Partie i systemy polityczne

Temat 2

Klasyfikacja partii i charakterystyka wybranych funkcji.

I. Podział partii wg różnych kryteriów

Duverger:

1. Partie kadrowe - tworzone przez elitarne grupy aktywistów, powstawały w XIX w. Europie i Ameryce (ograniczenie praw wyborczych), partie te odzwierciedlały konflikt między arystokracją i właścicielami ziemskimi a dynamicznie rozwijającą się burżuazją i nowymi grupami zawodowymi. Partie kadrowe miały charakter lokalny, tworzyły układ powiązań nieformalnych i interpersonalnych. W warunkach istnienia cenzusów wyborczych politycy partii kadrowych powiązani byli ściśle z osobami o podobnym statusie społecznym i majątkowym, będąc rzecznikami ich interesów. Luźne struktury organizacyjne nie zhierarchizowane. Frakcje parlamentarne partii kadrowych kontrolowały m.in. ministrów;

2. Partie masowe - posiadały bardziej rozwinięte struktury organizacyjne, odwoływały się do określonych wizji programowych wyprowadzanych z ideologii, reprezentowały poszczególne części społeczeństwa. Najbardziej dynamiczny okres ich tworzenia wiązany jest z procesem rozszerzenia praw wyborczych. Zrzeszały miliony członków, apelowały do szerokich mas społ. i aktywnie zabiegały o ich poparcie. Partie socjalistyczne były pierwszymi partiami masowymi. Partie komunistyczne które powstały w wyniku rozłamów w partiach socjalistycznych, wprowadziły specyficzne innowacje organizacyjne: np. powołanie małych organizacji podstawowych w miejscach pracy, wysoki stopień centralizacji. Partie faszystowskie dokonały syntezy modelu socjalistycznego i komunistycznego doprowadzając do perfekcji militarny typ organizacji wewnętrznej. Po II wojnie światowej kolejne przekształcenie partii masowych, w poszukiwaniu szerszego poparcia społ. rezygnowały one z klasowych identyfikacji na rzecz pojemniejszych programów;

Kirchheimer, wyróżnił:

1. Partie „catch-all“ (partie, które chcą złapać każdego) - tutaj mniejszą role odgrywają masy członkowskie, wzrasta rola ekspertów z różnych dziedzin. Partie te swój apel wyborczy adresują do różnych grup społecznych odwołując się raczej do opinii elektoratu w różnych kwestiach niż do jego interesów. W platformie wyborczej tych partii argumenty ideologiczne ustępują zwykle starannie wykreowanemu przez sztaby fachowców wizerunkowi partii politycznej, który ma danych warunkach maksymalizować jej szanse wyborcze. W partiach tego typu mniejszą rolę odgrywa finansowanie ze składek członkowskich, natomiast coraz większe znaczenie ma materialne wsparcie od „zewnętrznych” grup interesu oraz dotacje z budżetu państwa;

R. Katz i P. Mair, wyróżnili kolejny element ewolucji w partii politycznych, ich zdaniem najistotniejszą zmianą, jaka nastąpiła we współczesnych systemach partyjnych, jest pojawienie się nieformalnych strategii kooperacyjnych pomiędzy partiami. W systemie partyjnym, niezależnie wyników wyborów, pewna grupa partii związanych z dominującym establishmentem politycznym chce zagwarantować sobie ciągły wpływ na władzę państwową. Zaciera się zatem różnica pomiędzy rządzącymi a opozycją;

Struktura socjalna wyróżnia:

1. Partie klasowe - to ugrupowanie reprezentujące głównie interesy określonych klas społecznych. Ze względu na jednolitą strukturę socjalną wyborców i członków ugrupowaniami klasowymi w XIX i pierwszej połowie XX w. były partie socjalistyczne, komunistyczne, a także liberalne. Wraz ze zmianami systemu politycznego i systemu ekonomicznego partie klasowe w demokracjach zachodnich traciły rację bytu. Struktura socjalna większości liczących się partii w nowoczesnych demokracjach jest zróżnicowana.;

