FAKTY PRAWNE
I. Pojęcie faktu prawnego
Faktami prawnymi są nazywane wszystkie te okoliczności wymieniane w przepisach prawa, które pociągają za sobą, wywołują czy rodzą skutki prawne- inaczej mówiąc- powodują powstawanie, zmiany albo wygasanie bądź to uprawnień, bądź obowiązków, bądź też uprawnień i obowiązków. Postanowienia przepisów prawa rozstrzygają, które okoliczności są faktami prawnymi wywołującymi skutki prawne.
W polskim języku prawniczym nie ukształtowała się do tej pory jednolita, powszechnie aprobowana terminologia. Najwięcej sporów dotyczy rozróżnienia pojęć "fakt prawny" i "zdarzenie prawne". Istnieje kilka teorii.
- fakty prawne jako zdarzenia prawne,
- fakt prawny jako wyższa jednostka systematyczna od zdarzenia prawnego,
- zdarzenie prawne jako pojęcie wyłączne.
- zdarzenia prawne jako wyższa jednostka systematyczna od faktu prawnego, w jej obrębie wyróżnia się: fakty prawne i zachowania,
- zdarzenia prawne jako dzielące się na zdarzenia sensu stricto i działania.
Faktami prawnymi nazywa się także często okoliczności powodujące powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunku prawnego.
Jednak fakty prawne nie zawsze wywołują powstanie stosunku prawnego. Jeśli jeden podmiot prawa wyrządzi drugiemu szkodę, z mocy obowiązującego prawa jest zobowiązany do jej naprawienia, drugi zaś może żądać naprawienia owej szkody, jest więc uprawniony. Powstały więc obowiązania o charakterze prawnym, uprawnienie jednego podmiotu odpowiada obowiązkowi drugiego, czyli strony stały się stronami stosunku prawnego. Jednak stosując taką interpretację każdy fakt prawny musiałby prowadzić do powstania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego, a więc do powstanie, zmiany lub wygaśnięcia powiązań między podmiotami prawa, polegających na tym, że jeden z nich będzie zobowiązany w odniesieniu do drugiego, ten drugi zaś, jako uprawniony będzie mógł domagać się odpowiedniego zachowania od pierwszego.
Istnieją jednak fakty prawne, które powodują powstanie tylko uprawnień lub tylko obowiązków i nie wywołują stosunku prawnego, nie związują bowiem jednego podmiotu drugim i nie powodują powstania wzajemnie skorelowanych uprawnień i obowiązków dwu podmiotów prawa- np. nakazy dokonywania określonych zabiegów agrotechnicznych nie dotyczą działań, które się komuś należą- organowi administracji nic się tu nie należy, a druga strona ma obowiązek przestrzegania przepisu. Uprawnienia uzyskuje administracja jedynie w wypadku naruszenia zakazu.
Każdy stosunek prawny wywołuje powstaje w wyniku tego, iż zaistniał określony fakt prawny, ale nie każdy fakt prawny powoduje powstanie stosunku prawnego.
II. Podział faktów prawnych
1. zdarzenia - okoliczności wywołujące skutki prawne niezależne od zachowania się podmiotów prawa, np.: śmierć ( rodzi skutki prawne w postaci obowiązku pochówku, otwarcia spadku ), urodzenie ( powoduje skutek prawny w postaci nabycia zdolności prawnej ), upływ czasu ( np. ukończenie 18 roku życia powoduje uzyskanie pełnej zdolności do czynności prawnych ),
2. zachowania
a) działania- zachowanie się podmiotu prawa, polegające na wykonywaniu określonych czynności, a więc takich czy innych ruchów, które można poznać za pomocą obserwacji zewnętrznej. Działaniem jest np. puszczanie w obieg podrobionych pieniędzy, znieważenie innej osoby, wydanie testamentu, wydanie faktury VAT,
b) zaniechania- brak działania ( nie w każdym przypadku )- jest to brak działania prawnego, wymaganego przez prawo. Zaniechał dokonania danej czynności ten adresat przepisu, który nie działał, choć powinien, gdyż odpowiedni przepis prawa nakazywał mu działać. W tekstach prawnych zaniechanie jest określane dzięki użyciu nazwy zanegowanej ( "kto nie wykonuje" ),
Różnicę pomiędzy działaniem a zaniechaniem dobrze ilustruje poniższy przykład. Sprzedawca wystawił fakturę kupującemu komputer. Było to działanie, ponieważ wykonał określoną czynność- zarówno w sensie materialnym ( napis, wydrukowanie ) jak i niematerialnym ( powstanie zobowiązań ). Kupujący ma obowiązek zapłaty tej faktury w ciągu 14 dni. Jeżeli zapłaci, również będzie to działanie- wykona czynność- zapłacenie gotówki ( bądź przelanie pieniędzy na konto ). Jeżeli jednak nie zapłaci w ciągu 14 dni, to będzie to zaniechanie, ponieważ nie wykona on żadnego działania nakazanego przez prawo ( a więc zapłaty w owym terminie ).
a) czynności prawne- świadome i zgodne z przepisami prawa zachowania podmiotów, zmierzające do wywołania skutków prawnych mocą odpowiednich oświadczeń woli.
A. Czynności prawne jedno- i dwustronne
Kryterium podziału jest tu okoliczność, czy do dokonania danej czynności prawnej wystarcza oświadczenie woli jednej tylko strony, czy też potrzeba oświadczeń woli dwu lub więcej stron.
Czynnościami prawnymi jednostronnymi są np. testament, porzucenie rzeczy, objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej, wypowiedzenie stosunku prawnego, przyjęcie i odrzucenie spadku.
Do dokonania czynności prawnej, tj. umowy konieczne jest zgodne oświadczenie woli dwu lub więcej stron ( np. umowa sprzedaży, najmu, darowizny, spółki ).
B. Czynności prawne miedzy żyjącymi ( inter vivas ) i na wypadek śmierci ( mortis causa
Czynności prawne mortis causa tym się odznaczają, że skuteczność ich jest zależna od śmierci osoby, która czynność dokonała, przy czym osoba, która ma odnieść korzyść z tej czynności, musi istnieć w chwili tej śmierci, np. testament.
Wszystkie inne czynności prawne są czynnościami między inter vivas.
