniu komputera w tryb oczekiwania monitor zużywa tylko 5 watów energii.

EBCDIC (ang. Extended Binary Coded Decimal Interchange Code) — 8-bitowy kod służący do reprezenta­cji znaków opracowany przez firmę IBM. Jeden bajt pozwala uzyskać 256 kombinacji znaków. EBCDIC jest standardowym kodem znakowym używanym przez firmę IBM w jej minikomputerach i komputerach prze­mysłowych, ale już nie w przypadku mikrokomputerów, które korzystają z kodu ASCII.

ECC (ang. error correcting code) — typ pamięci systemowej lub podręcznej dysponującej możliwością de­tekcji i korekcji określonego typu błędów pamięci nie powodującej zakłócenia wykonywanych operacji.

echo lokalne — funkcja modemu polegająca na wyświetleniu na ekranie kopii wysłanych przez niego da­nych. W przypadku, gdy modem pracuje w trybie poleceń (nie komunikuje się z innym systemem), wtedy za­zwyczaj funkcja echa lokalnego jest wywoływana przy użyciu polecenia ATE1, która powoduje, że modem wyświetla na ekranie polecenia wprowadzone przez użytkownika. Po nawiązaniu przez modem połączenia z innym systemem, funkcja ta jest uaktywniana przez polecenie ATFO, która sprawia, że modem wyświetla na ekranie dane przesyłane do zdalnego komputera.

echo zdalne — kopia danych odebrana przez zdalny system, zwrócona do systemu wysyłającego, a następnie wyświetlona na ekranie. Funkcja jest dostępna w systemie zdalnym.

ECP (ang. enhanced capabilities port) — rodzaj szybkiego portu równoległego opracowanego wspólnie przez firmę Microsoft i Hewlett-Packard. Oferuje zwiększoną wydajność transmisji równoległej i wymaga zasto­sowania specjalnego układu logicznego. Porty ECP korzystają zarówno z przerwania IRQ, jak i kanału DMA. Zobacz również: IEEE 1284.

ED (ang. extra-high density) — oznaczenie pojemności dyskietki lub dysku, w której w 36 sektorach przypada­jących na ścieżkę dane są zapisywane przy użyciu metody zapisu wertykalnego opartego na kodowaniu MFM.

EDO (ang. extended data out) RAM — typ pamięci RAM, która pozwala na nakładanie się taktowania ko­lejnych operacji dostępu do komórek, dzięki czemu skracany jest czas trwania cykli.

EEPROM (ang. electrically erasable programmable read-only memory) — typ pamięci nieulotnej, służący do przechowywania trwale zapisywanych informacji takich jak np. zawartość BIOS-u. Pamięć EEPROM może zostać wykasowana i zaprogramowana w komputerze bez konieczności korzystania ze specjalizowanego urządzenia

EGA (ang. enhanced graphics adapter) — typ sterownika graficznego (karta i monitor) obsługującego tekst i grafikę, po raz pierwszy zaprezentowany 10 września 1984 r. przez firmę IBM. Maksymalna rozdzielczość w trybie tekstowym wynosi 80x25 znaków przy 16 kolorach, natomiast matryca znaku ma wymiary 8x14 pikseli. Maksymalna rozdzielczość trybu graficznego wynosi 640x350 pikseli przy 16 kolorach (paleta 64 kolorów). Sygnałem wyjściowym ze sterownika EGA jest sygnał cyfrowy TTL o częstotliwości wyświetlania poziomego wynoszącej 15,75, 18,432 lub 21,85 kHz. Sterownik obsługuje kolorowe i monochromatyczne monitory TTL.

EIA (ang. Electronic Industries Association) — organizacja zajmująca się opracowywaniem standardów obo­wiązujących w Stanach Zjednoczonych i związanych z elektroniką.

EISA (ang. Enhanced Intergrated Drive Electronics) — rozwiązanie firmy Western Digital związane ze spe­cyfikacją ATA-2. Zobacz również: ATA-2.

EISA (ang. Extended Industry Standard Architecture) — rozszerzenie magistrali ISA (ang. Industry Stan­dard Architecture) opracowane przez firmę IBM stosowane w komputerach AT. Projekt magistrali EISA był realizowany pod nadzorem firmy Compaą Corporation. W późniejszym okresie do firmy Compaą dołączyło ośmiu innych producentów (AST, Epson. Hewlett-Packard, NEC, Olivetti, Tandy, Wyse i Zenith). W efekcie 13 września 1988 r. powstało konsorcjum określane mianem „gangu dziewięciu". Projekt magistrali EISA w większej mierze opierał się na architekturze MCA (ang. Micro Channel Architecture) zastosowanej przez firmę IBM w systemach PS/2. Jednak w przeciwieństwie do niej, magistrala EISA jest kompatybilna wstecz ze starszymi kartami rozszerzającymi. Z chwilą opracowania projektu magistrali PCI produkty współpracujące z magistralą EISA przestały być stosowane. Zobacz również: PCI.

ELF (ang. extremely Iow freąuency) — promieniowanie elektromagnetyczne o bardzo niskiej częstotliwości, generowane przez urządzenia elektryczne powszechnego użytku, włączając w to monitory. Standard MPR II opracowany w Szwecji dotyczy tego oraz innego typu promieniowania. Promieniowanie ELF jest również określane skrótem VLF (ang. very Iow freąuency).

EMM (ang. expanded memory manager) — sterownik pełniący rolę programowego interfejsu udzielającego dostęp do pamięci rozszerzonej. Początkowo sterowniki EMM były tworzone z myślą o kartach rozszerzają­cych pamięć. EMM może również, w celu emulacji karty rozszerzającej pamięć, wykorzystać możliwości procesora 386 lub nowszych związane z zarządzaniem pamięcią. Program EMM386.EXE jest przykładem ste­rownika EMM, który został dołączony do systemów DOS i Windows 9x.

EMS (ang. Expanded Memory Speciftcatiori) — czasami jest używany również skrót LIM. ponieważ specy­fikacja została opracowana przez firmę Lotus, Intel i Microsoft. Umożliwia aplikacjom pracującym pod kon­trolą systemu DOS dostęp do dodatkowej pamięci. Funkcja zarządzania pamięcią EMS pozwala uzyskać do­stęp do pamięci XMS o maksymalnej pojemności wynoszącej 32 MB za pośrednictwem niewielkiego okna zajmującego obszar pamięci (zazwyczaj równy 64 kB) konwencjonalnej. EMS jest niezbyt wygodną metodą dostępu do pamięci XMS wykorzystywaną głównie w systemach nie wyposażonych w procesor 286 lub now­szy, w których w przeciwnym razie tego typu pamięć nie byłaby dostępna.

emulator — aparatura testowa emulująca lub imitująca funkcje realizowane przez określony układ scalony.

emulsja światłoczuła— substancja chemiczna, którąjest pokrywany wafel wykonany z krzemu wykorzysty­wany w procesie produkcji procesorów. Dzięki niej krzem reaguje na światło wykorzystywane w trakcie foto­litografii.

endec (koder-dekoder) — urządzenie łączące przy użyciu określonego schematu kodowania sygnał danych i sygnał zegarowy w jeden sygnał w celu transmisji lub zapisu na nośniku. To samo urządzenie następnie w trakcie odczytu lub odbioru danych dokonuje rozdzielenia lub dekodowania sygnału na dwa sygnały skła­dowe. Czasami jest też używany termin separatora danych.

Energy Star — program zainicjowany przez agencję Environmental Protection Agency mający na celu wy­dawanie certyfikatów. Komputery oraz urządzenia, które otrzymały certyfikat Energy Star, po przełączeniu w tryb bezczynności przy zasilaniu napięciem zmiennym 110 V zużywają poniżej 30 W energii. Inną stoso­waną nazwą jest Green PC. Zobacz również: E2000.

enhanced graphics adapter — zobacz :EGA.

enhanced smali device interface — zobacz: ESDI.

EPP (ang. enhanced parallel port) — rodzaj portu równoległego opracowany przez firmę Intel, Xircom i Ze-nith Data Systems, pracujący z szybkością zbliżoną do szybkości magistrali ISA i w porównaniu ze zwykłym portem równoległym oferujący dziesięciokrotny wzrost przepustowości. Port EPP jest szczególnie zalecany w przypadku takich urządzeń podłączanych do portu równoległego jak karty sieciowe LAN, napędy dysków i taśmowe urządzenia archiwizujące. Zobacz również: IEEE 1284.

EPROM (ang. erasable programmable read-only memory) — typ pamięci tylko do odczytu (ROM — ang. read-only memory). której zawartość można skasować. Zawartość pamięci EPROM jest wymazywana przy użyciu światła ultrafioletowego. Operacja zapisu wykonywana jest przy zwiększonym napięciu zasilającym.

ESCD (ang. extended system configuration data) — obszar w pamięci CMOS lub Flash/NVRAM, w którym zapisywane są dane dotyczące urządzeń Pług and Play.

ESDI (ang. Enhanced Smali Device Interface) — standard sprzętowy opracowany przez firmę Maxtor i za­twierdzony 26 stycznia 1983 r. przez konsorcjum złożone z 22 producentów dysków twardych. 15 września 1986 r. grupa 27 producentów utworzyła komitet nadzorujący rozwój standardu ESDI, mający ulepszyć jego specyfikację. Interfejs ESDI o dużej wydajności, wykorzystywany głównie w dyskach twardych, pozwala na uzyskanie maksymalnej szybkości przesyłania danych do i z dysku zawierającej się w przedziale od 10 do 24 Mb/s. Standard ESDI został zastąpiony przez interfejsy IDE i SCSI. Dyski ESDI korzystają z takich samych 34-i 20-końcówkowych taśm, jakich użyto w przypadku dysków ST412/ST506.

Ethernet — protokół sieciowy opracowany pod koniec lat 70 przez Boba Metcalfa, pracownika firmy Xerox Corporation, zatwierdzony później przez organizację IEEE. Jeden z najstarszych protokołów komunikacyj­nych sieci lokalnych LAN wykorzystywanych w przemyśle komputerowym. W celu zarządzania dostępem do łącza w sieciach Ethernet, stosowana jest metoda detekcji kolizji. Protokół Ethernet został zdefiniowany przez organizację IEEE jako standard 802.3. Patrz również: 10BASE-T.

etykieta wolumenu — identyfikator lub nazwa przypisywana dyskowi o długości nie przekraczającej 11 znaków.

extended graphics array — zobacz: XGA.

faksmodem — urządzenie peryferyjne mające postać pojedynczej karty rozszerzającej lub zewnętrznej jed­nostki realizującej funkcje faksu i modemu. Prawie wszystkie modemy o szybkości 14,4 kb/s i szybsze prze­znaczone do instalacji w komputerach stacjonarnych oraz przenośnych oferują również funkcje faksu.

faq (ang.frequently asked ąuestion) — nazwa listy zawierającej popularne pytania i odpowiedzi dotyczące określonego tematu.

Fast Ethernet — popularny termin dotyczący 100BASE-T oraz innych wersji sieci Ethernet o przepustowo­ści wynoszącej 100 Mb/s. W przypadku sieci Fast Ethernet wykorzystuje się okablowanie CAT 5.

Fast-ATA (ang. fast AT attachment interface) — stosowane jest również określenie fast ATA-2. Wersja in­terfejsu ATA-2 opracowana przez firmę Seagate i Quantum. Zobacz również: ATA-2.

FAT (ang./j/e allocation table) — tabela znajdująca się na zewnętrznej krawędzi dysku zawierająca infor­macje na temat sektorów przydzielonych do plików i ich kolejności.