2. Partie ludowa - to typ partii o otwartej platformie programowej, mobilizującej członków i wyborców z różnych warstw społ.. Jest to ugrupowanie duże, zdobywające znaczny procent głosów elektoratu i stanowiące główną podstawę do tworzenia zarówno rządu, jak i opozycji. Partie ludowe to partie centroprawicowe, partie chrześcijańsko-demokratyczne, jak np. CDU i CSU w RFN czy VP w Austrii, oraz centrolewicowe partie socjaldemokratyczne, np. SPD w RFN i SP w Austrii;

Kryterium członkostwa (M. Sobolewski):

1. Partie bezpośrednie - to takie, w których członkiem danej partii zostaje się przez przystąpienie do jednej z jej lokalnych komórek organizacyjnych. Zdecydowana większość istniejących obecnie partii to właśnie partie bezpośrednie;

2. Partie pośrednie - mają one postać federacji różnego rodzaju organizacji, np. związków zawodowych, stowarzyszeń społecznych, których członkowie stają się pośrednio członkami partii;

Kryterium poziomu statutowego uregulowania kwestii związanych z strukturami organizacyjnymi oraz procedurami podejmowania decyzji wewnątrzorganizacyjnych:

1. Partie o słabej artykulacji - są to ugrupowania, w których niemal nic z ich organizacji i procedur wewnętrznych nie jest dokładnie unormowane. Partie te swoją działalność w znacznej mierze opierają swoją działalność na zwyczajach i praktyce politycznej;

2. Partie o silnej artykulacji - ich cała wewnętrzna organizacja jest dokładnie i szczegółowo unormowana w statucie, wszystkie zaś okoliczności są z góry przewidziane i znajdują się dla nich odpowiednie regulacje;

3. Partie oparte na zasadzie wewnętrznej demokracji - (do powyższej klasyfikacji dodane przez B. Banaszak i A. Preisner) cechą charakterystyczną są tutaj nie tylko demokratyczne procedury wewnątrzpartyjne, ale również duży zakres autonomii organizacji terytorialnych i pozostawienie w gestii jednostek niższego szczebla ważnych decyzji personalnych;

4. Partie scentralizowane - (do powyższej klasyfikacji dodane przez B. Banaszak i A. Preisner) cała władza jest niepodzielnie skupiona w gestii instancji centralnej, procedury wewnątrzpartyjne są ściśle zhierarchizowane, zaś organizacje terytorialne są pozbawione samodzielności. Partie te to z reguły partie `wodzowskie', w których przywódca partii posiada niekwestionowaną pozycję. Wola przywódcy wyznacza kierunki działalności partyjnej;

Weber, wyróżnił na podstawie wypełniania funkcji przez ugrupowania polityczne:

1. Partia patronażu - to ugrupowanie, którego głównym celem jest wybór jego przywódców na kierownicze stanowiska w aparacie państwowym, np. Partia Demokratyczna i Partia Republikańska w USA.

2. Partia światopoglądowa - to ugrupowanie którego polityka jest skierowana na artykulacje i realizację idei politycznych mieszczących się w określonym światopoglądzie. Partie tego typu oparte są albo na bazie konfesjonalnej (religijnej), np. Partia Centrum w Niemczech, albo na bazie klasowej, np. socjaldemokracja niemiecka w latach70.XIXwieku.

