Etapy Procesu Badawczego

1. Wstępne sformułowanie problemu badawczego

• Problem badawczy - zagadnienie, które nie znalazło jeszcze właściwego rozstrzygnięcia w nauce, albo istniejące wyniki badań są przez nas kwestionowane

• Ustalenie „statusu ontologicznego” badanego problemu

• Przegląd literatury na temat analizowanego zagadnienia

• Decyzja o eksploracyjnym bądź eksplanacyjnym charakterze badań

2. Eksplikacja problematyki badawczej

Eksplikacja - uszczegółowienie i wyrażenie pojęć w kategoriach naukowych

• Zapisanie szczegółowych problemów znajdujących się w obrębie badanego zagadnienia

• Zdefiniowanie pojęć w terminologii naukowej

• Ustalenie poziomu analizy i wymiaru czasowego badania

• Selekcja problemów szczegółowych wg kryterium teoretycznego, metodologicznego i techniczno-organizacyjnego

• Dobór hipotez badawczych

Hipoteza- wg Kazimierza Ajdukiewicza to "...nieprzyjęta jeszcze racja wyjaśnienia jakiegoś faktu, którą podajemy procedurze sprawdzania"

Dobra hipoteza

• Hipoteza powinna być nowa, ale powinna posiadać uzasadnienie

• Hipoteza powinna być sprawdzalna

• Hipoteza musi być adekwatną odpowiedzią na problem - jednoznacznie odnosić się do problemu

• Hipoteza musi być tak sformułowana, aby łatwo można ją było przyjąć lub odrzucić.

• Hipoteza powinna posiadać warunki sprawdzalności, precyzować zakres i moc wyjaśniania

• Hipoteza powinna wskazywać kierunek zależności, Hipoteza powinna mówić o istnieniu zależności, a nie o jej braku.

3.Operacjonalizacja problematyki badawczej

• Decyzja o populacji badawczej albo bazy źródłowej

• Decyzja o wyborze metody i techniki badawczej i decyzje o sposobie analizy wyników

• Przełożenie pojęć teoretycznych na operacyjne (dostępne obserwacji) - dobór wskaźników

Zmienne w badaniach

• Zmienna - to cecha badanego obiektu, która przybiera co najmniej 2 wartości

• Zmienne w badaniach przybierają postać:

• zmiennych niezależnych - pełniących w procesie wnioskowania rolę przyczyny zjawiska, tej cechy, która wpływa na inną cechę.
  zmiennych zależnych te, na które wpływa zmienna niezależna, pełniące w procesie wnioskowania rolę skutku). Podział na zmienne zależne i niezależne ma charakter płynny, ponieważ w większości przypadków to badacz ustala, w zależności od przyjętych hipotez, która ze zmiennych uznana zostanie za niezależną, a która za zależną

• Znany jest też podział na:

• zmienne ilościowe - dające się w sensowny sposób wyrazić w postaci liczb, jak wiek wzrost, liczebność grupy, frekwencja wyborcza)

• zmienne jakościowe - wobec których wszelka kwantyfikacja nie ma sensu, jak np. zawód, przynależność do danej partii itp.).

Klasyfikacja zmiennych Lazarsfelda i Menzla:

Zmienne jednostkowe Zmienne zbiorowe

• 1. zmienne absolutne 1. zmienne analityczne

• 2.zmienne relatywne 2. zmienne strukturalne

• - porównawcze

• - powiązane (relacjonalne) 3. zmienne globalne

• - kontekstowe

Zmienne jednostkowe odnoszą się do poszczególnych członków społeczeństwa. Zmienne absolutne są cechami, które przysługują jednostce niezależnie od jej relacji z innymi. Do zmiennych absolutnych zalicza się wszystkie cechy biologiczne i demograficzne jednostek (np. płeć, wykształcenie), ale też cechy zależne od woli jednostki, jak np. zawód, poglądy polityczne, itp. Drugą grupę stanowią zmienne, które odnoszą się do jednostek, jednakże w ich relacjach z innymi ludźmi - zmienne relatywne. Wśród nich wyróżnia się:

zmienne porównawcze, które odnoszą cechy absolutne jednostek do tych samych własności

innych jednostek, najczęściej według jakiejś zewnętrznej skali (np. inteligencja według wyników testów IQ, wykształcenie w odniesieniu do struktury kształcenia w danym kraju);

zmienne powiązane (relacjonalne), które opisują powiązania jednostek z otoczeniem i

uzys­kują sens wyłącznie w kontekście owych powiązań. J. Karpiński uznaje, iż własności relacjonalne przysługują obiektowi, gdy przysługiwanie mu danej własności zależy od pozostawania tego obiektu w określonej relacji do jakichś obiektów lub od pozostawania jakichś obiektów w określonej relacji do danego obiektu. Np. zmienna wysoki prestiż ma sens wyłącznie wówczas, kiedy istnieje obiekt, który obdarzony jest wysokim prestiżem i grupa innych ludzi, którzy tę osobę darzą wysokim szacunkiem, jako że osoba nie może sama obdarzyć siebie prestiżem. Podobnie jest ze zmienną „rozmiar posiadanej władzy”, czy „popularność posiadaną przez polityka”, które to cechy otrzymują sens wyłącznie w sytuacji, gdy jednostka powiązana jest relacjami z innymi jednostkami.

zmienne kontekstowe, będąc zmiennymi jednostkowymi właściwie nie orzekają o cechach

jednostki, lecz o cechach jej otoczenia, które to cechy mogą mieć dla cech opisywanej jednostki znaczenie (np. przynależność do jakiejś narodowości - Polak, Niemiec, do wyznawców danej religii - katolik, muzułmanin, czy mieszkaniec wsi bądź miasta, mieszkaniec okręgu wyborczego głosującego w przytłaczającej większości na partię Y).

Zmienne zbiorowe podzielili autorzy klasyfikacji na trzy grupy:

zmienne analityczne, powstające w wyniku wykonania operacji matematycznych na własnościach każdego członka zbiorowości (najczęściej na własnościach absolutnych); są to niezwykle często używane w opisie zbiorowości miary średnie, przeciętne, zagregowane, jak np. średnia wieku, zarobków, odsetek kobiet wśród zatrudnionych w danym przedsiębiorstwie itp.

zmienne strukturalne, charakteryzują powiązania między elementami grupy oraz ukazują relacje każdego spośród członków zbiorowości do pozostałych, odnoszą się do właściwości wynikających ze struktury (budowy) lub organizacji zbiorowości, ( np. struktura klasowa, stopień integracji w grupie, struktura formalna/nieformalna w grupie itp.).

zmienne globalne, nie są oparte na cechach członków zbiorowości, którą charakteryzują, nie dadzą się z cech tych członków zbiorowości wyprowadzić, jako że są wyłącznie właściwościami zbiorowości, są nieredukowalne w żadnym razie do cech jednostkowych, jednak mają znaczący wpływ na różne cechy opisujące tę zbiorowość (np. poziom cywilizacji w danej zbiorowości, budżet gminy czy państwa, poziom nasycenia instytucjami czy też kultura islamu).

Zależności między zmiennymi

• Zależności między zmiennymi możemy badać jako związki przyczynowo-skutkowe lub korelacyjne.

• W pierwszym przypadku staramy się udowodnić że zjawisko A jest przyczyną B. Nie wystarczy zwykłe stwierdzenie ich współwystępowania- należy przeprowadzić badanie eksperymentalne, w którym badacz manipulując zjawiskiem A doprowadzi do zmian zjawiska B. Niekiedy także znajomość natury badanych zjawisk pozwala pośrednio wnosić które jest przyczyną a które skutkiem (z pewnością raczej inteligencja warunkuje wyniki w nauce a nie odwrotnie).

• Badając zależności korelacyjne ograniczamy się do stwierdzenia ich współwystępowania, nie wysuwamy twierdzeń które jest przyczyną a które skutkiem.

• Uwaga na zależności pozorne!

Wskaźniki

• Zjawisko nieobserwowalne lub trudno obserwowalne, o którym chcemy wnioskować nazywać będziemy indicatum.