FAT32 — system alokacji plików dysku opracowany przez firmę Microsoft, w którym zamiast 16-bitowych wartości stosowanych w przypadku systemu FAT wykorzystano wartości 32-bitowe. Dzięki temu pojemność partycji może mieć nawet 2 TB (terabajty). Co prawda wpisy są 32-bitowe, ale ze względu na to, że 4 bity są zarezerwowane, do użytku pozostaje tylko 28 bitów. System plików FAT32 po raz pierwszy pojawi! się w systemie Windows 98B. Jest też obsługiwany przez systemy Windows 98/Me/2000/XP.

FDISK — nazwa programu dołączonego do kilku systemów operacyjnych takich jak DOS i Windows 9x/Me służącego do tworzenia partycji dysku. Program zapisuje dane w sektorze MBR (ang. master boot sector) oraz konfiguruje partycje systemowe.

FD-PGA (ang. flip-chip pin grid array) — typ obudowy po raz pierwszy zastosowany w procesorze Pentium III w wersji instalowanej w gnieździe Socket PGA370. W tym przypadku z przedniej strony płytki procesora, która jest montowana w podstawce PGA górą do dołu umieszczono wypukłe styki. Radiator jest zakładany bezpośrednio na dolną powierzchnię krzemowej płytki procesora.

FIFO (ang. first-in, first-oui) — metoda przechowywania oraz pobierania pozycji znajdujących się na liście, w tabeli lub na stosie. Polega ona na tym, że element zapisany jako pierwszy jest pobierany jako pierwszy.

FireWire — standard interfejsu szeregowego I/O (nazywany również IEEE 1394 lub i.Link) oferujący wy­jątkowo dużą przepustowość wynoszącą 400, 800 MB/s lub 3,2 GB/s, zależnie od użytej wersji standardu. Naj­nowsze implementacje są oparte na standardzie IEEE 1394a, oferującym przepustowość wynoszącą 400 MB/s.

firmware — oprogramowanie zapisane w układzie pamięci ROM (ang. read-only memory). Jeśli w opro­gramowaniu sprzętowym wykorzystywany jest układ pamięci EEPROM lub Flash ROM, może ono z łatwo­ścią zostać uaktualnione. Patrz również: EEPROM i Flash ROM.

Flash ROM — typ pamięci nieulotnej, o zbliżonej do EEPROM zasadzie działania, opracowanej przez firmę Intel, która może być kasowana i ponownie programowana w miejscu jej instalacji. Zobacz również: EEPROM.

folder — w graficznym interfejsie użytkownika folder przechowuje dokumenty (tekst, dane, grafika), progra­my i inne foldery. Folder jest odpowiednikiem katalogu systemu DOS.

footprint — definiuje kształt i rozkład wyprowadzeń elementu elektronicznego. Zobacz również: format.

format — fizyczne rozmiary urządzenia. Dwa urządzenia tego samego formatu są wzajemnie wymienne. Przykładowo, komputery takie jak IBM PC, XT i AT Model 286 posiadają zasilacze, które pod względem wewnętrznej budowy różnią się, są jednak wykonane zgodnie z tym samym formatem.

FORMAT — program dołączony do systemów DOS i Windows służący do wysokopoziomowego formato­wania dysków i dyskietek.

format High Sierra — standard formatu zapisu plików i katalogów na płycie CD-ROM zaproponowany przez komitet złożony ze sprzedawców, twórców oprogramowania i firm zajmujących się integracją systemów opar­tych na CD-ROM-ach. Prace nad formatem zostały rozpoczęte w stanie Nevada, w hotelu High Sierra Hotel położonym w miejscowości Lake Tahoe. Poprawiona wersja formatu została przyjęta przez organizację ISO jako ISO 9660. Formatem tym należy się posłużyć w celu zapisu płyty CD-R, która będzie odczytywana na różnych platformach.

formatowanie — takie przygotowanie dysku, aby komputer mógł dokonać operacji odczytu lub zapisu da­nych. W trakcie formatowania dysk jest sprawdzany pod kątem uszkodzonych sektorów, a następnie jest two­rzony system organizacji umożliwiający zarządzanie danymi znajdującymi się na dysku.

formatowanie niskiego poziomu — operacja polegająca na dzieleniu ścieżek umieszczonych na powierzch­ni talerza dysku na sektory. W trakcie jej wykonywania przed i za każdym sektorem wstawiana jest identyfi­kująca go informacja, a następnie jego zawartość jest zerowana (zazwyczaj danymi o wartości heksadecymal-nej F6). Ponadto jest określany odstęp pomiędzy sektorami i są oznaczane uszkodzone ścieżki, co polega na umieszczeniu w każdej z nich sumy kontrolnej o nieprawidłowej wartości.

formatowanie wysokiego poziomu — operacja formatowania wykonywana przy użyciu programu FORMAT dołączonego do systemu DOS. W jej trakcie jest między innymi tworzony katalog główny oraz system pli­ków FAT.

FORTRAN (ang. formuła translator) —język programowania wysokiego poziomu stworzony w 1954 r. przez Johna Backusa, pracownika firmy IBM głównie z myślą o pisaniu programów matematycznych prze­twarzających wzory i wyrażenia podobne do używanych w algebrze. Ponadto język służy do tworzenia apli­kacji naukowych i technicznych.

fosforescencja — emisja światła przez substancję, do której wcześniej przyłożono źródło wzbudzenia.

fotolitografia — proces fotograficzny wykorzystywany przy produkcji układów scalonych, polegający na tworzeniu tranzystorów, obwodów drukowanych i ścieżek sygnałowych w półprzewodniku poprzez nakłada­nie kolejnych warstw wykonanych z różnych materiałów.

FPM RAM (ang. Fast Page Mode RAM) — typ pamięci RAM, która w porównaniu ze zwykłą pamięcią DRAM, cechuje się szybszym dostępem do danych zapisanych w określonym wierszu pamięci. Jest to możliwe dzięki utrzymywaniu stałego adresu wiersza i modyfikowaniu tylko adresu kolumny.

FPU (ang. floating-point unit) — czasami stosuje się określenie koprocesor. Jednostka zmiennoprzecinkowa wykonująca bardziej złożone obliczenia występujące w przetwarzanych operacjach.

fragmentacja — sytuacja, w której plik zamiast zajmować ciągły obszar dysku jest porozrzucany w różnych jego miejscach. Odczytywanie tego typu pliku zajmuje więcej czasu niż wtedy, gdy zajmuje on obszar ciągły.

FTP (ang. File Transfer Protocol) — protokół przesyłania plików przez Internet, jest to jeden z podstawo­wych protokołów internetowych. Konto Anonymous serwera FTP może posłużyć do pobrania z niego pliku bez konieczności posiadania na nim konta.

G.lite — popularna odmiana standardu ADSL. Użytkownik może we własnym zakresie zastosować technolo­gię G.lite. Standard G.lite jest również oznaczany jako G.992.2.

gęstość — ilość danych, która może zostać pomieszczona na określonej powierzchni wybranego nośnika danych.

gęstość bitowa — wyrażona w postaci bitów na cal (BPI). Określa liczbę bitów, która może zostać zapisana na jednym calu liniowym ścieżki. Czasami nazywana również gęstością liniową.

gęstość powierzchniowa — iloczyn gęstości bitów (bitów na cal — BPI) i gęstości ścieżek (ścieżek na cal — TPI), którego wynik daje informację o liczbie bitów na cal kwadratowy występujących na powierzchni dysku.

gęstość ścieżki — wyrażona w TPI (ilość ścieżek na cal). Definiowana jako ilość ścieżek zapisanych na ob­szarze dysku zmierzonego od jego środka i wynoszącym 1 cal. Czasami jest też używane określenie gęstości radialnej.

Ghost — popularny program narzędziowy sprzedawany przez firmę Symantec, służący do tworzenia wiernej kopii zawartości dysku zapisanej w jednym pliku, a następnie kopiowania jej na jednym lub kilku kompute­rach PC za pośrednictwem sieci lub przy użyciu płyty CD.

gibi — przedrostek odpowiadający wartości 1 073 741 824.

gibibajt (Gi) —jednostka wielkości przechowywanej informacji odpowiadająca 1 073 741 824 bajtom (1024 xl024x1024 jest równe Gi). Wcześniej posługiwano się terminem gigabajta binarnego. Zobacz również: gigabajt lub kilobajt.

GIF (ang. Graphics Interchange Format) — popularny format rastrowych plików graficznych opracowany przez firmę CompuServe. Format GIF zapisuje kolory przy użyciu 8 bitów (256 kolorów) oraz, w celu uzy­skania współczynnika kompresji wynoszącego od 1,5:1 do 2:1, korzysta z metody LZW. Możliwa jest jeszcze większa kompresja plików formatu GIF. W tym celu należy usunąć nieużywane kolory.

giga — przedrostek oznaczający jeden miliard (1 000 000 000) określonych jednostek. Jako skrótu używa się symbolu g lub G. Obecnie giga binarne (1 073 741 824) jest określane mianem gibi. Zobacz również: gibi.

gigabajt (GB) —jednostka wielkości przechowywanej informacji odpowiadająca 1 000 000 000 bajtom. Dotychczasowy binarny GB (1 073 741 824) obecnie jest określany jako gibibajt. Zobacz również: gibibajt.

gigaherc — GHz jest jednostką służącą do określania częstotliwości zegara procesorów i układów cyfro­wych. Pierwszy procesor przeznaczony dla komputerów PC taktowany zegarem 1 GHz został wprowadzony do sprzedaży w marcu 2000 r. przez firmę AMD (Athlon).

głębia bitowa — liczba bitów zastosowana do opisania koloru każdego piksela na monitorze komputera. Na przykład głębia o wykładniku 2 (2²) oznacza, że monitor może wyświetlać tylko białe i czarne piksele, głębia o wykładniku 4 (2⁴) oznacza możliwość wyświetlania 16 kolorów, natomiast głębia o wykładniku 8 (2⁸) od­powiada 256 kolorom itd.

głowica — niewielkie urządzenie elektromagnetyczne znajdujące się wewnątrz napędu, którego zadaniem jest odczytywanie, zapisywanie i usuwanie danych.

głowica odczytująco-zapisująca — niewielki magnes odczytujący i zapisujący dane na ścieżce dysku.

gniazdo — podstawka znajdująca się zazwyczaj na płycie głównej, a czasem również na kartach rozszerzają­cych, umożliwiająca instalację procesora lub innych układów scalonych.

gniazdo i wtyk RCA — określane również jako gniazdo słuchawkowe. Gniazdo i wtyk wykorzystywane przez dwużyłowy kabel koncentryczny łączący urządzenia audio i wideo. Wtyczka jest bolcem o grubości 1/8 cala, którego część o długości 5/16 cala wychodzi ze środka cylindra.

gniazdo rozszerzające — gniazdo na płycie głównej, które w sposób mechaniczny i elektryczny umożliwia połączenie karty rozszerzającej z płytą główną i magistralami systemowymi.

gniazdo Slot — fizyczne złącze dostępne na płycie głównej, umożliwiające instalację karty rozszerzającej, modułów pamięci SIMM i DIMM lub karty procesora oraz zamykające obwód elektryczny.

gorący start komputera — ponowne uruchomienie komputera przy użyciu polecenia, a nie poprzez jego wyłączenie i włączenie. Zobacz również: zimny start komputera.

GPU (ang. graphics processing unit) — układ grafiki 3D oferujący zaawansowane funkcje trójwymiarowego renderingu, takie jak sprzętowe cieniowanie wierzchołków i pikseli. Typowymi układami GPU są układy firmy NVIDIA z serii GeForce 3 Ti/4 Ti, układy firmy ATI z serii Radeon 7xxx/8xxx/9xxx, a także układy firmy Matrox z serii Parhelia. Patrz również: cieniowanie sprzętowe, moduł cieniowania pikseli i moduł cieniowania wierzchołków.

grafika rastrowa — metoda tworzenia obrazu jako macierzy punktów. Cyfrowa grafika rastrowa jest prze­ciwieństwem metody analogowej stosowanej w telewizji. Istnieje kilka standardów grafiki rastrowej określo­nych przez takie formaty plików jak TIFF, BMP, JPEG i GIF.

granica 640 kB — limit narzucony przez model pamięci wykorzystywany w trybie DOS. Programy urucha­miane w trybie DOS mogą zaadresować tylko 1 MB całkowitej pamięci, przy czym kompatybilność z PC wymaga, żeby górny obszar 384 kB był zarezerwowany dla systemu, pozostawiając tylko ,.dolne" 640 kB dla DOS-a lub innych aplikacji pracujących w trybie rzeczywistym.