Podobnym podziałem jest wyróżnienie partii:

1. Partie o motywacji programowej - zwłaszcza partie, które nie mając szans na zdobycie władzy politycznej, koncentrują się na popularyzowaniu określonych treści programowych;

2. Partie o motywacji kratycznej - wobec których są często formułowane zarzuty, że głównym (jedynym) motywem ich działania jest chęć zdobycia stanowisk publicznych;

Stosunek partii politycznych do reguł konstytucyjnych państwa, w jakich funkcjonują, prowadzi do wyróżnienia:

1. Partie antysystemowe - to ugrupowania fundamentalnej opozycji odrzucające i czynnie zwalczające zasady, wartości, strukturę i reguły gry zastanego porządku politycznego. W okresie międzywojennym były to w różnych krajach partie komunistyczne i faszystowskie, dzisiaj to np. partie tzw. Skrajnej lewicy czy ultra prawicy;

2. Partie (pro)systemowe - jeżeli nie rządzą to stanowią lojalną wobec systemu opozycję;

3. Partie antyestabilishmentowe - (typ pośredni) koncentrują się głównie na kontestowaniu legitymacji do rządzenia aktualnych elit;

D. L. Seiler zwrócił uwagę na strukturalną genezę partii , za punkt wyjścia przyjął zasadnicze konflikty mające źródło w podstawowych podziałach społecznych charakteryzujących społeczeństwa europejskie, wyodrębnił:

1. Partie burżuazyjne i robotnicze (oddające podział na właścicieli i robotników),

2. Partie klerykalne i antyklerykalne (podział na Kościół i państwo),

3. Partie centralistyczne i regionalne (podział na centrum i peryferie),

4. Partie agrarne (podział na miasto i wieś);

II. Podział wg kryterium ideologicznego i programowego

1. „Rodziny ideologiczne” partii politycznych

a) Sobolewski opierając się na kryteriach programowych wyróżnił następujące ugrupowania:

• komunistyczne,

• socjalistyczne,

• chadeckie,

• liberalne,

• konserwatywne,

• faszystowskie;

b) J. Steiner, wymienia natomiast ugrupowania:

• komunistyczne,

• socjalistyczne,

• liberalne,

• konserwatywne,

• chrześcijańsko-demokratyczne,

• neofaszystowskie,

• zielonych

• regionalne;

c) R. Herbut, wyróżnił następujące rodziny ideologiczne:

• komunistyczne,

• socjalistyczne,

• lewicowe partie socjalistyczne,

• wyznaniowe,

• agrarne,

• liberalne,

• konserwatywne,

• ultra prawicowe (prawica narodowa),

• ekologiczne (gł. Lewica);

d) Klaus von Beyme, zaproponował 10 typów:

1. partie liberalne występujące przeciwko tradycyjnym monarchicznym systemom politycznym,

2. partie konserwatywne, które broniły systemów monarchicznych,

3. partie robotnicze po 1848 i socjalistyczne po 1916,

4. partie agrarne reprezentujące interesy chłopstwa,

5. partie regionalne powstające w opozycji do centralizacyjnych tendencji współczesnych państw narodowych,

6. partie chrześcijańskie,

7. partie komunistyczne,

8. partie faszystowskie,

9. partie drobnej burżuazji występujące przeciwko biurokratyzacji i rozszerzaniu roli państwa,

10. partie ekologiczne;

e) A. Siaroff wymienia takie zasadnicze rodziny ideologiczne, jak:

• liberałowie i radykałowie,

• konserwatyści,

• socjaldemokraci (socjaliści),

• komuniści,

• chadecy,

• partie agrarne,

• partie regionalne i etniczne,

• ultra prawica,

• partie ekologiczne i nowej lewicy,

• centrolewicowe partie populistyczne najczęściej o orientacji nacjonalistycznej;

Pomiędzy rodzinami ideologicznymi partii zachodzą różne rozbieżności:

• zarówno liberałowie i konserwatyści popierają wolna konkurencję rynkową, ograniczenia, jeżeli tu występują, wynikają z innych wartości podstawowych (np. u konserwatystów konkurencja musi ustąpić miejsca konieczności utrzymania istniejącego porządku;