• Wskaźnikiem nazywać będziemy takie zjawisko obserwowalne którego wystąpienie pozwala z dostatecznie dużym prawdopodobieństwem stwierdzić, że zaszło również indicatum.

Klasyfikacja wskaźników

• Definicyjne - wskaźnik i indicatum łączy zależność o charakterze logicznym. Przykładem może być np. długość słupka rtęci w termometrze jako wskaźnik temperatury, ilość osób głosujących na kandydata jako wskaźnik poparcia społecznego

• Rzeczowe - wskaźnik i indicatum łączy zależność o charakterze rzeczowym

-empiryczne (W i I należą do tej samej klasy zjawisk)-

np. Wskaźnikiem zamożności jest stan konta, model samochodu czy wielkość posiadanego mieszkania

-inferencyjne (W i I należą do różnych klas zjawisk) Mają one zwykle charakter złożony, dopiero konfiguracja kilku wskaźników inferencyjnych pozwala na wnioskowanie o wystąpieniu indicatum

(wynik w teście psychologicznym jako wskaźnik inteligencji, deklaracje ustne w odpowiedzi na pytania ankietera dotyczące sympatii politycznych).

4. Dobór próby badawczej

• Próby badawcze mogą się odnosić zarówno do populacji ludzkich, jak też do artefaktów będących wytworami człowieka. W obu przypadkach badacz musi podjąć decyzję o reprezentatywności próby, jej liczebności oraz technice doboru. Należy w sposób precyzyjny wypełnić wszelkie warunki wymagalne przy doborze próby reprezentatywnej, by rozkład cech badanej części zbiorowości był identyczny z rozkładem cech całej populacji generalnej.
  Jeżeli dotyczy to prób losowych, wówczas warunkiem ich reprezentatywności jest posiadanie operatu losowania zawierającego wszystkie jednostki należące do populacji generalnej oraz zastosowanie takiego mechanizmu losowania jednostek do próby, aby każda jednostka populacji generalnej miała identyczne prawdopodobieństwo włączenia do próby badawczej.

• Sposób doboru próby wyznacza również obrana w koncepcji badania jednostka analizy - pojedynczy obiekt (osoba) czy też zbiorowy (grupa). Stosownie do tego dobór powinien mieć charakter jednostkowy bądź grupowy.

• Próby reprezentatywne - losowe

• Próby niereprezentatywne - celowe

5. Konstrukcja narzędzia badawczego

• Narzędzia badawcze to - skorelowane z wybraną metodą i techniką badawczą - pomoce, służące badaczowi do przeprowadzenia zaplanowanego pomiaru. Narzędzia badawcze nie mają uniwersalnego charakteru i zwykle każde badanie wymaga konstrukcji oryginalnego narzędzia. Narzędziem w badaniu politologicznym może być: kwestionariusz wywiadu, kwestionariusz ankiety, arkusz obserwacyjny, klucz kategoryzacyjny do analizy treści, instrukcja przeglądania dokumentów czy też test badawczy.

• Pamiętamy! Pytania stawiane w eksplikacii przez badacza nie są pytaniami do respondenta!!!
  

6. Pilotaż badań

• Czy rozumowanie prowadzone przez badacza w zdefiniowaniu problemu badawczego przebiegało właściwym torem?

• Czy wybrana metoda i technika odpowiada założeniom badawczym?

• Czy problem został właściwie zoperacjonalizowany?

• Czy dobrane wskaźniki są trafne (mierzą to, co powinny mierzyć) i rzetelne (zastosowane do poszczególnych przypadków różnicują je w sposób poprawny)?

• Czy kwestionariusz został skonstruowany w sposób poprawny (pytania są zrozumiałe, odpowiedzi wiarygodne, kafeterie prawidłowo sklasyfikowane?

• Czy jest możliwość przekonstruowania pytań otwartych w pytania zamknięte na podstawie odpowiedzi uzyskanych w próbie?

• Pilotaż pozwala także dokonać zasadniczych obserwacji natury technicznej, jak: dostępność respondentów, czas trwania wywiadu, czy opracowania danych zastanych.