C. Czynności prawne konsensualne i realne
Czynność prawna konsensualna jest dokonana, gdy strona ( przy czynnościach prawnych jednostronnych ) albo strony ( przy umowach ) złożą oświadczenie woli.
Czynności prawne realne zachodzą wtedy, gdy do ich ważności poza oświadczeniem woli wymagane są jeszcze inne elementy- np. wydanie rzeczy. Np. umowa przechowania- stosunek przechowania nie powstaje z chwilą oświadczenia woli składającego i przechowawcy, lecz dopiero wtedy, gdy rzecz zostanie oddana przechowawcy na przechowanie. Inne czynności realne: zastaw, zadatek, nabycie spłaconej wierzytelności, użyczenie.
D. Czynności prawne rozporządzające i zobowiązujące
Czynność prawna rozporządzająca ( rozporządzenie ) jest to taka czynność prawna, której celem i bezpośrednim skutkiem jest przeniesienie, obciążenie albo zniesienia prawa majątkowego. Rozporządzenie dotyczy istniejącego już prawa majątkowego i prowadzi po stronie dokonującego czynność prawnej do utraty prawa lub jego zmiany, która nie może polegać na rozszerzenie lub wzmocnienia prawa. Będzie to np. zbycie prawa majątkowego ( np. przeniesienie rzeczy ), przelew wierzytelności, zbycie spadku, przeniesienie prawa autorskiego, porzucenie rzeczy ruchomej, zwolnienie z długu.
Czynnością prawną zobowiązującą jest czynność prawna, która powiększa pasywa osoby dokonującej czynności, polega ona na tym, że osoba ta zobowiązuje się względem innej osoby do świadczenia. W przyszłości czynność taka może ( ale nie musi ) doprowadzić do rozporządzenia ( np. umowa najmu jest czynnością prawną zobowiązującą po stronie najemcy, który zobowiązuje się do zapłaty czynszu, suma zapłata będzie rozporządzeniem. Nie każde zobowiązanie prowadzi do rozporządzenia ( np. przechowawca zobowiązuje się do czuwania nad rzeczą oddaną na przechowanie, czuwanie jest wykonaniem zobowiązania ale nie rozporządzeniem )
E. Czynności prawne przysparzające
Czynnością prawną przysparzającą jest czynność, której skutkiem i to zamierzonym przez dokonującego czynność, jest przysporzenie korzyści majątkowej innej osobie, korzyść ta może polegać czy to na zwiększeniu aktywów tej osoby ( np. przez nabycie prawa własności lub innego prawa ) bądź też na zmniejszeniu jej pasywów ( np. zwolnienie z długu ). Chodzi tu o korzyść w znaczeniu prawnym, co nie zawsze pokrywa się z korzyścią w sensie gospodarczym ( np. ktoś, kto sprzedał towar za pół ceny gospodarczo rzecz biorąc stracił, ale z punktu widzenia prawa nastąpiło na jego rzecz przysporzenie w postaci nabycia prawa własności pewnej sumy pieniężnej przy równoczesnej utracie innego aktywu, jakim było prawo własności sprzedanej rzeczy.
F. Czynności prawne odpłatne i nieodpłatne
Czynność prawna jest odpłatna, jeżeli strona, która dokonała przysporzenia otrzymuje lub ma otrzymać w zamian korzyść majątkową, stanowiącą ekwiwalent tego przysporzenia.
Czynność prawna jest nieodpłatna, jeżeli takiego ekwiwalentu brak.
G. Czynności prawne kauzalne ( przyczynowe ) i abstrakcyjne ( oderwane )
Zacznijmy od tego, iż możemy wyróżnić trzy rodzaje podstawy prawnej przysporzenia:
a) causa solvendi- celem jest tu zwolnienie się od obowiązku ciążącego na osobie dokonującej przysporzenia, czyli zmniejszenie jej pasywów ( np. zapłata długu ),
b) causa obligandi vel acquirendi- celem przysporzenia jest nabycie prawa lub innej korzyści majątkowej przez dokonującego przysporzenia, czyli zwiększenie jego aktywów ( np. sprzedaż, najem ),
c) causa donandi- dokonuje się danej czynności prawnej wyłącznie po to, aby nastąpiło przysporzenie na rzecz innej osoby bez żadnego ekwiwalentu ( np. darowizna ).
Czynność prawna jest kauzalna, jeżeli jej ważność zależy od prawidłowości causa.
Czynność prawna jest abstrakcyjna, jeżeli takiej zależności nie ma.
Np. załóżmy, iż A jako sprzedawca zawiera z kupującym B umowę sprzedaży rzeczy ruchomej indywidualnie oznaczonej, przy czym zgodnie z wolą stron sprzedaż ma mieć tylko skutki czynności prawnej zobowiązującej tzn., że przeniesienie prawa własności rzeczy sprzedanej ma nastąpić później w drodze samoistnej czynności prawnej rozporządzającej, w drodze umowy o przeniesienie prawa własności. W umowie sprzedaży A dokonuje na rzecz B przysporzenia w postaci nabycia przez B wierzytelności do A o przeniesienie prawa własności na rzeczy sprzedanej. Przysporzenie to nastąpiło aquirendi causa, gdyż A kierował się zamiarem nabycia wierzytelności o zapłatę ceny kupna. Umowa sprzedaży jest czynnością kauzalną, gdyż kupujący zobowiązuje się zapłacić sprzedawcy cenę. Jeżeli jakiegokolwiek powodu nie było prawidłowego porozumienia się co do causa, umowa sprzedaży jest nieważna. Jeżeli z jakichkolwiek powodów umowa sprzedaży, z której wynika obowiązek przeniesienia własności jest nieważna, to umowa o przeniesienie własności również jest nieważna. Mimo więc zawarcia tej drugiej umowy o przeniesienie własności, A nie przestaje być właścicielem rzeczy i będzie mógł dochodzić jej zwrotu w drodze skargi wydobywczej ( rei vindicato ), zarówno od swego kontrahenta, jak i od osoby trzeciej, której np. B w tym czasie zbył rzecz ( oczywiście, o ile osoba trzecia nie stała się właścicielem rzeczy z mocy innych przepisów ).