• pozycja autorytarna podkreśla wagę władzy w społ., podczas gdy pozycja indywidualistyczna uwydatnia osobistą autonomie człowieka, konserwatyści więc, podobnie jak przedstawiciele autorytarnej myśli politycznej podkreślają role władzy i państwa w społeczeństwie, różnice uwidaczniają się w takich kwestiach jak polityka zagraniczna, polityka wewnętrzna, kwestie ustrojowe, stosunek do armii, do policji, kwestia prawa karnego, liberałowie patrzą na te problemy z punktu widzenia jednostki, jej potrzeb i wolności, konserwatyści - interesem państwa, społeczeństwa, narodu;

III. Stereotypy (orientacje) programowe partii politycznych

A. Jamróz zauważa, że we współczesnych krajach demokratycznych żywe są tylko trzy stereotypy doktrynalne: konserwatywny , liberalny i socjaldemokratyczny. Zdaniem tego autora, większość wcześniej wymienionych typów ugrupowań zatraciło swoją tożsamość, przechodząc na pozycje tych trzech względnie trwałych stereotypów doktrynalnych. Partie komunistyczne przeszły więc na pozycje nurtu socjaldemokratycznego, tak jak i partie chadeckie poprzez szerokie spektrum pozycji programowych. Z kolei partie agrarne we współczesnych państwach kapitalistycznych, chcąc uniknąć marginalizacji, najczęściej zaszły na pozycje konserwatywne.

A. Antoszewski w swojej koncepcji podziału gł. orientacji programowych wyborców wyróżnił orientacje: komunistyczną, socjalistyczną, liberalną konserwatywną. Model ten oparty jest na konflikcie między indywidualistyczną i kolektywistyczną wizją życia społ. W dwóch wymiarach: socjoekonomicznym i aksjologicznym. Indywidualizm zatem w sensie socjoekonomicznym oznacza aprobatę dla polityki wolnej konkurencji, prywatyzacji reprywatyzacji, eliminacji interwencjonalizmu państwowego. Kolektywizm w tym wymiarze utożsamia się z aprobatą aktywnej roli państwa w gospodarce i polityce socjalnej, polityka protekcjonizmu, ambiwalentnym stosunkiem do prywatyzacji i reprywatyzacji. W wymiarze aksjologicznym indywidualizm wiąże się z uznaniem praw jednostki do wyboru sposobu życia, aprobując m.in. tolerancję dla odmiennych poglądów, postaw i zachowań. Kolektywizm aksjologiczny akcentuje natomiast konieczność podporządkowania się jednostki wspólnocie, do której należy, wychodząc z założenia, że w określonych sytuacjach jeżeli zachodzi konflikt preferencji jednostkowych i grupowych, prawa jednostki muszą ustąpić na rzecz interesów ogólnych.

Orientacja zakładająca kolektywizm zarówno w socjoekonomicznym, jak i aksjologicznym wymiarze jest charakterystyczna dla ortodoksyjnego komunizmu, który w warunkach demokratycznych jest akceptowany przez znikomą część elektoratu.

Orientacja liberalna aprobuje indywidualizm w obu wymiarach, w Polsce postawie taj najbliższe były (są) programy np. Unii Demokratycznej, Unii wolności, Platformy obywatelskiej (z pewnymi zastrzeżeniami).

Orientacja konserwatywna popiera indywidualizm w wymiarze socjoekonomicznym i kolektywnym w wymiarze aksjologicznym. Partie, które wyrażają taką orientacje, to m.in. Unia Polityki Realnej, Porozumienie Centrum, Prawo i Sprawiedliwość .

Orientacja socjalistyczna wyróżnia się akceptacją kolektywizmu w wymiarze socjoekonomicznym oraz indywidualizmu w wymiarze aksjologicznym. Do partii, które reprezentują ten typ postaw, zaliczamy Sojusz Lewicy Demokratycznej i Unię Pracy.