GUI (ang. graphical user interface) — rodzaj interfejsu programu umożliwiający użytkownikowi wybieranie poleceń i funkcji poprzez wskazanie przy użyciu klawiatury lub urządzenia wskazującego takiego jak mysz odpowiedniej ikony. System Windows jest najpopularniejszym przykładem wykorzystania graficznego inter­fejsu użytkownika w komputerach PC.

Handheld — komputer mniejszy od notebooka, zaprojektowany tak, aby mógł być trzymany w jednej ręce, podczas gdy drugą jest obsługiwany. Wiele tego typu urządzeń jest obecnie określanych skrótem PDA (ang. personal digital assistant).

hardware — komponenty składające się na całość mikrokomputera (monitor, drukarka itp).

HD (ang. high density) — typ zapisu danych na nośnikach takich jak dyskietka lub dysk, w którym 15 lub 18 sektorów jednej ścieżki jest zapisywanych przy użyciu kodowania MFM.

HDLC (ang. Higl-Level Data Link Control) — standardowy protokół opracowany przez organizację ISO, dotyczący oprogramowania i urządzeń komunikacyjnych pracujących w trybie synchronicznym. Protokół de­finiuje operacje wykonywane na poziomie łącza. Przykładem jest format ramek danych wymienianych pomię­dzy modemami połączonymi za pośrednictwem linii telefonicznej.

HDTV (ang. high-dejinition television) — formaty wideo oferujące wyższą dokładność (lub rozdzielczość) obrazu od tej. jaką dysponują takie standardy telewizyjne jak NTSC, PAL lub SECAM. Formaty HDTV prze­ważnie oferują rozdzielczość z zakresu od 655 do 2125 linii wybierania, współczynnik kształtu obrazu wyno­szący 5:3 (lub 1,67:1) oraz częstotliwość pasma wizyjnego od 30 do 50 MHz (ponad pięciokrotnie większe niż w przypadku standardu NTSC). Standard Digital HDTV korzysta z pasma o częstotliwości równej 300 MHz. Standard HDTV jest porównywany ze standardem filmu o szerokości 35 mm.

HFC (ang. hybrid fiber coaxial) — sieć (na przykład wykorzystywana przez cyfrową telewizję kablową i dwu­kanałowe modemy kablowe), której szkielet jest oparty na światłowodzie, natomiast poszczególne komputery lub odbiorniki TV są do niej podłączone przy użyciu kabla koncentrycznego.

hierarchia obiektowa — występuje w programach graficznych wtedy, gdy połączonych jest ze sobą kilka obiektów, a ponadto przemieszczenie jednego obiektu jest uzależnione od innego. Taka zależność jest okre­ślana jako hierarchia rodzic-dziecko. Biorąc za przykład człowieka, palce byłyby dziećmi dłoni (rodzica), która z kolei jest dzieckiem ramienia, a to jest dzieckiem barku itd. Hierarchia obiektowa daje animatorowi znacznie większe możliwości sterowania przemieszczeniem złożonych obiektów.

hipertekst — technologia umożliwiająca proste i szybkie przemieszczanie się pomiędzy i w obrębie więk­szych dokumentów. Odnośniki hipertekstowe są wskaźnikami powiązanymi z innymi sekcjami tego samego lub innego dokumentu, innymi zasobami, takimi jak serwery FTP, pliki graficzne i dźwiękowe.

HMA (ang. high memory area) — pierwszy blok pamięci XMS o wielkości 64 kB. który zazwyczaj jest za­rządzany przez sterownik HIMEM.SYS. W celu uwolnienia dodatkowego obszaru pamięci konwencjonalnej, do pamięci HMA mogą zostać załadowane programy działające w trybie rzeczywistym. Zazwyczaj system DOS w wersji 5.0 lub nowszej, w celu zmniejszenia zajmowanego obszaru pamięci konwencjonalnej korzy­sta wyłącznie z pamięci HMA.

HomePNA — standard sieci domowych, opartych na już istniejącej linii telefonicznej (w domu lub biurze), oferujący maksymalną przepustowość wynoszącą 11 Mb/s.

HomeRF — bezprzewodowa radiowa sieć domowa oferująca maksymalną przepustowość wynoszącą 11 Mb/s.

host — główne urządzenie, do którego podłączono dwa lub więcej innych urządzeń. W przypadku, gdy zo­staną ze sobą połączone dwa lub więcej systemów, system przechowujący dane jest określany mianem hosta. natomiast pozostałe użytkownikami lub gośćmi.

hotfix — aktualizacja aplikacji lub systemu operacyjnego firmy Microsoft. Aktualizacje mogą być pojedynczo pobierane ze strony internetowej Windows Update lub uzyskiwane w postaci pakietów Service Pack. Firma Microsoft nazywa je również plikami QFE (ang. qidckfix engineering).

HPT (ang. high-pressure tiri) — podstawka PLCC wymagająca użycia dużej siły w celu uzyskania dobrego połączenia pomiędzy stykami gniazda a podstawki PLCC.

HST (ang. High-Speed Technology) — obecnie już przestarzały schemat sygnałów stosowanych w szybkich modemach opracowany przez firmę U.S. Robotics. Do czasu obniżenia kosztów związanych z implementacją protokołu V.32. schemat HST pełnił rolę tymczasowego rozwiązania.

HTML (ang. Hypertext Markup Language) —język służący do opisu i formatowania zwykłych plików tek­stowych umieszczanych na serwerach WWW. Język HTML jest oparty na parach znaczników umożliwiają­cych użytkownikowi łączenie grafiki z tekstem, zmianę wyglądu tekstu oraz tworzenie dokumentów hipertek­stowych zawierających odnośniki do innych dokumentów. Zobacz również: DHTML.

HTTP (ang. Hypertext Transfer Protocol) — protokół określający zasady, zgodnie z którymi komunikuje się przeglądarka internetowa z serwerem HTTP w ramach sieci World Wide Web. Protokół HTTP umożliwia przeglądarce wysyłanie do serwera WWW żądań pobrania określonych dokumentów HTML. Zobacz rów­nież: hipertekst.

HyperTransport — szybka technologia firmy AMD, zastosowana w celu połączenia układów North Bridge i South Bridge lub odpowiadających im komponentów płyty głównej. HyperTransport oferuje w porównaniu z magistralą PCI sześciokrotnie większą przepustowość (800 Mb/s wobec stosunku do 133 Mb/s). Początko­wo technologia ta nosiła nazwę Lightning Data Transport (LDT). Technologia HyperTransport została zasto­sowana m.in przez firmy AMD i NVID1A.

Hz — herc, powszechnie stosowana jednostka częstotliwości. 1Hz odpowiada jednemu cyklowi na sekundę.

i.Link — termin użyty przez firmę Sony w odniesieniu do portu zgodnego ze standardem IEEE 1394/FireWire Zobacz również: FireWire.

I/O (ang. input/output) — obwód elektryczny, pozwalający na zrealizowanie niezależnej komunikacji pomię­dzy procesorem i urządzeniami zewnętrznymi.

IA-64 — architektura 64-bitowych procesorów firmy Intel, po raz pierwszy zastosowana w procesorach Ita­nium przeznaczonych dla serwerów.

IBMBIO.COM —jeden z plików systemowych wymaganych w celu przeprowadzenia inicjalizacji kompute­ra pracującego pod kontrolą starszych wersji systemu PC-DOS (wersja systemu MS-DOS opracowana przez firmę IBM). IBMBIO.COM zawierający funkcje rozszerzające ROM BIOS, jest pierwszym plikiem ładowa­nym z dysku w trakcie uruchamiania komputera.

1BMDOS.COM — jeden z plików systemowych wymaganych w celu przeprowadzenia inicjalizacji kompu­tera pracującego pod kontrolą starszych wersji systemu PC-DOS (wersja systemu MS-DOS opracowana przez firmę IBM). Zawiera podstawowe funkcje systemu DOS. Ładowany przez plik IBMBIO.COM. Sam urucha­mia program COMMAND.COM.

IC (ang. integrated circuit) — kompletny komponent elektroniczny mający postać jednego układu. Składa się z kilku lub tysięcy tranzystorów, kondensatorów, diod lub oporników. Powszechnie stosowana klasyfika­cja układów scalonych opiera się na stopniu złożoności obwodów elektronicznych i ich przybliżonej ilości. Kategoria SSI (ang. smali-scale integratiori) 2 do 10, MSI (ang. medium-scale integration) od 10 do 100, LSI (ang. large-scale integration) 100 - 1000, VLSI (ang. very-large-scale integration) 1000 - 10000 oraz ULSI (ang. ultra-large-scale integration) dotyczy układów zawierających powyżej 10 000 obwodów.

ICH (ang. UO controller hub) — termin stosowany przez firmę Intel w stosunku do układu używanego w pro­dukowanych przez nią chipsetach z serii 8xx, spełniającego funkcję interfejsu wolniejszych komponentów sprzętowych, takich jak karty PCI. porty USB, napędy ATA i inne urządzenia tradycyjnie kontrolowane przez mostek południowy. Za pośrednictwem bardzo szybkiego interfejsu układy ICH łączą się z modułem zarzą­dzającym pamięcią (w chipsetach 8xx jest to odpowiednik mostka północnego). Obecnie w chipsetach Intel 8xx używane są układy ICH2 i ICH4. Patrz również: MCH.

IDE (ang. Integrated Drive Electronics) — termin dotyczący dysków twardych zintegrowanych z kontrole­rem. Pierwsze dyski IDE powszechnie były określane jako hard cards (karty z dyskami twardymi). Termin ten odnosi się również do standardowego interfejsu ATA umożliwiającego podłączenie dysków twardych do magistrali ISA, używanej w komputerach kompatybilnych z systemem IBM. Dyski IDE zazwyczaj działają tak jak standardowe dyski ST-506/412. Zobacz również: ATA.

IEEE 1284 — zestaw standardów dotyczących portów równoległych. IEEE 1284 obejmuje swoim zakresem konfigurację trybów EPP i ECP oraz starszych trybów pracy portów równoległych — dwukierunkowego i 4-bitowego. Kable drukarek, które mogą zostać wykorzystane w przypadku wszystkich wymienionych try­bów są uważane za kompatybilne ze standardami IEEE 1284. Zobacz również: EPP i ECP.

IEEE 1394 — zobacz: FireWire.

IEEE 802.3 — zobacz: 10BASE-2.

ilość dostępnych dysków — pojęcie stosowane w przypadku komputerów przenośnych dysponujących dys­kami wymiennymi i określające ilość dysków, które mogą zostać zainstalowane i jednocześnie używane.

impedancja — całkowity opór elektryczny obwodu dla prądu zmiennego. Wyrażana w omach.

ingot — czysty krzemowy kryształ amorficzny, z którego produkowane są półprzewodnikowe układy elek­troniczne takie jak mikroprocesory, pamięci i inne.

inicjator — urządzenie podłączone do magistrali SCSI wysyłające polecenie do innego urządzenia (docelo­wego) do niej przyłączonego. Przykładem inicjatora SCSI jest kontroler SCSI współpracujący z magistralą systemową.

InstalIShield — popularny program służący do tworzenia procedur instalacyjnych i deinstalacyjnych, wyko­rzystywanych przez programy działające pod kontrolą systemu Windows.

instrukcja — krok w programie instruujący komputer, co ma wykonać w ramach pojedynczej operacji.

interfejs — urządzenie lub protokół komunikacyjny umożliwiający nawiązanie połączenia pomiędzy dwoma urządzeniami. Interfejs dopasowuje wyjście jednego urządzenia do wejścia drugiego.