Jeżeli natomiast umowa o przeniesienie własności byłaby traktowana przez ustawodawstwo jako abstrakcyjna, czyli niezależna od ważności causa, to B nabyłby własność rzeczy mimo nieważności umowy sprzedaży. A nie jest oczywiście pozbawiony prawnej, będzie mógł żądać od B zwrotu rzeczy, ale będzie to już roszczenie obligatoryjne, skuteczne tylko względem B, a nie osoby trzeciej, która nabyła własność od B zgodnie z prawem.
W prawie polskim występuje tu podział na cztery grupy czynności:
- czynności prawne, których kazualność nie budzi wątpliwości, wynika bezpośrednio z treści danego typu czynności prawnej: większość umów nazwanych ( sprzedaży, zamiany, najmu, dzierżawy, pożyczki, darowizny ). Causa jest tu nie tylko przesłanką ważności czynności prawnej, ale musi być objęta treścią czynności prawnej, gdyż inaczej czynność w ogóle nie dochodzi do skutku,
- czynności prawne materialnie kazualne, ale formalnie abstrakcyjne: ważność czynności zależy od causa, ale nie musi ona być ujawniona w treści czynności, np. umowa o przeniesienie własności rzeczy ruchomych, o ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego na rzeczach ruchomych, umowa przelewu, zbycie spadku.
- czynności prawne materialnie oderwane, nieprawidłowość causa nie ma wpływu na ważność czynności prawnej: zobowiązania wynikające z weksla lub czeku ( "poręczenie bezwarunkowe zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej ), przejęcie długu,
- czynności prawne formalnie oderwane: brak wskazówek w ustawie, czy są one również materialnie oderwane- np. zwolnienie z długu, poręczenie.
b) czyny- zachowanie się podmiotu prawa, który rodzi skutki prawne, choć do wywołania owych skutków podmiot prawa swym zachowaniem nie zmierzał,
- zgodne z prawem, ( np. znalezieni rzeczy zgubionej
- niezgodne z prawem ( bezprawne, niedozwolone ),- rodzi niekorzystne dla podmiotu skutki prawne powstałe w wyniku niezgodności z przepisami prawa, np. wyrządzenie komuś szkody, nieumyślne zabójstwo
3. Zdarzenia albo zachowania oraz konstytutywne orzeczenie sądowe:
Orzeczenia konstytutywne- powodują powstanie bądź zmianę czyichś uprawnień lub obowiązków,
Orzeczenia deklaratoryjne- stwierdzają istnienie określonych uprawnień lub obowiązków ( np. wspomniany już wcześniej nakaz dokonywania określonych zabiegów agrotechnicznych ),
Zdarzenia te od samych zdarzeń oraz zachowań odróżnia to, że skutki prawne rodzą dopiero razem wzięte zachowania lub zdarzenia wraz z tzw. konstytutywnymi orzeczeniami sądowymi ( decyzje administracyjnymi ).
Podział faktów prawnych na zdarzenia i zachowania wyodrębnia także Jerzy Wróblewski: "Fakty prawne dzielą się na zdarzenia, tj. fakty prawne nie będące zachowaniem się człowieka ( np. spalenie się ubezpieczonego budynku gospodarczego wskutek uderzenia pioruna mimo istnienia prawnie wymaganych urządzeń ubezpieczających ) oraz na zachowania się ( np. zawarcie umowy ubezpieczenia, podpalenie budynku gospodarczego )"
SKUTKI PRAWNE
Przez skutki prawne rozumie się wszystkie następstwa prawne jakie przepisy prawa wiążą z faktami prawnymi, następstwa, jakie powinny nastąpić ( lub mogą nastąpić ), gdy zaistnieje fakt prawny. Sprowadzają się do zachowań będących obowiązkami podmiotów prawa, bądź też do zachowań stanowiących ich uprawnienia. Od postanowień prawa zależy, czy z danym faktem wiązać dany skutek prawny czy też żadnego skutku prawnego z nim nie wiązać i jakiego rodzaju są to skutki prawne.
Wyznaczanie skutków prawnych przez prawo:
a) przepisy jednoznacznie precyzują skutek prawny niczego nie uzależniając od ocen organów stosujących prawo,
Art. 154 [Wymiar urlopu wypoczynkowego] kp § 1. Wymiar urlopu wynosi:
1) 18 dni - po roku pracy,
2) 20 dni - po 6 latach pracy,
3) 26 dni - po 10 latach pracy
b) przepisy oznaczające jednoznacznie skutki prawne, ale określające tylko górną lub dolną granicę ich wymiaru:
Art. 125 [Zamach na dobra kultury] kk § 1. Kto, na obszarze okupowanym, zajętym lub na którym toczą się działania zbrojne, naruszając prawo międzynarodowe, niszczy, uszkadza lub zabiera dobro kultury,
podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 2. Jeżeli czyn dotyczy dobra mającego szczególne znaczenie dla kultury, sprawca
podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.
c) przepisy nakazujące stosowanie więcej niż jednego rodzaju skutków prawnych przy zakreśleniu ich dolnej lub górnej granicy:
Art. 42 [Prowadzenie pojazdów] kk § 1. Sąd może orzec zakaz prowadzenia pojazdów określonego rodzaju w razie skazania osoby uczestniczącej w ruchu za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, w szczególności jeżeli z okoliczności popełnionego przestępstwa wynika, że prowadzenie pojazdu przez tę osobę zagraża bezpieczeństwu w komunikacji.
§ 2. Sąd orzeka zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych albo pojazdów mechanicznych określonego rodzaju, jeżeli sprawca w czasie popełnienia przestępstwa wymienionego w § 1 był w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia określonego w art. 173, 174 lub 177.
d) przepisy nie narzucające rozstrzygnięcia ( o swobodnym uznaniu )- "jeśli H- to D albo nie- D" ( np. kompetentne organy administracji mogą wydać zezwolenie lub nie, udzielić koncesji lub nie udzielić ). Jednak dużą rolę odgrywają tutaj przepisy zawierające klauzulę generalną ( przepisy nie określające skutków prawnych, lecz uzależniające od cen rozstrzygnięcia wydawanego przez organ stosujący prawo ).
