FAKTY PRAWNE I ICH RODZAJE

O powstaniu, elementach składowych, zmianie lub zniesieniu stosunku prawnego decydują normy prawa. Czasami czynią to wprost, ale najczęściej przez wskazanie okoliczności, których zaist­nienie pociąga za sobą konsekwencje w sferze stosunków prawnych. Zatem powstanie, zmiana lub zniesienie stosunków prawnych zależy od zaistnienia pewnych wydarzeń nazywanych faktami prawnymi.

Faktem prawnym może być zarówno ustanowienie lub uznanie okre­ślonej normy prawnej, o ile bezpośrednio powoduje powstanie, zmia­nę lub zniesienie stosunku prawnego, jak i wymienione w przepisach prawa okoliczności, których zaistnienie powoduje takie same skutki. Oznacza to, że przepisy prawa rozstrzygają o tym, które okoliczno­ści są faktami prawnymi.

Podział faktów prawnych według kryterium zależności od woli ludzi, na zdarzenia i zachowania.

Zdarzeniami nazywane są okoliczności niezależne od woli podmio­tów prawa. Zaliczyć do nich można między innymi śmierć (powoduje otwar­cie spadku, obowiązek pochowania zmarłego itp.), urodzenie (nabycie zdol­ności prawnej), upływ czasu (pociągający np. przedawnienie zobowiązań), choroba (wypłata zasiłku), klęska żywiołowa. Natomiast zachowaniami określa się fakty prawne zależne od woli podmiotów prawa.

Nie budzi także kontrowersji podział zachowań na czyny, którą to nazwą określa się zachowania rodzące skutki prawne, chociaż podmiot prawa swoim zachowaniem do ich wywołania nie zmierzał, i działania prawne tzn. świadome i zgodne z prawem zachowania podmiotów zmierzające do wywołania skutków prawnych w postaci powstania, zmiany lub zniesienia stosunków prawnych. Czyny mogą się przejawiać zarówno w działaniu, tzn. wykonywaniu czynności które dają się poznać za pomocą obserwacji zewnętrznej (np. uderzenie człowieka, zniszczenie mienia), jak i zaniechaniu, a więc braku działania powinnego, wymaganego przez przepisy prawa (np. nieudzielenie pomocy człowiekowi w położeniu stwarzającym bezpośred­nie zagrożenie dla jego życia). Mogą one występować w postaci za­chowań zgodnych z obowiązującymi w danym czasie normami prawny­mi (nakazanych lub dozwolonych) np. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, lub niezgodnych z tymi normami (czyny niedozwolone), np. przestępstwa, wykroczenia, wyrządzenie szkody w cudzym mieniu. Wśród działań prawnych można wyróżnić:

- czynności prawne, tzn. działania poszczególnych podmiotów pra­wa świadomie zmierzających do wywołania określonych skutków prawnych w drodze oświadczenia woli. Mogą to być działania jed­nostronne (np. sporządzenia testamentu) lub dwustronne (np. za­warcie umowy sprzedaży),

- akty stanowienia prawa przez organy władzy publicznej,

- akty stosowania prawa (wyroki sądowe, decyzje administracyj­ne). Chodzi o akty o charakterze konstytutywnym, bo tylko one powodują powstanie, zmianę lub zniesienie stosunków prawnych. Akty deklaratoryjne nie zmieniają istniejącego stanu prawnego, a więc nie rodzą nowych skutków prawnych.

Przedstawione wyżej rozważania można zobrazować następującym schematem:

FAKTY PRAWNE

ZDARZENIA ZACHOWANIA

CZYNY DZIAŁANIA PRAWNIA (działania lub zaniechania)

Dozwolone Niedozwolone

Czynności prawne Akty stanowienia Konstytutywne akty

prawa stosowania prawa

Jednostronne Dwustronne Akty administracyjne Orzeczenia sądowe

---