Internet — ogólnoświatowa sieć komputerowa, łącząca ze sobą komputery wykorzystywane przez instytucje rządowe, edukacyjne i użytkowników prywatnych. Początki sieci Internet datuje się na rok 1969, gdy została stworzona sieć wykorzystywana przez amerykański Departament Obrony. Uzyskanie połączenia z Internetem jest możliwe za pośrednictwem wielu usług online, takich jak CompuServe lub America Online albo poprzez dostawców usług internetowych. Komputery podłączone do sieci Internet korzystają przede wszystkim z pro­tokołu TCP/IP.

Internet Explorer (IE) — przeglądarka internetowa firmy Microsoft, przeznaczona dla systemu Windows i Macintosh. Większość stron internetowych została zoptymalizowana pod kątem jak najlepszej współpracy z najnowszymi wersjami tej przeglądarki.

interpreter — program wykorzystywany przez język programowania wysokiego poziomu w celu jednocze­snego tłumaczenia i uruchamiania programu. Interpretowane instrukcje programu zachowują postać, jaką miały w oryginalnym kodzie źródłowym napisanym przez programistę. Oznacza to, że taki program przed uruchomieniem nie musi być kompilowany. W porównaniu z programami skompilowanymi, programy inter­pretowane działają wolniej i mogą zostać uruchomione wyłącznie przy pomocy interpretera.

interpreter poleceń — program systemu operacyjnego, zarządzający powłoką systemu lub interfejsem użyt­kownika. Interpreterem poleceń systemu MS-DOS i sesji uruchomionych w trybie wiersza poleceń systemów Windows 9x/Me jest plik COMMAND.COM. Interpreterem poleceń graficznego interfejsu systemów Windows, począwszy od wersji 9x/Me, jest program WIN.COM, natomiast w wersjach NT/2000/XP rolę taką odgrywa program CMD. COM.

inżynieria odwrotna — operacja polegająca na powieleniu urządzenia lub komponentu programu, poprzez zapoznanie się z jego funkcjami, a następnie zaprojektowaniu odpowiednika dysponującego identycznymi możliwościami.

IO.SYS — jeden z plików systemu DOS i Windows 9x wymagany podczas inicjalizacji komputera. Jest to pierwszy plik, jaki jest ładowany z dysku podczas uruchamiania komputera. Zawiera funkcje rozszerzające ROM BIOS.

IP w wersji 6 (IPv6) — nowa wersja protokołu IP, w której zwiększono długość adresów IP z 32 do 128 bitów, dzięki czemu uzyskano ogromną pulę adresową, która umożliwi zastąpienie aktualnej, już wyczerpującej się. puli adresów IPv4. W celu umożliwienia stopniowego przechodzenia na protokół IPv6, jest on kompatybilny z jego starszą wersją 1Pv4.

IPX (ang. internetwork packet exchange) — protokół komunikacyjny opracowany przez firmę Novell, stoso­wany w sieciach LAN opartych na serwerze NetWare. Pakiety protokołu IPX są tunelowane i transportowane przez pakiety sieci Ethernet oraz Token-Ring.

IrDA — standard komunikacji wykorzystującej podczerwień, opracowany w 1993 r. przez organizację Infra-red Data Association. Obecnie standard IrDA jest przede wszystkim stosowany do przesyłania danych pomię­dzy komputerami przenośnymi lub w celu umożliwienia im korzystania z drukarki wyposażonej w port pod­czerwieni (IrDA).

IRQ (ang. interrupt reąuest) — przerwanie IRQ pełni rolę fizycznego połączenia pomiędzy zewnętrznymi urządzeniami a kontrolerami przerwań. W sytuacji, gdy urządzenie, takie jak kontroler stacji dyskietek lub drukarka żąda uzyskania dostępu do procesora, używana jest w tym celu ścieżka IRQ, która sprawia, że sys­tem realizuje to zadanie. W przypadku systemów kompatybilnych z komputerami PC i XT firmy IBM. zasto­sowano 8 przerwań IRQ ponumerowanych kolejno od IRQO do IRQ7. natomiast systemy klasy AT i PS/2 dysponują 16 przerwaniami 1RQ oznaczonymi od IRQO do IRQ15. W systemach zawierających magistralę ISA. określone przerwanie IRQ może być przydzielone jednocześnie tylko jednemu urządzeniu (karcie), na­tomiast w przypadku komputerów wyposażonych w magistralę MCA (ang. Micro Channel Architecture) oraz w większości systemów dysponujących magistralą PCI, istnieje możliwość ich współdzielenia. Aby w now­szych modelach komputerów możliwe było współdzielenie przerwań, konieczne jest użycie kart PCI oraz sys­temu operacyjnego Windows 95B lub nowszego.

ISA (ang. Industry Standard Architecture) — architektura magistrali, która w 1981 r. została zastosowana w wersji 8-bitowej w oryginalnym komputerze IBM PC, a później (w 1984 r.), w systemach IBM PC/AT. użyto jej poszerzoną, 16-bitową wersję. Gniazda ISA są nadal sporadycznie spotykane w obecnie dostępnych komputerach PC, ale najnowsze chipsety już ich nie obsługują.

ISDN (ang. Integrated Services Digital Network) — międzynarodowy standard telekomunikacyjny umożli­wiający przy użyciu kanałów przesyłowych na jednoczesne transmitowanie danych cyfrowych złożonych z obrazu i głosu.

ISO (ang. International Standards Organization) — organizacja ISO mającą siedzibę w Paryżu, odpowie­dzialna za opracowywanie standardów dotyczących transmisji danych przy użyciu globalnych i lokalnych łą­czy telekomunikacyjnych. Jej amerykańskim odpowiednikiem jest organizacja ANSI (ang. American National Standards Institute). Zobacz również: format High Sierra.

ISO 9660 — międzynarodowy standard określający specyfikację systemów plików przeznaczonych dla płyt CD-ROM niezależnych od systemu operacyjnego. Standard ISO (ang. International Standards Organization) 9660 dostępny jest w dwóch wersjach (poziomach). Poziom pierwszy jest kompatybilny z systemem plików używanym przez system DOS, natomiast poziom drugi pozwala na stosowanie nazw plików o maksymalnej długości wynoszącej 32 znaki. Zobacz również: format High Sierra.

ISP (ang. Internet Sernice Provider) — firma oferująca usługi związane z dostępem użytkowników do sieci Internet. Początkowo większość dostawców usług internetowych ISP posiadała w ofercie wyłącznie dostęp do Internetu za pośrednictwem modemów analogowych realizujących połączenie wdzwaniane dial-up, ale obecnie wiele tego typu firm umożliwia skorzystanie z różnych urządzeń szerokopasmowych, takich jak mo­demy DSL lub kablowe oraz bezprzewodowe punkty dostępowe. Niektóre firmy takie jak AOL (ang. America Online) są również dostawcami własnych usług związanych z dostarczaniem treści.

Itanium — pierwszy 64-bitowy procesor ósmej generacji opracowany przez firmę Intel (o nazwie kodowej Merced) przeznaczony dla komputerów PC. Charakteryzuje się nową architekturą EPIC (ang. Explicitly Pa-rallel Instruction Computing) pozwalającą, w przypadku wykonywania zoptymalizowanego kodu. na uzyska­nie większej wydajności. Ponadto zawarta w nim pamięć podręczna L1/L2 oraz L3, dysponująca funkcją ko­du korekcji błędów ECC, zwiększa przepustowość i stabilność. Początkowo procesor został przewidziany do zastosowania w serwerach i wydajnych stacjach roboczych. Udoskonalony procesor Itanium 2 pracuje z więk­szymi częstotliwościami i posiada szybszą pamięć podręczną. Patrz również: pamięć podręczna trzeciego po­ziomu L3 (level three).

ITU (ang. International Telecommunications Union) — międzynarodowa organizacja (poprzednio nosiła na­zwę CC1TT) założona z inicjatywy Narodów Zjednoczonych w celu opracowywania dla światowych firm telekomunikacyjnych propozycji, które często były później uznawane za standard. Poza tym zajmuje się przy­gotowywaniem zaleceń dotyczących interfejsów, modemów i przesyłania danych przy użyciu sieci. Przykła­dowo, stosowany w Ameryce Północnej standard Bell 212A dotyczący przesyłania danych z szybkością 1200 bitów na sekundę w innych krajach jest znany pod nazwą CCITT V.22. W przypadku transmisji z szybkością 2400 bitów na sekundę większość amerykańskich producentów opiera się na standardzie V.22bis, natomiast wyższe szybkości transmisji danych rzędu 9600, 14 400, 28 800 i 33 600 bitów na sekundę są określone od­powiednio standardami V.32. V.32bis, V34 i V34+. W ostatnim czasie przyjęto standard V.90 dotyczący mo­demów o szybkości 56 000 bitów na sekundę.

jabber — wyjątek występujący w sieciach Ethernet wywołany przez uszkodzoną kartę sieciową lub zewnętrzne źródło zakłóceń ciągle wysyłające dane powodujący awarię pozostałej części sieci.

Java —język programowania oraz środowisko zorientowane obiektowo podobne do języka C lub C++. Język Java służący do tworzenia aplikacji sieciowych. Został opracowany przez firmę Sun Microsystems.

JavaScript — język skryptowy opracowany przez firmę Netscape wykorzystywany i interpretowany przez przeglądarki internetowe.

jądro — podstawowy komponent systemu operacyjnego.

JEDEC (ang. Joint Electron Devices Engineering Council) — organizacja opracowująca standardy wykorzy­stywane w przemyśle elektronicznym. JEDEC stworzył oryginalną wersję standardu PC66 SDRAM.

jednostka alokacji — patrz: klaster.

Joliet — rozszerzenie standardu ISO 9660 opracowane przez firmę Microsoft wykorzystywane, w nagrywar-kach płyt CD-R i CD-RW. Stosowane jest w komputerach opartych na 32-bitowym systemie Windows obsłu­gującym długie nazwy plików i katalogów, ale tylko o maksymalnej wielkości wynoszącej 128 bajtów (128 w przypadku znaków języków europejskich lub 64 dla znaków Unicode). Z tego też powodu bardzo długie nazwy plików lub katalogów po zapisaniu na płycie CD w formacie Joliet mogą zostać obcięte.

joystick — urządzenie wejścia wykorzystywane głównie w grach. Zazwyczaj składa się z centralnie położone­go skierowanego w górę drążka, który pozwala na wykonywanie ruchów w płaszczyźnie poziomej oraz jedne­go lub kilku przycisków umożliwiających generowanie dodatkowych efektów. Bardziej zaawansowane mode­le mogą wyglądem przypominać wolant (np. Flight Yoke) lub mogą być wyposażone w elementy dotykowe.

JPEG (ang. Joint Photographic Experts Group) — międzynarodowe konsorcjum firm produkujących sprzęt i oprogramowanie oraz prowadzących działalność wydawniczą, które pod auspicjami organizacji ISO opraco­wało uniwersalny standard dotyczący kompresji i dekompresji obrazów cyfrowych z zamiarem wykorzystania go w systemach komputerowych. Format JPEG pozwala uzyskać kompresję rzędu 20:1, przy której zauwa­żalne staje się pogorszenie jakości obrazu. Chociaż standard ten, charakteryzujący się kompresją powodującą częściową utratę danych, został początkowo stworzony z myślą o obrazach, to jednak może być również użyty do kompresji obrazu wideo i animacji (30 klatek na sekundę). Kompresja stratna powoduje trwale usu­nięcie zbędnych danych, co objawia się niewielką utratą jakości. Pliki zapisane w formacie JPEG mają roz­szerzenie jpg lub jpeg.