STOSUNEK PRAWNY
Stosunek prawny to stosunek powstający na podstawie obowiązujących przepisów prawa między co najmniej dwoma podmiotami prawa.:
Np. przykład umowy sprzedaży. Między sprzedawcą i kupującym zachodzą następujące powiązania:
Sprzedawca:
a) jest uprawniony do żądania zapłaty,
b) jest uprawniony do żądania, by kupujący odebrał przedmiot sprzedaży,
c) ma obowiązek przeniesienia na kupującego własności przedmiotu sprzedaży i wydania go kupującemu,
d) ma obowiązek przyjęcia zapłaty
Kupujący:
a) ma obowiązek zapłaty,
b) ma obowiązek odebrania przedmiotu sprzedaży,
c) jest uprawniony do żądania by sprzedawca przeniósł nań własność przedmiotu sprzedaży i wydał go kupującemu,
d) jest uprawniony do żądania, by sprzedawca przyjął zapłatę
Oczywiście zachodzi to o wiele więcej wzajemnych praw i obowiązków obydwu stron ( np. z tytułu odpowiedzialności za ukryte wady fizyczne i prawne przedmiotu sprzedaży, z tytułu udzielonej gwarancji, w przypadku sprzedaży na próbę, raty, zastrzeżenia prawa odkupu, prawa pierwokupu.
Istnieje spór, czy pojęcie stosunku prawnego wprowadzić do aparatu pojęciowego prawoznawstwa. W licznych przypadkach pomiędzy podmiotami prawa powstają długo trwające określone powiązania prawne, jak np. między małżonkami, między pracodawcą i pracownikiem, między dzierżawcą i wydzierżawiającym, w innych przypadkach dochodzi do powstania krótkotrwałych powiązań prawnych, ale mimo to jednak one występują ( między sprzedającym a kupującym )
Jednak np. w niektórych działach nauki prawa analizowane są tylko prawa i obowiązku czy kompetencje różnych organów państwa, ale nikt nie wprowadza pojęcia stosunku prawnego między państwem a obywatelem. Operuje się pojęciami "podmiot prawa", "podmiot stosunku prawnego", "uprawnienie", "obowiązek", ale nie traktuje się ich jako korelatów, ale nie konstruuje z niego spójnej całości zwanej stosunkiem prawnym
W nauce prawa karnego wątpliwości dotyczą tego, kto poza oskarżonym jest drugą stroną stosunku karnoprocesowego- czy państwo, realizujące prawo do karania, czy oskarżyciel publiczny lub prywatny, czy też sąd. Kiedy powstaje stosunek karno- materialny: czy z chwilą popełnienia przestępstwa, o czym w wielu wypadkach nikt poza sprawcą nie wie, czy z chwilą wszczęcia postępowania, czy z chwilą dowiedzenia się o popełnieniu czynu zabronionego, czy też wreszcie z chwilą skazania osoby prawomocnym orzeczeniem.
Podział stosunków prawnych:
1. Stosunki prawne w sensie konkretnym: powstają między co najmniej dwoma podmiotami prawa wówczas, gdy zaistnieje fakt prawny, tj. fakt, z którym prawo obowiązujące wiąże konsekwencje prawne dla tych podmiotów, np. powstanie obowiązków.
2. Stosunki prawne w sensie abstrakcyjnym to typ konkretnych stosunków prawnych, które wyznacza norma prawa wskazującego typ podmiotów, typ faktów prawnych czy typ konsekwencji prawnych. Koncepcja stosunku prawnego w sensie abstrakcyjnym jest krytykowana przez wskazanie, że stosunek taki to po prostu norma prawna. Np:
Art. 535 [Pojęcie] kc Przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę.
Przepis ten wyznacza stosunek prawny abstrakcyjny, skoro określa zobowiązania każdego sprzedawcy i każdego kupującego. Jeżeli zaś Jan Kowalski ( podmiot- osoba fizyczna ) zawarł umowę kontrakcyjną dotyczącą dostarczenia określonej ilości zboża w 1976 Kółku Rolniczemu w Trzciance ( podmiot- osoba prawna ) to mamy do czynienia z powstaniem konkretnego stosunku prawnego.
Inne:
Art. 140 [Treść własności] kc W granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą.
Art. 415 [Wina] Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.
Art. 416 [Wina organu] Osoba prawna jest obowiązana do naprawienia szkody wyrządzonej z winy jej organu
Art. 417 [Skarb Państwa] § 1. Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza państwowego przy wykonywaniu powierzonej mu czynności.
Art. 471 [Odpowiedzialność odszkodowawcza dłużnika] Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Art. 556 [Wady rzeczy] § 1. Sprzedawca jest odpowiedzialny względem kupującego, jeżeli rzecz sprzedana ma wadę zmniejszającą jej wartość lub użyteczność ze względu na cel w umowie oznaczony albo wynikający z okoliczności lub z przeznaczenia rzeczy, jeżeli rzecz nie ma właściwości, o których istnieniu zapewnił kupującego, albo jeżeli rzecz została kupującemu wydana w stanie niezupełnym (rękojmia za wady fizyczne).
Art. 557 [Zwolnienie od odpowiedzialności] § 1. Sprzedawca jest zwolniony od odpowiedzialności z tytułu rękojmi, jeżeli kupujący wiedział o wadzie w chwili zawarcia umowy
Art. 613 [Pojęcie] § 1. Przez umowę kontraktacji producent rolny zobowiązuje się wytworzyć i dostarczyć kontraktującemu oznaczoną ilość produktów rolnych określonego rodzaju, a kontraktujący zobowiązuje się te produkty odebrać w terminie umówionym, zapłacić umówioną cenę oraz spełnić określone świadczenie dodatkowe, jeżeli umowa lub przepisy szczególne przewidują obowiązek spełnienia takiego świadczenia.
Art. 627 [Pojęcie] Przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenie
Art. 22 [Stosunek pracy] § 1. Przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca - do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem.
Stosunki prawne dzieli się także na:
a) proste: gdy jeden podmiot prawa posiada względem drugiego podmiotu jeden obowiązek zachowania się, które w danym języku nie dzieli się na zachowanie prostsze,
b) złożone: obowiązek zachowania się dzieli się na zachowania prostsze, np:
Art. 415 [Wina] kc Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.
Podmiot A wyrządził w sposób zawiniony szkodę ( fakt prawny ) osobie B, wówczas jest zobowiązany do jej naprawienia, jednocześnie osoba B jest uprawniona do świadczenia od A- i na podstawie przepisów procesowych na roszczenie o naprawienie szkody.