• Oczywiście, pilotaż powinien być prowadzony w tej samej zbiorowości (na tym samym „materiale badawczym”), w której realizowane będzie badanie właściwe.

7. Realizacja badań

• Rozpoczyna je wyznaczenie momentu ich rozpoczęcia i w miarę dokładnie określonego momentu ich zakończenia. Taka precyzja w określaniu czasu wymagana jest zwłaszcza wówczas, kiedy przedmiotem badań są wszelkie aspekty ludzkiej świadomości (postawy), zwłaszcza zaś te, na których zmiany może oddziaływać przebieg bieżących wydarzeń społecznych czy politycznych. Mniejsze znaczenie ma to podczas badań wykorzystujących źródła zastane, chociaż ze względów organizacyjnych i w tym przypadku wskazane jest planowanie poszczególnych sekwencji czasowych. Czas trwania badań wyznaczają różne czynniki, wśród których najważniejszą rolę odgrywają: przestrzenne rozproszenie badanej zbiorowości, stosowane techniki i narzędzia badawcze, przede wszystkim zaś liczebność i sposób funkcjonowania zespołu badawczego (np. sieć ankieterska).

8. Weryfikacja zebranych danych

• Zewnętrzna

• a)stopień realizacji próby badawczej (procentowo),

• b)kierunki zniekształceń w realizacji próby badawczej,

• c)stopień zupełności zrealizowanych kwestionariuszy,

• d)materiał wadliwy przeznaczony do eliminacji,

• e)charakter i znaczenie nieprawidłowości mających miejsce przy odpowiedziach na poszczególne pytania oraz sposób ich eliminacji.

• Wewnętrzna - rozważa prawdziwość materiału źródłowego wyłącznie w oparciu o wewnętrzną analizę jego logiki, spójności, czy sensu.

9.Wstępna analiza wyników badań

• Instrukcja kodowa

• Kodowanie

• Wprowadzanie danych do komputera

• Analiza wartości brzegowych t. najogólnieszych wyników badań

10. Weryfikacja hipotez

Na tym etapie należy wrócić do etapu eksplikacji i przywołać sformułowane tam hipotezy badawcze. Jak wiadomo, mają one zwykle postać związku dwóch zmiennych o bezwyjątkowym lub probabilistycznym charakterze. Ich testowanie polega zatem na sprawdzeniu prawdziwości tych założeń, potwierdzenie bądź obalenie związku pomiędzy zmiennymi oraz sprawdzenie jego siły. Ustalone w trakcie analizy wyników zależności pomiędzy zmiennymi oraz wiedza na temat ewentualnej siły stwierdzonych korelacji stanowi podstawę do przyjęcia tak hipotezy, jak również wynikającego z niej uogólnienia (twierdzenia) dotyczącego badanego obszaru.

11. Raport

• Raport może przybierać rozmaitą postać - od prostej prezentacji wyników do rozległych rozważań teoretycznych, gdzie wyniki stanowią zaledwie ilustrację głównego problemu. Niezależnie od tego, w raporcie powinny się jednak znaleźć bezwyjątkowo najważniejsze założenia badawcze, charakterystyka procesu eksplikacji i operacjonalizacji, opis przebiegu badań oraz prezentacja wyników i analiz. W prezentacji wyników należy szczególnie uwypuklić te pytania, na które udało się uzyskać satysfakcjonujące naukowo odpowiedzi, szczegółową analizę zarówno potwierdzonych, jak i niepotwierdzonych hipotez oraz prezentacje nowych odkryć. Nie powinno się także ukrywać poniesionych porażek oraz ukazania nowych pytań, wątpliwości, problemów, hipotez, jakie pojawiły się zbyt późno, aby można je włączyć do badania.

Podsumowanie

Kolejność realizacji poszczególnych etapów procesu badawczego ma mniejsze znaczenie niż fakt, aby badacz wcześnie czy późnie odniósł się do poszczególnych kwestii zawartych w poszczególnych etapach, co pozwoli mu uniknąć problemu z interpretacją wyników na koniec badania.

J. Karpiński, Wprowadzenie do metodologii nauk społecznych, Warszawa 2006, s. 79.

6

---