Jscript — odpowiednik języka skryptowego JavaScript opracowany przez firmę Microsoft. Zobacz również: JavaScript.

jukebox — typ napędu CD-ROM umożliwiającego umieszczenie w nim jednocześnie kilku płyt CD-ROM. Napęd sam zajmuje się określeniem, która płyta ma być w danej chwili odczytana i wtedy umieszczają w me­chanizmie czytającym.

K56flex — standard zastrzeżony przez firmę Rockwell dotyczący transmisji danych przy użyciu modemu o szybkości 56 kb/s wykorzystywany przez wielu producentów tego typu urządzeń. Został zastąpiony przez oficjalny standard V.90, przeznaczony dla modemów o szybkości 56 kb/s. Zobacz również:: X2, V.9() i V.92.

K6 — popularna seria procesorów firmy AMD. współpracujących z gniazdem Socket 7 i Super Socket 7. Należą do niej takie układy jak K.6. K6-2 i K6-III.

kabel floppy — taśma łącząca stację dyskietek ze standardowym kontrolerem, takim jak QIC-80 lub Travan-1.

kabel koncentryczny — nazywany również kablem współosiowym (ang. coax cable). Nośnik służący do przesyłania danych wyróżniający się dużą przepustowością, odpornością na zakłócenia i wysokim kosztem w porównaniu z kablami innego typu. Sygnały są przesyłane wewnątrz w pełni ekranowanego kabla, w któ­rym wewnętrzny przewodnik jest owinięty materiałem izolacyjnym, na zewnątrz którego znajduje się kolejny przewodnik lub ekran. Kabel koncentryczny jest wykorzystywany w wielu sieciach lokalnych opartych na takich technologiach jak Ethernet i ARCnet.

kabel kontrolny — szerszy z dwóch kabli łączących dysk twardy ST-506/412 lub ESDI z kartą kontrolera. Jest to 34-końcówkowa taśma przesyłająca polecenia i potwierdzenia pomiędzy napędem i kontrolerem.

kabel transmisji danych — ogólne określenie dotyczące kabla przesyłającego dane. Termin stosowany zwłaszcza w przypadku węższej, 20-końcówkowej taśmy łączącej dyski twarde ST-506/412 lub ESDI z kartą kontrolera.

kamera internetowa — niezbyt droga (zazwyczaj poniżej 200 złotych) kamera wideo podłączana do portu USB lub IEEE 1394/FireWire. Wykorzystywana jest do wideokonferencji, na stronach internetowych lub w programach pocztowych.

kanał — 1) dowolna ścieżka przesyłająca sygnały; 2) w przypadku technologii ISDN przepustowość przesy­łanych danych jest dzielona na dwa kanały B przesyłające dane oraz jeden kanał D przekazujący informacje sterujące połączeniem.

Kanał B — kanał transmisyjny w sieci ISDN wykorzystywany do transmisji danych z szybkością 64 kB/s. Patrz również: BRI.

kanał D — w przypadku technologii ISDN kanał o przepustowości wynoszącej 16 kb/s wykorzystywany do przesyłana danych sterujących połączeniem.

kandela — w skrócie cd. Standardowa jednostka światłości (natężenia światła). Światłość monitorów ciekło­krystalicznych oraz innego typu wyświetlaczy jest czasami wyrażana w kandelach (cd).

karta — płytka drukowana zawierająca układy elektroniczne tworzące razem kompletny obwód. Zazwyczaj jest instalowana w złączu lub gnieździe. Niekiedy używa się też określenia kontroler.

karta akceleratora — karta rozszerzeń, której układy, zastępując jednostkę centralną komputera, zapewniają szybszą pracę systemu. Patrz również: akcelerator graficzny.

karta dźwiękowa — karta dysponująca funkcjami związanymi z przetwarzaniem dźwięku.

karta graficzna — interfejs pomiędzy komputerem a monitorem przesyłający sygnały, które są wyświetlane w postaci obrazów. Karta graficzna może być kartą rozszerzającą lub układem scalonym umieszczonym na płycie głównej — mówi się wówczas o zintegrowanej karcie graficznej.

karta graficzna — karta rozszerzająca lub chipset wbudowany w płytę główną umożliwiający wyświetlanie na ekranie tekstu i grafiki. W przypadku, gdy jest to karta rozszerzająca, dysponuje również fizycznym gniaz­dem służącym do podłączenia kabla od monitora. Jeśli natomiast karta graficzna jest chipsetem zintegrowa­nym z płytą główną, wtedy również jest na niej umieszczone gniazdo.

karta kontrolera — karta, na której umieszczono układ elektroniczny sterujący jednym lub kilkoma urzą­dzeniami takimi jak dyski twarde. Przeważnie jest instalowana w jednym z gniazd komputera.

karta rozszerzająca — dodatkowa karta zwiększająca funkcjonalność i (lub) pojemność pamięci. Instalowa­na jest na istniejącej płycie.

karta rozszerzająca — płytka drukowana z układami scalonymi instalowana w gnieździe rozszerzającym płyty głównej. Umożliwia skorzystanie z możliwości oferowanych przez dodatkowe urządzenia peryferyjne niedostępne na płycie głównej. Stosowane jest również określenie karty dodatkowej.

karta ze złączem krawędziowym — zobacz: złącze krawędziowe.

Katalog — obszar na dysku, któremu podlegają nazwy plików na nim zapisane. Pełni ponadto rolę tabeli zawartości tych plików. Katalog zawiera dane identyfikujące nazwę, rozmiar, atrybuty (systemowy, ukryty, tylko do odczytu itp.), datę i czas utworzenia pliku oraz wskaźnik jego lokalizacji. Każdy wpis w katalogu ma długość 32 bajtów. W systemie Windows podkatalogi (katalogi znajdujące się poniżej katalogu głównego) są określane mianem folderów.

katalog główny — główny katalog dysku twardego lub dyskietki. Dla określonego wolumenu dysku katalog ten ma stały rozmiar i położenie, a ponadto nie można dynamicznie zmieniać jego wielkości, tak jak to ma miejsce w przypadku podkatalogów.

Kermit — protokół transmisji plików pomiędzy mikrokomputerami i komputerami przemysłowymi, opraco­wany przez Franka DaCruza i Billa Catchingsa, pracowników Columbia University. Nazwa protokołu wywo­dzi się od imienia gadającej żaby z programu The Muppet Show. Protokół Kermit zyskał dużą popularność w środowisku akademickim jeszcze przed nastaniem ery internetu.

keylock — mechanizm zabezpieczający, blokujący dostęp do wnętrza obudowy komputera lub podłączonych do niego urządzeń.

kibi — przedrostek jednostki odpowiadający liczbie 1024. Stosowane jest oznaczenie ki. Patrz również: gibi. kieszeń — otwór w obudowie lub panelu komputera do umieszczania stacji dysków.

kilo — przedrostek odpowiadający liczbie 1000. Stosowane jest oznaczenie k. W przypadku, gdy określa się pojemność nośnika danych, wtedy używa się wartości 1024. Przykładowo, jeden kilobit odpowiada 1000 bitom, natomiast jeden kilobajt— 1024 bajtom.

kilobajt (kB) — jednostka określająca ilość przechowywanej informacji równa 1000 bajtom (wartość dzie­siętna) lub 1024 bajtom (wartość binarna). Obecnie binarny kilobajt nazywa się kilobinarybajtem. Patrz rów­nież: kibi.

kineskop — lampa próżniowa przetwarzająca impulsy elektryczne w obraz. Składa się z podgrzewanej kato­dy, układu przyspieszającego elektrony, układu odchylającego (zawierającego układ odchylania pionowego oraz poziomego) i ekranu pokrytego luminoforem (w kineskopie barwnym trzema luminoforami). W niektó­rych konstrukcjach przed luminoforem znajduje się tzw. maska. Elektrony bombardując luminofor pobudzają go do świecenia. Dzięki bezwładności optycznej oka obraz składający się z linii i odnawiany 25 lub 30 razy na sekundę daje wrażenie obrazu ciągłego.

klaster — nazywany również jednostką alokacji. Grupa sektorów na dysku tworzących podstawową jednost­kę przechowywania danych. Rozmiar klastra lub jednostki alokacji jest określany przez system operacyjny w trakcie formatowania dysku. Przeważnie większe klastry wpływają na zwiększenie wydajności systemu, ale jednocześnie powodują gorsze wykorzystywanie dostępnej przestrzeni.

klaster początkowy — numer pierwszego klastra przydzielonego plikowi. Jest określony w pozycji każdego pliku w katalogu.

klawiatura — podstawowe urządzenie wejściowe spotykane w większości komputerów złożone z klawiszy umożliwiających wprowadzenie liter alfabetu, cyfr i znaków interpunkcyjnych oraz klawiszy sterujących.

klawiatura Dvoraka — klawiatura opracowana przez Augusta Dvoraka i opatentowana w 1936 r. W roku 1982 została zaakceptowana przez organizację ANSI. Charakteryzuje się większym komfortem pracy i umoż­liwia uzyskanie wyższej wydajności. Ponadto poprzez umieszczenie najczęściej używanych liter w środkowej części klawiatury, tak aby mogły być wprowadzane przez najsprawniejsze palce zmniejszono ilość popełnianych błędów. W porównaniu z dobrze znaną klawiaturą QWERTY zredukowano o 90% ilość ruchów placów i niewygodnych uderzeń. Klawiatura Dvoraka jest wyposażona w pięć klawiszy samogłosek (AOEUF) znaj­dujących się środkowym rzędzie w obszarze obsługiwanym przez lewą rękę, natomiast najczęściej używane spółgłoski (DHTNS) zostały zgrupowane po prawej stronie.

klawiatura qwerty — standardowa klawiatura maszyn do pisania i komputerów, w której w górnym rzę­dzie części literowej znajdują się znaki Q, W, £, R, T, Y. Wskutek przypadkowego rozmieszczenia klawiszy, tego typu klawiatura może przeszkadzać w szybkim pisaniu.

klawisze funkcyjne — klawisze specjalnego zastosowania, które mogą zostać zaprogramowane w celu wy­konywania różnych operacji. Tego typu klawisze w zależności od typu użytego programu mogą realizować wiele funkcji.

klon — termin początkowo używany w stosunku do systemów kompatybilnych z komputerem IBM. które pod względem konstrukcji i elektroniki wzorowały się na projekcie jednego z modeli komputerów osobistych produkowanych przez firmę IBM. Ostatnio pojęcie to odnosi się do dowolnego komputera PC wyposażonego w procesor firmy Intel z rodziny 80x86 lub z nim kompatybilny.

klucz dyskowy — popularne w latach 80 rozwiązanie zabezpieczające przed kopiowaniem polegające na za­stosowaniu specjalnej dyskietki, która w celu uruchomienia programu musiała zostać umieszczona w napędzie.

kludge — mało eleganckie, ale skuteczne rozwiązanie problemu związanego z oprogramowaniem lub sprzętem.

kod Baudota — 5-bitowy kod stosowany w wielu typach transmisji danych łącznie z dalekopisem (TTY) da­lekopisem radiowym (RTTY) oraz w urządzeniach telekomunikacyjnych dla głuchych (TDD). Kod Baudota był wielokrotnie modyfikowany i rozszerzany. Patrz również: bod.

kod czasowy — kod adresowy sekwencji ramek zawierający informacje o czasie zapisany na wolnej ścieżce taśmy wideo lub umieszczony w sygnale wygaszającym. Kod czasowy ma postać ośmiocyfrowej liczby za­wierającej, takie dane jak godziny, minuty, sekundy oraz ramki wideo.

kod czasowy smpte — standard 80-bitowego kodu czasowego przyjęty przez organizację SMPTE (ang. Society of Motion Picture and Television Engineers). Kod czasowy SMPTE jest standardem służącym do identyfikacji pojedynczych klatek wideo w trakcie ich obróbki. Kod czasowy SMPTE kontroluje takie funk­cje jak odtwarzanie, nagrywanie, przewijanie do przodu i do tyłu taśmy wideo. Poza tym dzięki wykorzysta­niu formatu godzina-minuta-sekunda oraz klatki umożliwia przeprowadzenie precyzyjnej obróbki wideo.