Elementy stosunku prawnego:
a) podmiot,
Samo wyjaśnienie pojęcia podmiotu znajduje się poniżej, natomiast tutaj omówiony jest pokrótce relacja między stosunkiem prawnym a podmiotem ( stroną ). Stronami stosunki prawnego mogą być jedynie podmioty prawa ( osoby fizyczne lub prawne ) ale nazwa "strona stosunku prawnego" jest zasadniejsza od nazwy "podmiot stosunku prawnego". Stroną stosunku prawnego może być jednak więcej niż jeden podmiot prawa- np. gdy dwie osoby fizyczne kupują coś dla spółki. Dwa podmioty prawa są więc jedną stroną stosunku prawnego.
Również nie we wszystkich stosunkach prawnych nie uczestniczą tylko dwie strony. Mogą istnieć stosunku wielostronne, np. w przypadku zawarcia przez dwie strony umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej, w wypadku gdy w stosunku zobowiązaniowym jedna ze stron zobowiązała się dokonania przelewu na swej wierzytelności, lecz bez wstąpienia przez cesjonariusza w dług ciążący na cedencie w ramach zobowiązania wzajemnego.
b) przedmiot,
c) treść,
d) obowiązki i uprawnienia
W stosunku prawnym podmioty mają określone obowiązki lub uprawnienia.
Osoba A ma obowiązek O zachowania się Z ze względu na przepis N, jeżeli w warunkach przewidzianych w N zachowania się O jest nakazane lub zakazane. Z reguły niewykonanie obowiązku jest połączone z odpowiedzialnością podmiotu.
Osoba A ma uprawnienie U na podstawie przepisu N wówczas, gdy w danym stosunku prawnym w zależności od jej decyzji co do wyboru zachowania się dokonanego przez A ( lub przez inną osobę C działającą na rzecz A ), osoba B jest zobowiązana do określonego zachowania się. Obowiązek osoby B o którym tutaj mowa powstaje wówczas gdy osoba A ( lub C ) zechce uregulować stosunek prawny w określony sposób. Uprawnienie jest korelatem obowiązku.
Art. 462 [Pokwitowanie] kc § 1. Dłużnik, spełniając świadczenie, może żądać od wierzyciela pokwitowania.
Dłużnik spełnia świadczenie, ma uprawnienie żądać od wierzyciela wystawienia pokwitowania. Korelatem tego uprawnienia jest obowiązek wierzyciela- obowiązek wystawienia pokwitowania.
Odwołując do definicji wcześniejszej, osoba A ( wierzyciel ) ma O ( obowiązek ) określonego zachowania się ( wystawienia pokwitowania ) ze względu na przepis N ( art. 462 kc ), jeżeli w warunkach przewidzianych w N ( art. 462 kc ) zachowanie się O jest nakazane lub zakazane ( wystawienie świadczenia- nakazane ).
Osoba A ( dłużnik ) ma uprawnienie U ( żądanie od wierzyciela pokwitowania ) na podstawie przepisu N ( art. 462 kc ), gdy w danym stosunku prawnym w zależności od jej decyzji co do wyboru zachowania się dokonanego przez A ( lub inną osobę C działającą na rzecz A ) osoba B ( wierzyciel ) jest zobowiązania do określonego zachowania się ( a więc wystawienia świadczenia )
Obowiązek osoby B ( wierzyciela ), o którym tutaj mowa powstaje wówczas, gdy osoba A ( dłużnik ), chce uregulować dany stosunek prawny w określony sposób ( zażądać pokwitowania za spełnienie świadczenia ).
PODMIOTY PRAWA
Podmiotem prawa jest ten, kto może posiadać uprawnienia ( prawa ) lub obowiązki. O tym, kto jest podmiotem, kto zaś nim nie jest, decydują postanowienia prawa obowiązującego ( tzn. prawa przedmiotowego ), ono bowiem przyznaje podmiotowość prawną. Nie stanowi czyjejkolwiek własności przyrodzonej, danej przez "naturę", lecz nadaje ją prawo.
Każdy podmiot stosunku prawnego jest podmiotem prawa, ale nie każdy podmiot prawa jest przedmiotem stosunku prawnego.
Podmiot prawa a adresat prawa
Adresatami przepisów prawa nazywa się te podmioty, do których skierowane są ( adresowane ) postanowienia prawa, których zachowania normuje prawo, a więc te podmioty, którym przepisy prawa wskazują określony sposób postępowania. Najogólniej można powiedzieć, iż adresat przepisu prawa zawsze jest podmiotem prawa, ale nie wszystkie przepisy prawa dotyczą wszystkich podmiotów. Powszechny jest podział podmiotów prawa na:
a) podmioty stosujące prawo, czyli te, które na podstawie obowiązujących przepisów wydają rozstrzygnięcia jednostkowe ( wyroki, postanowienia, decyzje administracyjne ) przy czym najczęściej przyjmuje się, że podmiotami stosującymi prawo są organy państwa, gdyż poprzez stosowanie przymusu mogą one wyegzekwować wykonanie postanowień zawartych w wydawanych orzeczeniach jednostkowych.
b) pozostałe podmioty prawa
Pojawia się tu problem, czy przepisy prawa adresowane są do obu tych grup, czy też z wyłączeniem pierwszej. Czy prawo normuje zachowania organów państwa czy też tylko tych podmiotów, które organami państwa nie są i nie mogą stosować przymusu?
Wprowadza się podział na "adresatów pierwotnych" i "adresatów wtórnych". Adresatami pierwotnymi mogą być organy państwowe ( kontrolerzy ) przepisów prawa odnoszących się do podmiotów prawa, które są adresatami wtórnymi. Inni przyjmują za punkt wyjścia to, iż prawo ustala reguły zachowania się ludzi w ich wzajemnych stosunkach. Za adresatów prawo uznają osoby fizyczne i prawe, a nie organy państwa stosujące przymus. Osoby fizyczne i prawne są w tym wypadku adresatami pierwotnymi, a ingerencja organów państwa jest wynikiem społecznych patologii, są więc adresatami wtórnymi, które na podstawie przepisów prawa mogą wydawać swe decyzje dopiero wówczas, gdy adresaci pierwotni nie zastosują się do reguł wyznaczających należyty sposób postępowania.