kod dwójkowy —jest systemem liczbowym stosowanym w komputerach, składającym się z dwóch cyfr: 0 i 1. Nazywany również binarnym.

kod kreskowy — kod stosowany na produktach lub elementach składowych w celach identyfikacyjnych. Składa się z pasków o różnej szerokości, które reprezentują różne znaki i cyfry i są odczytywane przez czyt­nik optyczny. Najpopularniejszy standard w USA nazywany jest UPC (w Europie EAN-13 i EAN-8).

kod maszynowy — heksadecymalny kod programu, który jest czytelny dla komputera i może zostać wyko­nany. Kod maszynowy może zostać uzyskany w wyniku uruchomienia asemblera lub kompilatora.

kodowanie — protokół, zgodnie z którym dane są przesyłane lub zapisywane na nośniku.

kodowanie fm — kodowanie oparte na modulacji częstotliwości. Przestarzała metoda kodowania danych zapi­sywanych na powierzchni dysku, która połowę miejsca przeznacza na potrzeby sygnałów synchronizacji czasowej.

kodowanie Huffmana — metoda kodowania pozwalająca zminimalizować średnią ilość bajtów wymaganych do reprezentowania znaków w tekście. Dla określonego łańcucha znaków, kodowanie Huffmana polega na przypi­saniu krótkich kodów częściej używanym znakom, natomiast długich kodów znakom występującym rzadziej.

kodowanie mfm (ang. modified freąuency modulation encoding) — metoda kodowania danych zapisywa­nych na powierzchni dysku. W jej przypadku zakodowany bit danych różni się od poprzednio zakodowanego bitu, co wynika z faktu zachowywania sygnału synchronizującego. Obecnie metoda jest wykorzystywana wyłącznie przez stacje dyskietek. W porównaniu z innymi metodami kodowania takimi jak RLL, metoda ta pozwala na większe upakowanie zapisywanych danych. Zobacz również: RLL.

kody klawiszy — kody wyrażone heksadecymalnie, które są faktycznie przesyłane do płyty głównej po naci­śnięciu klawisza.

koercja — miara energii magnetycznej (wyrażona w erstedach) wymaganej do zmiany strumienia magnetycz­nego zapisanego nośnika. Dyski o większej koercji wymagają w czasie zapisu prądu o wyższym natężeniu.

kolizja — zdarzenie występujące w sieci LAN wtedy, gdy dwa podłączone do niej komputery jednocześnie próbują wysłać pakiet.

kompatybilność — 1) w początkowym okresie powstawania przemysłu komputerowego, gdy na rynku domi­nowała firma IBM, termin ten odnosił się do systemów wykonanych przez innych producentów dysponujących identycznymi możliwościami jak modele tej firmy; 2) bardziej ogólna definicja dotycząca oprogramowania lub sprzętu spełniającego wymogi standardów przemysłowych, dzięki czemu w podobny sposób mogą zostać zastosowane z lub w miejsce odmiennej wersji aplikacji lub urządzenia wyprodukowanego przez inną firmę.

kompatybilność wstecz — sposób projektowanie oprogramowania oraz sprzętu dostosowanego do pracy z poprzednimi wersjami.

kompilator — program dokonujący konwersji aplikacji napisanej w języku wysokiego poziomu na odpowia­dający mu kod maszynowy. Efektem działania kompilatora jest program wynikowy (ang. object program).

kompresja bezstratna — metoda kompresji, która zachowuje wszystkie oryginalne dane obrazu lub innej struktury danych. Do popularnych aplikacji korzystających z tej metody należą formaty ZIP i CAB.

kompresja danych — metoda, w której w celu wyeliminowania nadmiarowości, a jednocześnie zmniejsze­nia rozmiaru pliku, dane są poddawane działaniu matematycznych algorytmów. Zobacz również: kompresja bezstratna i kompresja stratna.

kompresja pliku — zobacz: plik skompresowany.

kompresja stratna — metoda kompresji, która dzięki usunięciu nadmiarowych i niepotrzebnych informacji pozwala na zmniejszenie wielkości danych. Do popularnych metod kompresji stratnej należą formaty MP3, MPEG i JPEG.

komputer — urządzenie odbierające dane i przetwarzające je według z góry określonego algorytmu, a na­stępnie wyświetlające wyniki lub uzyskane informacje.

komputer przemysłowy — w pewnym stopniu niezbyt precyzyjne określenie dowolnego większego systemu, który standardowo świadczy jednocześnie usługi wielu użytkownikom i programom.

komputer przenośny — komputer o rozmiarach mniejszych niż komputer stacjonarny, ale większych niż laptop. Obecnie dostępnych jest niewiele tego typu komputerów, ale są firmy, takie jak Dolch, które nadal zajmują się ich produkcją. Większość systemów przenośnych jest wykonana na wzór pudełka na śniadanie (spopularyzowane przez firmę Compaq) lub aktówki lansowanej przez firmę IBM. Każdy jest wyposażony w składaną (wyjmowalną) klawiaturę i wbudowany wyświetlacz. Komputery przenośne wyróżniają się tym, że są zasilane z sieci, a nie z baterii. Poza tym dysponują kilkoma gniazdami rozszerzeń i możliwościami do­równują typowym komputerom stacjonarnym.

komputer przenośny — komputer o wielkości nie przekraczającej rozmiaru aktówki, ale większy od kom­putera typu notebook. Zazwyczaj składa się z dwóch części połączonych ze sobą zawiasami, z których jedna zawiera klawiaturę, natomiast druga wyświetlacz. Komputery te są zasilane z baterii. Poducenci zamiennie używają pojęcia notebook i laptop.

komputer transportowalny — komputer większy od komputera przenośnego i pod względem rozmiarów oraz kształtu podobny do przenośnej maszyny do szycia. Większość tego typu urządzeń jest podobna do ory­ginalnych komputerów przenośnych firmy Compaq wyposażonych we wbudowany monitor kineskopowy. Wyróżniają się sporą wagą i zasilaniem wyłącznie z sieci. Wskutek postępu technologii, związanego głównie z wyświetlaczami ciekłokrystalicznymi i plazmowymi, systemy transportowalne wyszły z użycia i zostały za­stąpione przez komputery przenośne.

komunikacja asynchroniczna — rodzaj transmisji danych, w której odstęp czasu pomiędzy transmitowany­mi znakami może być różny. Zależności czasowe uzależnione są od czasu mającej miejsce transmisji, odwrotnie niż w transmisji synchronicznej, gdzie transmisja jest taktowana przez zewnętrzny sygnał zegara. Ponieważ modem odbiornika musi zostać poinformowany, kiedy bity danych znaku się zaczynają i kiedy kończą, do każdego znaku dodawane są bity startu i stopu. Patrz również: transmisja synchroniczna.

komunikacja synchroniczna —typ komunikacji, w której bloki danych są przesyłane w dokładnie określo­nych momentach czasu. Ze względu na to, że odstępy pomiędzy blokami czasu są stałe, nie są wymagane żadne bity stopu lub startu. Dla porównania można zapoznać się z definicją komunikacji asynchronicznej. Nie­które typy komputerów przemysłowych obsługują wyłącznie komunikację synchroniczną, chyba że zostanie zainstalowana karta umożliwiająca komunikację synchroniczną wraz z odpowiednim oprogramowaniem. Zobacz również: komunikacja asynchroniczna.

komunikat błędu — słowo lub ich kombinacja, informująca użytkownika o wystąpieniu błędu w określonym miejscu programu.

koncentrator — wspólny punkt łączący wiele urządzeń sieciowych. Koncentrator zawiera kilka portów łą­czących ze sobą kilka segmentów sieci LAN. W momencie, gdy w jednym z portów zostanie odebrany pakiet, jest on kopiowany do wszystkich pozostałych, tak aby wszystkie obsługiwane segmenty sieci lokalnej uzy­skały do niego dostęp. Koncentrator może pracować w trybie pasywnym, przełączania lub być urządzeniem bardziej „inteligentnym" (umożliwiając zdalne zarządzanie, monitorowanie ruchu w sieci oraz konfigurowa­nie portów). Koncentrator przełączający jest nazywany również przełącznikiem. Zobacz również: przełącznik.

koncentratory lub przełączniki stakowalne — koncentrator lub przełącznik, który w celu zwiększenia ilo­ści portów może zostać połączony z innym podobnym urządzeniem.

kondensator — urządzenie złożone z dwóch płytek, oddzielonych od siebie materiałem izolacyjnym. Zada­niem kondensatora jest magazynowanie ładunku elektrycznego.

konsola — urządzenie, takie jak terminal lub klawiatura, które umożliwia użytkownikowi komunikację z komputerem.

kontrola błędów — różne metody sprawdzania niezawodności transmisji znaków (parzystość) lub bloków danych. Takie protokoły kontroli błędów jak V.42, MNP i HST korzystają z funkcji detekcji błędów CRC i ponowienia transmisji błędnych ramek ARQ.

kontrola przepływu — mechanizm kompensujący różnice występujące pomiędzy danymi wejściowymi i wyjściowymi przesyłanymi przy użyciu modemu lub innego urządzenia.

kontroler — układ elektroniczny sterujący takim urządzeniem jak dysk twardy i pośredniczący w wymianie danych pomiędzy nim a komputerem.

kontroler — urządzenie zapewniające interfejs pomiędzy jednostką systemową oraz podłączonym do niej urządzeniem. Synonimem jest płyta urządzenia, karta urządzenia lub po prostu karta, może się jednak odnosić również do przejściówki lub kabla, który zmienia jeden typ przyłącza na inny.

kontroler stacji dyskietek — układ logiczny oraz interfejs pośredniczące pomiędzy stacją dyskietek a sys­temem.

kontroler zintegrowany — w przypadku napędów dysków, kontroler, zamiast na oddzielnej karcie, zostaje umieszczony w tej samej fizycznej jednostce co napęd. Wszystkie współczesne dyski SCSI i IDE są wyposa­żone w tego typu kontrolery.

konwerter cyfrowo-analogowy (DAC — ang. digital-to-analog converter) — urządzenie zamieniające sy­gnał z postaci cyfrowej na analogową. Ponieważ monitory VGA zaliczają się do urządzeń analogowych, dla­tego też współpracujące z nimi karty graficzne dysponują układem DAC, który dokonuje konwersji sygnału do postaci analogowej, umożliwiającej sterowanie wyświetlanym obrazem.

konwerter D/A (DAC — D/A converter) — urządzenie zamieniające sygnały z postaci cyfrowej na analo­gową. Zobacz również: RAMDAC.

końcówka — wyprowadzenie, w które wyposażono złącze, układ scalony, moduł lub urządzenie.

kopia zapasowa —- backup — proces tworzenia kopii pliku lub biblioteki na osobnym nośniku. Zapewnia dobre zabezpieczenie na wypadek utraty oryginalnych danych. W zależności od metody wykonania kopii zapasowej przed ponownym użyciem danych może być konieczne przywrócenie ich za pomocą specjalnego programu.

koprocesor — dodatkowa jednostka obliczeniowa, służąca do wykonywania specjalnych operacji. Koproce­sor współpracuje z główną lub centralną jednostką obliczeniową.

koprocesor — układ scalony zaprojektowany z myślą o szybkim wykonywaniu złożonych obliczeń arytme­tycznych uwzględniających operacje na liczbach zmiennoprzecinkowych. Przed pojawieniem się procesorów 486, koprocesor miał postać oddzielnego układu scalonego. Obecnie firma Intel integruje go z procesorem, przy czym nazywany jest wtedy jednostką zmiennoprzecinkową.

koprocesor numeryczny — zobacz: koprocesor.

krokowy mechanizm pozycjonowania głowicy — element przemieszczający głowice czytająco-zapisujące twardego dysku ponad powierzchnią talerzy zgodnie z sekwencją obrotów silnika krokowego. Dawniej me­chanizm używany był w tańszych dyskach twardych o pojemności nie przekraczającej 40 MB, natomiast obecnie silnik krokowy jest spotykany jedynie w stacjach dyskietek.

krzem — podstawowy surowiec służący do produkcji układów scalonych. Krzem (symbol Si) stanowi składnik większości skał i piasku, a ponadto jest drugim, obok tlenu, najczęściej występującym pierwiastkiem na Ziemi.

krzywe Beziera — jedna z metod matematycznego opisu krzywych, często stosowana w programach gra­ficznych i CAD do rysowania skomplikowanych kształtów.

kursor — niewielki migający obiekt widoczny na ekranie i wskazujący miejsce, w którym zostaną wstawio­ne znaki wprowadzone przy użyciu klawiatury.

lampa próżniowa — urządzenie służące do wzmacniania sygnałów elektronicznych lub sterowania nimi. Zawiera dwie podstawowe części — katodę (włókno generujące elektrony) i anodę (płytka przechwytująca prąd elektronowy po jego przepłynięciu przez jedną lub większą liczbę siatek). Lampy próżniowe w większo­ści niewielkich urządzeń elektronicznych przeważnie zostały zastąpione przez tranzystory i układy scalone. Tego typu lampy, mające postać kineskopu, w dalszym ciągu sąjednak wykorzystywane przy produkcji tra­dycyjnych monitorów. Płyta główna Aopen AX4B-533 posiada lampy próżniowe umożliwiające uzyskanie wysokiej jakości dźwięku. Patrz również: CRT.