Osoby fizyczne
Osoba fizyczna to człowiek w sensie biologicznym. Człowiek jest podmiotem prawa- osobą fizyczną nie dlatego, że należy do gatunku "człowiek", lecz dlatego, że prawo polityczne ( akty międzynarodowe uchwalone przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich ) tę podmiotowość mu przyznaje. Nadając podmiotowość prawną osobom fizycznym prawodawcza ustala, kiedy osoby fizyczne podmiotowość tę uzyskują i do jakiej chwili ona trwa.
Reguła: Osoby fizyczne posiadają podmiotowość prawną, tzn. mogą być podmiotami uprawnień i obowiązków, od chwili urodzenia do śmierci.
Urodzenie rozumiane jest jako zjawienie się dziecka żywego poza ciałem matki. Dziecko martwo urodzone podmiotowości prawnej nie nabywa i podmiotem prawa nie jest. Dowód śmierci stanowi akt zgonu, który zgodnie z postanowieniami prawa o aktach stanu cywilnego- powinien miedzy innymi określać datę i godzinę śmierci.
Art. 67 [Treść] asc 1. Do aktu zgonu wpisuje się:
1) nazwisko, imię (imiona), nazwisko rodowe, stan cywilny, miejsce i datę urodzenia, miejsce zamieszkania zmarłego,
2) datę, godzinę oraz miejsce zgonu lub znalezienia zwłok,
3) nazwisko, imię (imiona) oraz nazwisko rodowe małżonka osoby zmarłej,
4) nazwiska rodowe i imiona rodziców zmarłego,
5) nazwisko, imię (imiona), miejsce zamieszkania osoby zgłaszającej zgon lub dane dotyczące szpitala albo zakładu, o których mowa w art. 65 ust. 2.
2. Jeżeli zgłaszający zgon nie zna niektórych danych wymienionych w ust. 1, do aktu zgonu wpisuje się stosowną adnotację.
Wyjątki:
a) kategoria osób zaginionych, o których nie wiadomo czy żyją czy też zmarły, w związku z tym stwierdzenie ich zgonu jest niemożliwe. Polski kc postanawia, że:
Art. 29 [Przesłanki] § 1. Zaginiony może być uznany za zmarłego, jeżeli upłynęło lat dziesięć od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości jeszcze żył; jednakże gdyby w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończył lat siedemdziesiąt, wystarcza upływ lat pięciu.
§ 2. Uznanie za zmarłego nie może nastąpić przed końcem roku kalendarzowego, w którym zaginiony ukończyłby lat dwadzieścia trzy.
Uznanie za zmarłego rodzi takie same skutki prawne jak śmierć, a więc równa się ustaniu podmiotowości prawnej danej osoby z dniem określonym w orzeczeniu sądowym o uznaniu jej za zmarłą. Może się zdarzyć, iż zaginiony żyje, choć o tym nie wiadomo. Może być tak, że zmarł wcześniej niż określono w sądowym akcie uznania za zmarłego. Tak więc czas trwania podmiotowości prawnej osoby fizycznej nie zawsze pokrywa się z rzeczywistą długością jej rzeczą.
b) wyjątki, od tego, iż podmiotowość prawną nabywa się z chwilą urodzenia, np.
Art. 927 kc § 2. Jednakże dziecko w chwili otwarcia spadku już poczęte może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe.
Art. 75 [Uznanie dziecka poczętego] kro Można uznać dziecko nawet nie urodzone, jeżeli zostało już poczęte.
Art. 182 [Dziecko poczęte] kro Dla dziecka poczętego, lecz jeszcze nie urodzonego, ustanawia się kuratora, jeżeli jest to potrzebne do strzeżenia przyszłych praw dziecka. Kuratela ustaje z chwilą urodzenia się dziecka.
Chodzi tutaj o to, że nasciturus ( "ten, który ma się urodzić"- płód ), może być spadkobiercą albo zapisobiercą, jest więc podmiotem prawa w niektórych przypadkach. Kontrowersje przejawiają się przede wszystkim przy ustawach o aborcji. W ustawie a planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży z 07.01.1993 nasciturus posiadał podmiotowość prawną, jednak późniejsze zmiany ją uchyliły.
Nasciturus nie jest osoba fizyczną, ale nie oznacza to, aby w drodze ostrożnej analogii nie można było rozszerzyć zakresu ochrony dziecka poczętego, np. uznać, że dziecko, które w chwili śmierci ojca było już poczęte, może po urodzeniu żądać szkód prenatalnych od osoby odpowiedzialnej za śmierć a także odszkodowania za szkodę, jakiej doznało na skutek czynu skierowanego w okresie ciąży przeciwko matce, a uszkadzającego płód lub powodującego zmiany w normalnym jego rozwoju. Nasciturusowi przysługują prawa art. 23 i 24 kc ( ochrona dóbr osobistych, żądanie zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych lub szkodzie na nich.
Osoby prawne
Osobą prawną jest każdy podmiot prawa, który nie jest osobą fizyczną.
Art. 33 [Osobowość prawna] kc Osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną.
Prawo większości państw nie ustala, jak należy rozumieć termin "osoba prawna". Określa jedynie tryb powstawania, zakres działania, tryb likwidacji oraz które jednostki organizacyjne mają osobowość prawną, np.
Art. 2 [Osobowość prawna; siedziba] ustawy o Narodowym Banku Polskim 1. NBP posiada osobowość prawną i prawo używania pieczęci z godłem państwowym.
Art. 3 [Osobowość; siedziba; statut; nadzór] ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym 1. Tworzy się Bankowy Fundusz Gwarancyjny, zwany dalej "Funduszem".
2. Fundusz posiada osobowość prawną.
Art. 11 [Osobowość prawna] prawa spółdzielczego § 1. Spółdzielnia nabywa osobowość prawną z chwilą wpisania jej do Krajowego Rejestru Sądowego.
W prawie socjalistycznym przeważał pogląd, iż osobą prawną jest zorganizowany dla realizacji określonych celów zespół ludzi i podmiotów majątkowych uznany przez prawo obowiązujące za osobę prawną.
Tak zwane ułomne osoby prawne
Jest to wytwór języka prawniczego. Jest to podmiot prawa, który ma zdolność prawną, ale nie jest osobą prawną ( nie ma zdolności do czynności prawnych ), a nie jest jednocześnie osobą fizyczną. Np. spółka cywilna ( powstaje w skutek działania co najmniej dwóch osób fizycznych ), a więc jest to umowa łącząca osoby, które je podpisały. W kodeksie spółek handlowych jest wyraźnie powiedziane, iż niektóre podmioty mają wyraźne cechy ułomnych podmiotów prawnych
Art. 22 [Definicja; odpowiedzialność] § 1. Spółką jawną jest spółka osobowa, która prowadzi przedsiębiorstwo pod własną firmą, a nie jest inną spółką handlową.
§ 2. Każdy wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem solidarnie z pozostałymi wspólnikami oraz ze spółką, z uwzględnieniem art. 31.
Art. 28 [Majątek] Majątek spółki stanowi wszelkie mienie wniesione jako wkład lub nabyte przez spółkę w czasie jej istnienia.
Art. 29 [Reprezentacja] § 1. Każdy wspólnik ma prawo reprezentować spółkę.
§ 2. Prawo wspólnika do reprezentowania spółki dotyczy wszystkich czynności sądowych i pozasądowych spółki.
§ 3. Prawa reprezentowania spółki nie można ograniczyć ze skutkiem wobec osób trzecich.
Art. 161 [Spółka w organizacji] § 1. Z chwilą zawarcia umowy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością powstaje spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w organizacji.
§ 2. Spółka w organizacji jest reprezentowana przez zarząd albo pełnomocnika powołanego jednomyślną uchwałą wspólników.
§ 3. Odpowiedzialność osób, o których mowa w art. 13 § 1, ustaje wobec spółki z chwilą zatwierdzenia ich czynności przez zgromadzenie wspólników.
Art. 162 [Spółka jednoosobowa w organizacji] W spółce jednoosobowej w organizacji jedyny wspólnik nie ma prawa reprezentowania spółki. Nie dotyczy to zgłoszenia spółki do sądu rejestrowego.
Art. 323 [Spółka w organizacji] § 1. Z chwilą zawiązania spółki powstaje spółka akcyjna w organizacji.
§ 2. Do chwili ustanowienia zarządu spółka w organizacji jest reprezentowana przez wszystkich założycieli działających łącznie albo przez pełnomocnika ustanowionego jednomyślną uchwałą założycieli.
§ 3. Odpowiedzialność osób, o których mowa w § 2, ustaje wobec spółki z chwilą zatwierdzenia ich czynności przez walne zgromadzenie.
§ 4. Do praw i obowiązków oraz odpowiedzialności założycieli spółki w okresie przed powstaniem spółki w organizacji stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące spółki akcyjnej w organizacji.
Ułomne osoby prawne mają pewne atrybuty osób prawnych, ale nimi nie są, mogą nabywać, mieć własny majątek, mogą być pozwane pod sąd ( jeśli osoba prawna jest fikcją, to osoba prawna ułomna jest "fikcją nad fikcją" ).
Zdolność prawna
Zdolność prawna to możliwość posiadania praw ( uprawnień ) i obowiązków.
Czasem stawia się znak równości pomiędzy podmiotowością prawną i zdolnością prawną. Skoro bowiem zdolność prawna jest rozumiana jako możliwość posiadania praw i obowiązków i obejmuje prawa i obowiązki, i tak samo jest rozumiana podmiotowość prawna, to nie ma potrzeby wprowadzać różnicy między tymi dwoma pojęciami. Jednak zdolność prawna to tylko możliwość posiadania praw i obowiązków w dziedzinie prawa cywilnego, gdyż jest ona nadawana mocą przepisów tego właśnie działu prawa. Jeśli więc zdolność prawną rozumieć jako możliwość posiadania prawa i obowiązków w dziedzinie cywilnoprawnej, to pojęcie to nie będzie już pokrywało się swym zakresem z pojęciem "podmiotowości prawnej". Zdolność prawna ma więc znaczenie podrzędne do podmiotowości prawnej, obejmującej wszelkie prawa i obowiązki.
Zdolność prawna osoby prawnej nie obejmuje praw i obowiązków wyłączonych przez ustawę lub przez oparty na niej statut. Nie obejmuje ona również praw i obowiązków, które nie są związane z celami i zakresem działania danej osoby prawnej.
Art. 8 [Początek] § 1. Każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną.
Art. 9 [Domniemanie urodzenia się żywym] W razie urodzenia się dziecka domniemywa się, że przyszło ono na świat żywe.
Zdolność do czynności prawnych
Zdolność do czynności prawnych to zdolność do tego, aby za pomocą czynności prawnych nabywać prawa i zaciągać zobowiązania i w ogóle wykonywać skutki prawne. Prawo przyznaje wszystkim podmiotom prawa zdolność prawną. Inaczej jest, gdy chodzi o zdolność do czynności prawnych.
W przypadku osób fizycznych:
a) pełna zdolność do czynności prawnych,
Przepisy prawa przyznają ją pełnoletnim. Granicę pełnoletności określają przepisy, choć nie jest ona jednakowa w ustawodawstwie poszczególnych państw.
Art. 10 [Uzyskanie pełnoletności] § 1. Pełnoletnim jest, kto ukończył lat osiemnaście.
§ 2. Przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletność. Nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa.
Art. 11 [Pełna zdolność] Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności.
Osoba taka może bez jakichkolwiek ograniczeń dokonywać wszystkich czynności prawnych ze skutkami prawnie wiążącymi.
Art. 64 [Zdolność sądowa] § 1. Każda osoba fizyczna i prawna ma zdolność występowania w procesie jako strona (zdolność sądowa).
§ 2. Zdolność sądową mają także organizacje społeczne dopuszczone do działania na podstawie obowiązujących przepisów, choćby nie posiadały osobowości prawnej.
Art. 65 [Zdolność procesowa] § 1. Zdolność do czynności procesowych (zdolność procesową) mają osoby fizyczne posiadające pełną zdolność do czynności prawnych, osoby prawne oraz organizacje, o których mowa w artykule poprzedzającym.