LAN (ang. Local Area Network) — sieć lokalna utworzona, przykładowo, wewnątrz budynku. Do sieci lo­kalnych zalicza się zarówno sieć domową, jak i firmową. W przypadku sieci firmowych stosowane są takie technologie jak Ethernet, Fast Ethernet, Gigabit Ethernet oraz Wireless Ethernet, natomiast w sieciach domo­wych korzysta się z technologii Ethernet, Fast Ethernet, HomePNA, HomeRF oraz Wi-Fi Wireless Ethernet.

LAPM (ang. link-access procedurę for modems) — protokół wykrywający błędy zawarty w dokumencie CCITT Recommendation V,42. Podobnie jak w przypadku protokołów MNP i HST, w celu zagwarantowania spójności danych korzysta z funkcji CRC (ang. cyclic redundancy checking) oraz ARQ odpowiedzialnej za ponowne przesłanie uszkodzonych danych.

large mode — typ translacji stosowany w komputerach wyposażonych w BIOS firmy Award, mający za za­danie przeprowadzenie zamiany wartości parametrów dysku IDE takich jak ilość cylindrów, głowic i sekto­rów na wartości obsługiwane przez BIOS. Wynik translacji nie jest zgodny z trybem LBA, dlatego też nie jest ona zalecana, ponieważ nie jest obsługiwana przez innych producentów oprogramowania BIOS.

LBA (ang. logical błock addressing) — metoda translacji wartości, takich parametrów dysków SCSI i IDE jak ilość cylindrów, głowic i sektorów na wartości czytelne dla układu BIOS o rozszerzonych możliwościach. Adresowanie LBA jest wykorzystywane do obsługi dysków o wielkości przekraczającej 528 MB.

LCC (ang. leadless chip carrier) — typ obudowy stosowanej w układach scalonych, w której zamiast wy­prowadzeń umieszczonych na jej obwodzie znajdują się złącza wejścia-wyjścia.

LCD (ang. liąuid crystal display) — typ wyświetlacza, w którym ciekły kryształ został szczelnie zamknięty pomiędzy dwiema warstwami spolaryzowanego szkła. W celu regulowania ilości przechodzącego światła, poprzez przyłożenie do ciekłego kryształu napięcia zmieniana jest jego biegunowość. Ze względu na to, że monitory ciekłokrystaliczne LCD nie są źródłem światła, ich działanie opiera się na odbiciu oświetlenia oto­czenia lub wewnętrznego źródła światła. Monitory najlepszej jakości wyposażone w matrycę aktywną lub technologię opartą na tranzystorze cienkowarstwowym TFT (ang. thin-film transistor) zapewniają szybkie odświeżanie ekranu i 32-bitową głębię koloru (True color).

liczba heksadecymalna — liczba zapisana w systemie liczbowym o podstawie 16. Do oznaczania liczb uży­wane są cyfry od 0 do 9 oraz litery od A=10 do F=15. Liczby heksadecymalne świetnie nadają się do prezen­tacji wartości bajtów danych przy pomocy dwóch cyfr heksadecymalnych (np. liczbie heksadecymalnej A3 w systemie dziesiętnym odpowiada liczba 163).

LIF (ang. Iow insertion force) — typ gniazda, w którego przypadku do zamontowania w nim procesora wy­magane jest użycie niewielkiej siły.

logical unit number — zobacz: LUN.

LPX — po części niestandardowy format płyt głównych, stosowanych w wielu komputerach wyposażonych w obudowę typu Low Profile lub Slimline. Ze względu na to, że nie istnieje żaden oficjalny standard formatu LPX, oparte na nim komponenty produkowane przez różne firmy nie są wzajemnie wymienne, dlatego też często trudno znaleźć odpowiednik, który umożliwi wymianę lub aktualizację.

LTO (ang. linear tape-open) — otwarty standard wykorzystywany przez taśmowe urządzenia archiwizujące. Pierwsze tego typu produkty pojawiły się w sprzedaży w połowie 2000 r. Standard LTO został wspólnie opracowany przez takie firmy jak Seagate, IBM i Hewlett-Packard. Urządzenia firmy Ultrium cechują się maksymalną pojemnością rzędu 100 GB, natomiast produkty firmy Accelis oferują maksymalną pojemność wynoszącą 25 GB.

luminancja — miara jasności, zazwyczaj używana do określania jasności obrazu wyświetlanego na monitorze.

luminofor — warstwa materiału elektroluminescencyjnego, którą została pokryta wewnętrzna ścianka kine­skopu. Wskutek bombardowania elektronami, materiał zaczyna emitować promieniowanie widzialne o inten­sywności zależnej od energii bombardujących go elektronów.

LUN (ang. logical unit number) — numer przypisywany urządzeniu (logiczny) podłączonemu do jednostki fizycznej SCSI, a nie bezpośrednio do magistrali SCSI. Pomimo, że do pojedynczej jednostki fizycznej SCSI może zostać podłączonych maksymalnie osiem jednostek logicznych, to i tak zazwyczaj jedna z nich jest ele­mentem zintegrowanym. Przykładowo, dysk twardy SCSI dysponuje wbudowanym kontrolerem SCSI, któ­remu przypisano numer jednostki fizycznej lub identyfikator SCSI ID, natomiast kontrolerowi i napędowi dysku twardego jest przydzielany numer LUN (zazwyczaj wartość 0). Zobacz również: PUN.

LZW (ang. Lempel Zev Welch) — metoda kompresji stosowana przy kompresji plików graficznych formatu GIF i TIFF. Nazwa pochodzi od nazwisk jej twórców — Abrahama Lempela, Jacoba Zeva i Terry Welcha.

łańcuch — ciąg znaków.

łączenie bezstratne — technologia używana w napędach DVD+RW, umożliwiająca wstrzymanie procesu zapisu danych wideo i jego kontynuowanie po udostępnieniu danych. Łączenie bezstratne pozwala na od­czytywanie danych wideo zapisanych na nośniku o formacie DVD+RW przez zewnętrzne odtwarzacze DVD i napędy DVD-ROM.

magistrala — zbiór ścieżek sygnałowych przekazujących napięcia zasilania, dane oraz sygnały sterujące. Do magistrali mogą zostać przyłączone dwa lub więcej urządzeń. W przypadku stosowania pojęcia magistrali jako określenia rodzaju topologii sieci, zawsze oznacza ona strukturę liniową.

magistrala adresowa — jedna lub więcej linii transmisyjnych (przewodów, ścjeżek) stosowanych do trans­misji kodowanych binarnie adresów z mikroprocesora do reszty systemu.

magistrala danych — połączenie umożliwiające przesyłanie danych pomiędzy procesorem a pozostałymi elementami systemu. Szerokość magistrali danych jest definiowana jako ilość bitów danych, które mogą zostać przesłane do lub z procesora w trakcie jednego cyklu.

magistrala lokalna — ogólne określenie używane w stosunku do magistrali bezpośrednio połączonej z pro­cesorem, pracującej z jego szybkością i dysponującej taką samą szerokością.

makro — sekwencja poleceń wykonywanych przez program, która może zostać zapisana, a w razie potrzeby ponownie wykonana.

makro klawiaturowe — sekwencja naciskanych klawiszy wywołujących określone funkcje aplikacji, umoż­liwia ich automatyczne wykonanie bez konieczności wprowadzania sekwencji z klawiatury.

mapa uszkodzeń — lista bezużytecznych sektorów i ścieżek kodowanych w trakcie niskopoziomowego for­matowania dysku.

maska kineskopu — płyta o niewielkiej grubości z otworami, przylegająca do wewnętrznej strony ekranu ki­neskopu kolorowego. Wiązka elektronów przenika przez otwory maski i bombarduje luminofor. Zobacz rów­nież: maska szczelinowa.

maska szczelinowa — typ maski kineskopowej stosowanej w monitorach CRT. Stosowana przede wszyst­kim w kineskopach Sony Trinitron, w których zastosowano pionowe paski luminoforu oraz poziome szczeli­ny w odróżnieniu od tradycyjnych masek, gdzie stosowane są kropki luminoforu i maska perforowana. Patrz również: maska kineskopu.

mata antystatyczna — mata umieszczona obok komputera, na której układane są elementy elektroniczne w trakcie naprawy systemu. Mata chroni je przed uszkodzeniami wynikającymi z gromadzenia się ładunków elektrostatycznych. Dotyczy również wykładziny pod stolikiem komputerowym i krzesłem, umieszczonej tam w celu odprowadzenia ładunków elektrostatycznych z użytkownika.

matryca aktywna — typ wyświetlacza ciekłokrystalicznego (LCD), który składa się z co najmniej jednego tranzystora dla każdego piksela ekranu. Kolorowa matryca aktywna wykorzystuje trzy tranzystory dla każdego piksela — osobne dla czerwonego, zielonego oraz niebieskiego pola koloru.

matryca pasywna — inne określenie monitora LCD Dual Scan.

MBR — rekord o wielkości jednego sektora dysku twardego, zawierający podstawowy program inicjalizują­cy oraz tabelę partycji zawierającą informacje o partycjach. Podstawowy program inicjalizujący, w celu okre­ślenia, która z czterech partycji jest partycją aktywną (systemową) wczytuje tabelę partycji, a następnie ładuje pierwszy sektor partycji startowej nazywany sektorem ładowania wolumenu (ang. volume boot sector). Pod­stawowy program inicjalizujący sprawdza, czy sektor ładowania wolumenu, określony przesunięciem równym 510, zawiera sygnaturę o wartości 55AAh. Jeśli tak jest, program inicjalizujący zajmuje się przetworzeniem zawartości tego sektora, w którym zazwyczaj znajduje się program umożliwiający załadowanie systemu ope­racyjnego. Rekord MBR zawsze zajmuje pierwszy sektor dysku określony przez cylinder 0, głowicę 0 i sek­tor 1. Rozwinięcie skrótu to master boot sector.

MCA (ang. Micro Channel Architecture) — rozwiązanie opracowane przez firmę IBM z myślą o serii kom­puterów PS/2, zaprezentowane 2 kwietnia 1987 r. Magistrala oferuje 16- lub 32-bitową szerokość oraz moż­liwość kontrolowania przez wielu nadzorców. Poprzez umożliwienie dostępu kilku procesorów do zasobów pojedynczej magistrali MCA jest ona przystosowana do wykorzystania w systemach wielozadaniowych i wie­loprocesorowych. Obsługuje bezzworkową konfigurację kart, dzięki czemu pozwala wyeliminować jeden z największych problemów związanych z instalacją kart starszego typu. Po opracowaniu magistrali PCI sys­temy wyposażone w architekturę MCA przestały być używane.

MCGA (ang. multicolor graphics array) — typ zaprezentowanego 2 kwietnia 1987 r. przez firmę IBM ste­rownika graficznego umożliwiającego wyświetlanie tekstu i grafiki. Maksymalna rozdzielczość w trybie tek­stowym wynosi 80x25 znaków przy 16 kolorach, natomiast matryca znaku ma wymiary 8x16 pikseli. Mak­symalna rozdzielczość trybu graficznego wynosi 320x200 pikseli przy 256 kolorach (dobieranych z palety liczącej 262 144 kolory) lub w przypadku 2 kolorów — 640x480 pikseli. Sygnałem wyjściowym ze sterownika MCGA jest sygnał analogowy o częstotliwości wyświetlania poziomego wynoszącej 31,5 kHz. Ponadto jest kompatybilny z kolorowymi i monochromatycznymi monitorami analogowymi.

MCH (ang. memory controller hub) — termin stosowany przez firmę Intel w stosunku do układu używanego w chipsetach z serii 8xx, łączącego procesor z urządzeniami o dużej przepustowości, takimi jak pamięć, ma­gistrala graficzna i systemowa. Układ MCH, zastępujący mostek północny, za pośrednictwem interfejsu

0 dużej szybkości komunikuje się z modułem zarządzającym wejściem-wyjściem (w chipsetach 8xx zastąpił mostek południowy). Patrz również: ICH.

MCI (ang. media control interface) — niezależna sprzętowo specyfikacja dotycząca nadzorowania urządzeń

1 plików multimedialnych. MCI stanowi część rozszerzeń multimedialnych oferujących standardowy interfejs mający postać rozkazów sterujących urządzeniami. Rozkazy MCI są wykorzystywane przy nagrywaniu i od­twarzaniu zapisu audio lub przy odtwarzaniu animacji. Do urządzeń MCI należy zaliczyć odtwarzacze CD audio, odtwarzacze kaset cyfrowych, skanery, sekwencery MIDI, odtwarzacze wideo lub magnetowidy oraz urządzenia audio z możliwością odtwarzania plików dźwiękowych w formacie wave.

MDA (ang. monochrome display adapter, również MGA — ang. mono graphics adapter) — typ sterownika graficznego zaprezentowanego 12 sierpnia 1981 r. przez firmę IBM obsługującego wyłącznie tryb tekstowy. Maksymalna rozdzielczość trybu tekstowego wynosi 80x25 znaków przy 4 kolorach, natomiast rozmiar ma­trycy znaku wynosi 9x14 pikseli. Sterownik MDA dysponuje kolorem czarnym, białym, białym rozjaśnionym i tekstem podkreślonym. Tryby graficzne nie są obsługiwane. Sygnałem wyjściowym ze sterownika MDA jest sygnał cyfrowy o częstotliwości wyświetlania poziomego wynoszącej 18,432 kHz. Ponadto są obsługiwane monitory monochromatyczne TTL. Karta MDA firmy IBM dysponuje również portem równoległym drukarki.

mebi — mnożnik jednostki miary odpowiadający liczbie 1 048 576.

mebibajt (Mi) —jednostka określająca ilość informacji równą 1 048 576 bajtom (IMi odpowiada 1024x1024). Wcześniej wielkość była określana jako megabajt binarny. Zobacz również: megabajt i kilobajt.

mega — mnożnik jednostki miary odpowiadający liczbie 1 000 000. Stosowane jest oznaczenie M. Przyjęło się, że w przypadku określania pojemności pamięci lub dysków (taką definicją posługuje się wiele BIOS-ów. program FDISK oraz inne aplikacje służące do partycjonowania dysków), mega jest równe 1 048 576 (1024 kilobajtów, przy czym 1 kilobajt odpowiada 1024 bajtom). Obecnie, mając na myśli wartość 1 048 576 bajtów stosuje się pojęcie mebi. Zobacz również: mebi.

megabajt (MB) —jednostka określająca ilość danych odpowiadająca liczbie 1 000 000 bajtów. Stosuje się również pojęcie megabajta dziesiętnego. Wcześniej w stosunku do wartości 1 048 576 był używany termin megabajta binarnego, ale obecnie określa się ją mianem mebibąjta. Zobacz również: mebibajt.

megapiksel —jednostka określająca rozdzielczość aparatu cyfrowego w przybliżeniu równa 1 000 000 pik­seli. Aparat jednomegapikselowy umożliwia uzyskanie obrazów o rozdzielczości około 1152x864 pikseli, natomiast aparat dwumegapikselowy pozwala uzyskać obrazy o rozdzielczości około 2160x1440 pikseli. Im więcej megapikseli rejestruje aparat, tym większe są rejestrowane obrazy. Zdjęcia o dużej rozdzielczości zaj­mują dużo pamięci, a sam proces ich zapisywania np. na karcie Flash zajmuje nawet kilka sekund.

Memory Stick — urządzenie wyposażone w pamięć Flash, wielkości paska gumy do żucia, opracowane przez firmę Sony. Znalazło zastosowanie w aparatach cyfrowych, kamerach, cyfrowych odtwarzaczach audio i dyktafonach produkowanych głównie przez firmę Sony.

menedżer ładowania — program umożliwiający dokonanie wyboru, z której partycji ma zostać załadowany system operacyjny. Często dostarczany z programami narzędziowymi do partycjonowania dysków takimi jak PartitionMagic lub instalowany wraz z systemem operacyjnym, gdy został już wcześniej zainstalowany inny system operacyjny. Patrz również: partycja aktywna.

MHz — skrót od megaherca —jednostki miary odpowiadającej częstotliwości równej milionowi cykli na sekundę. Jeden herc (Hz) jest równy jednemu cyklowi na sekundę. Nazwa wywodzi się od nazwiska nie­mieckiego fizyka, Heinricha R. Hertza, który w 1883 r. odkrył fale elektromagnetyczne.

MI/MIC (ang. mode indicate/mode indicate common) — spotyka się również określenie Forced lub Manuał Originate. Rozwiązanie pomocne przy instalacji sprzętu komunikacyjnego, w przypadku, gdy do nawiązywa­nia połączenia nie jest używany modem. W takim przypadku modem działa w trybie nasłuchu (ang. dumb mode), podczas którego jest pozbawiony możliwości skorzystania z funkcji automatycznego wybierania nu­meru. Ponadto modem musi zostać przełączony w tryb aktywności, który umożliwi mu połączenie się z mo­demem wywoływanym.

MIDI (ang. musical instrument digital interface) — standard interfejsu i formatu plików, umożliwiający pod­łączenie do komputera instrumentów muzycznych i zapisanie utworu. Przy wykorzystaniu komputera i od­powiedniego oprogramowania istnieje możliwość jednoczesnego zastosowania wielu instrumentów połączo­nych ze sobą szeregowo. Operacje wykonywana na instrumentach mogą być przechwytywane, zapisywane, modyfikowane i ponownie odtwarzane. Plik MIDI przechowuje informacje na temat nut, długości dźwięków (poszczególnych nut), ich natężenia i rodzaju instrumentów obsługiwanych maksymalnie przez 16 kanałów. Przy użyciu sekwencerów można sterować takimi funkcjami MIDI jak nagrywanie, odtwarzanie i edycja. Pli­ki MIDI zawierają tylko informacje o nutach, a nie rzeczywiste dane dźwiękowe. Chociaż pliki MIDI mogą być odtwarzane dosłownie przez każdą kartę dźwiękową, to jednak w przypadku starszych modeli istnieje możliwość użycia syntezy FM emulującej instrumenty muzyczne, które zostały wykorzystane przy tworzeniu plików MIDI. W nowszych kartach dźwiękowych wykorzystuje się zapisane próbki brzemienia różnych in­strumentów, dzięki czemu w trakcie odtwarzania pliku MIDI można uzyskać bardziej realistyczny efekt.

migotanie — objaw występujący w monitorach, wywołany niską częstotliwością odświeżania. Prowadzi do zmęczenia oczu.

MII — procesor kompatybilny z gniazdem Socket 7. Oryginalnie opracowany przez firmę Cyrix, a obecnie sprzedawany przez firmę VIA Technologies pod nazwą VIA Cyrix MII.

mikro (u,) — przedrostek oznaczający milionową część (1/1000000 lub 0,000001) zastosowanej jednostki.

mikron —jednostka miary odpowiadająca jednej milionowej metra. Często wykorzystywana do określania szerokości ścieżek obwodów drukowanych stosowanych w trakcie wytwarzania układów scalonych. Aktual­nie produkowane układy scalone opierają się na technologii, w której stosuje się ścieżki o szerokości 0,13 lub 0,15 mikrona.

mikroprocesor — centralna jednostka obliczeniowa.wykonująca program zapisany w pamięci i komunikują­ca się z urządzeniami zewnętrznymi przy pomocy portów.

mikrosekunda (u,s)—jednostka czasu równa jednej milionowej sekundy (1/1000000 lub 0,000001).

mili (m) — przedrostek oznaczający jedną tysięczną (1/1000 lub 0.001) zastosowanej jednostki.

milisekunda (ms) —jednostka czasu równa jednej tysięcznej sekundy (1/1000 lub 0,001).

MIME (ang. Midtipurpose Internet Mail Extensions) — rozszerzenie umożliwiające usługom internetowym, w tym poczcie elektronicznej, wymianę plików binarnych oraz określanie odpowiedniego programu, który będzie odpowiedzialny za otwarcie pobranego pliku.

MiniTower — typ obudowy komputerów PC niższych od obudów typu Tower. Tego typu obudowa posiada z reguły 3 kieszenie 5.25" i jest stosowana w większości komputerów dostępnych w sprzedaży detalicznej. Obecnie obudowy tego typu są w większości zgodne z formatem ATX i Micro-ATX.

MIPS (ang. milion instructions per second — milion operacji na sekundę) — określenie dotyczy średniej ilości instrukcji kodu maszynowego, którą jest w stanie w ciągu sekundy przetworzyć lub wykonać komputer. Ze względu na to, że poszczególne modele procesorów w ramach jednej instrukcji wykonują różne zadania, jednostka MIPS powinna służyć tylko jako ogólny wskaźnik wydajności porównujący odmienne typy kom­puterów.

MMDS (ang. Multichannel Multipoint Distribution Sen/ice) — najpopularniejsza odmiana tzw. bezprzewo­dowej telewizji kablowej. Technologia MMDS jest również stosowana przy świadczeniu usługi bezprzewo­dowego dostępu do Internetu pozwalająca na dwukierunkowe przesyłanie danych. Jednym z czołowych pro­ducentów korzystających z technologii MMDS jest firma Navini Networks (http://www.navininefworks.com).

Wolumeny większe niż 2 GiB są obsługiwane tylko przez system Windows NT/2000/XP i dlatego ich użycie jest niezalecane.

W wolumenach mniejszych niż 512 MiB domyślnie stosowany jest system FAT16. Mimo to, zmieniając parametry formatowania, można wymusić użycie FAT32.

Systemy Windows 2000 i Windows XP mogą formatować wolumeny FAT32 nie większe niż 32 GiB. Mimo to obsługują wolumeny o wielkości do 2 TiB.

Numer wersji 3.1 wynika! z ogólnej numeracji systemów Windows. W tamtym czasie dostępny byl również „zwykły" 16-bitowy system Windows 3.1 —przyp. tłum.

---