§ 2. Osoba fizyczna ograniczona w zdolności do czynności prawnych ma zdolność procesową w sprawach wynikających z czynności prawnych, których może dokonywać samodzielnie.
b) ograniczona zdolność do czynności prawnych,
Mają ją osoby, które ukończyły lat 13, ale nie ukończyły lat 18. Osoby o ograniczonej zdolności do czynności prawnych niektórych czynności prawnych nie mogą w ogóle dokonywać, niektóre zaś mogą być przez nie dokonywane ze skutkami prawnie wiążącymi. Osoby te bez przedstawiciela ustawowego mogą zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, rozporządzać swoim majątkiem, dysponować przedmiotami majątkowymi oddanymi im przez przedstawiciela ustawowego do swobodnego użytku.
Art. 15 [Ograniczona zdolność] Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli lat trzynaście, oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo.
Art. 17 [Zgoda przedstawiciela ustawowego] Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego.
Art. 18 [Potwierdzenie umowy] § 1. Ważność umowy, która została zawarta przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego, zależy od potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela.
§ 2. Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może sama potwierdzić umowę po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych.
§ 3. Strona, która zawarła umowę z osobą ograniczoną w zdolności do czynności prawnych, nie może powoływać się na brak zgody jej przedstawiciela ustawowego. Może jednak wyznaczyć temu przedstawicielowi odpowiedni termin do potwierdzenia umowy; staje się wolna po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu.
Art. 19 [Czynność jednostronna] Jeżeli osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych dokonała sama jednostronnej czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, czynność jest nieważna.
Art. 20 [Umowy w drobnych sprawach] Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego.
Art. 21 [Rozporządzanie zarobkiem] Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi.
Art. 22 [Przedmioty swobodnego użytku] Jeżeli przedstawiciel ustawowy osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych oddał jej określone przedmioty majątkowe do swobodnego użytku, osoba ta uzyskuje pełną zdolność w zakresie czynności prawnych, które tych przedmiotów dotyczą. Wyjątek stanowią czynności prawne, do których dokonania nie wystarcza według ustawy zgoda przedstawiciela ustawowego.
c) brak zdolności do czynności prawnych
Nie posiadają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat 13. Czynność prawna dokonana przez taką osobę jest nieważna. Jednakże gdy osoba taka zawrze umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa ta staje się ważna z chwilą wykonania, chyba że pociągnęłaby za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do dokonywania czynności prawnych.
Art. 12 [Brak zdolności] Nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły lat trzynastu, oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie.
Art. 14 [Skutki braku zdolności] § 1. Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna.
§ 2. Jednakże gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych.
Zarówno przy ograniczonej zdolności do czynności prawnych jaki i braku zdolności do czynności prawnych, pojawia się instytucja ubezwłasnowolnienia. Ubezwłasnowolniony całkowicie nie ma zdolności do czynności prawnych, a częściowo ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Akt ubezwłasnowolnienia może być dokonany jedynie na mocy postępowania sądowego.
Art. 13 [Ubezwłasnowolnienie całkowite] § 1. Osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.
§ 2. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską.
Art. 16 [Ubezwłasnowolnienie częściowe] § 1. Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.
§ 2. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.
Kryterium jest to określenie, czy dana osoba, uwzględniając przeciętny stopień rozwoju umysłowego, może świadomie, z pełnym zrozumieniem i rozeznaniem kierować swoim postępowaniem, nie działając na szkodę własną lub innych podmiotów prawa. Za kryterium podstawowe ustawodawstwa przyjmują tu osiągnięcie określonych granic wieku.
W przypadku osób prawnych:
Osoba prawna ma zdolność do czynności prawnych od chwili powstania do chwili likwidacji, z tym jednak, iż działa ona przez swe organy w sposób przewidziany przez ustawach i oparty na ich statucie.
Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych to pojęcia występujące w prawie cywilnym. Nie we wszystkich jednak działach prawa granice wieku są zakreślane w ten sam sposób, jak stanowią to przepisy o ich zdolności do czynności prawnych. Np. przepisy kodeksu karnego:
Art. 10 [Wiek] § 1. Na zasadach określonych w tym kodeksie odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat.
§ 2. Nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 134, art. 148 § 1, 2 lub 3, art. 156 § 1 lub 3, art. 163 § 1 lub 3, art. 166, art. 173 § 1 lub 3, art. 197 § 3, art. 252 § 1 lub 2 oraz w art. 280, może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.
§ 3. W wypadku określonym w § 2 orzeczona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo; sąd może zastosować także nadzwyczajne złagodzenie kary.
§ 4. W stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiaj
PRZEDMIOT STOSUNKU PRAWNEGO
Przedmiotem stosunku prawnego nazywane jest to, do czego jedna osoba jest uprawniona, a druga zobowiązana. Jest to wszystko to, ze względu na co dochodzi do zawarcia umowy, powstanie bądź wygaśnięcia stosunku prawnego. Mogą nim być:
a) rzeczy ruchome lub nieruchome,
b) dobra materialne i niematerialne ( np. godność człowieka, własność ),
c) prawa majątkowe i niemajątkowe,
d) zachowania
Pojęcie przedmiotu stosunku prawnego budzi wiele wątpliwości. Oto kilka teorii:
a) przedmiotem stosunku sprzedaży jest rzecz sprzedawana i kupowana, rzecz ze względu na którą dochodzi do kontaktu między stronami, istnieją jednak stosunki prawne, w których nie można wyodrębnić rzeczy jako przedmiotu ( np. umowa o pracę zakładająca określone zachowanie się pracownika lub pracodawcy ),
b) zachowanie jako przedmiot stosunku prawnego: np. stosunek prawny łączący rodziców i dzieci, podział na czynienie i nieczynienie:
- przedmiotem uprawnienia i przedmiotem obowiązku jest czynienie,
- przedmiotem uprawnienia jest czynienie, a przedmiotem obowiązku nieczynienie,
- przedmiotem uprawnienia jest nieczynienie, przedmiotem obowiązku jest czynienie,
- przedmiotem uprawnienia i przedmiotem obowiązku jest nieczynienie
c) przedmiotem stosunku prawnego jest zawsze zachowanie się człowieka, a niekiedy nadto pewien obiekt materialny lub niematerialnym którego zachowanie to dotyczy ( ponieważ prawo to zespół norm regulujących reguły postępowania ). Rzecz byłaby tu przedmiotem przedmiotu stosunku prawnego.
d) rzeczy jako jedno z określeń przedmiotu
e) dwa rodzaje stosunku prawnego: materialny, niematerialny
f) eliminacja pojęcia: "przedmiot stosunku prawnego" na rzecz "realnego zachowania stron"