IV. Prawicowość i Lewicowość partii politycznych

Geneza:

Pochodzenia terminologii lewica - prawica należy poszukiwać w końcu XVIII w., w okresie poprzedzającym Rewolucje Francuska i w trakcie samej Rewolucji. Prawica w tamtych czasach, związana jest z monarchią, arystokracją i hierarchią kościelna oznaczała orientację konserwatywną, dążenie do utrzymania tradycyjnych przywilejów i tradycyjnego ładu społ.. Lewicowość rozumiano natomiast jako ideę zmiany, jako dążenie do powiększenia obszaru wolności i szans równości. Lewica reprezentowała te siły społ., które przeprowadzały rewolucję pod hasłami Równość, Wolność i Braterstwo. Z kolei prawica obejmowała broniących wartości i porządków społ., na których atak przypuściła rewolucja francuska. Dodatkowo w okresie Oświecenia lewicowość odwoływała się do autorytetu rozumu i nauki, w przeciwieństwie do wiary i tradycji, które były wartościami wpisywanymi na sztandarach prawicy.

W pierwszej połowie XIX w. najsilniejszym reprezentantem lewicy byli liberałowie, natomiast wartości prawicowe bronione były przez konserwatystów.

Powstanie w drugiej połowie XIX w wieku silnych partii socjaldemokratycznych sprawiło, że stały się one głównymi reprezentantami lewicy. W późniejszym czasie przybyli im bardziej radykalni konkurenci w postaci komunistów. Liberałowie zmniejszyli swój poziom relewancji i przesunęli się w kierunku centrum. W dalszym czasie reprezentantem prawicy były głównie mocno zróżnicowane partie konserwatywne, później także chadecy i ultra prawicowcy.

We współczesnej europejskiej myśli politycznej lewica tworzy dzisiaj ukształtowany historycznie stereotyp doktrynalny oparty na idei równości społ., roli państwa jako podmiotu dokonującego redukcji nierówności społ..

Wg polityków lewicowych reprezentowany przez nich system wartości cechuje wiara w postęp, możliwości rozumu ludzkiego, wrażliwość na krzywdę społ. Tolerancja dla odmiennych, a jednocześnie wzbogacających życie społ. Poglądów, orientacja na prawa człowieka, postulat szerokiej partycypacji politycznej itp..

W kwestii poglądów na gospodarkę współczesne partie socjaldemokratyczne przyjmują coraz bardziej „wolnorynkowy” punkt widzenia.

Wśród ugrupowań lewicowych najogólniej można wyróżnić lewicę rewolucyjną , czyli radykalną oraz liberalna lewicę, czyli ewolucyjną. Obie odwołują się do kategorii „postępu”. Różnią się jednak metodami. Lewica rewolucyjna to wyznawcy kolektywizmu (komuniści i socjaliści narodowi), bądź skrajnego indywidualizmu (anarchiści). Lewica liberalna, wyznawcy kolektywizmu (socjaldemokraci), bądź skrajnego indywidualizmu (liberałowie). W zależności od tego, czy powołują się na internacjonalizm, czy inspiracje czerpią z nacjonalizmu, lewice- tak rewolucyjna jak i liberalna- określane są jako narodowe (patriotyczne)albo międzynarodowe (tzw. Internacjonalistyczne, ponadnarodowe, czyli kosmopolityczne).Wśród partii politycznych w Polsce do lewicy rewolucyjnej, inspirowanej niewątpliwie przez nurt internacjonalistyczny, należałoby zaliczyć Związek Komunistów Polskich „Proletariat”. Lewica ewolucyjna (liberalna), której wizja rzeczywistości przekonuje znaczną część społ. lat 90. XX w., ma znacznie silniejszych reprezentantów. Partie takie występują zarówno wśród nurtu socjaldemokratycznego (Unia Pracy, Socjaldemokracja RP), jak i nurtu liberalnego(znaczna część Unii Wolności). Szczególnie jednak partie socjaldemokratyczne dodatkowo wewnętrznie różnicuje stosunek do kwestii interesu narodowego. Centrowe (zatem obrotowe) położenie partii liberalnych daje im możliwość wchodzenia do koalicji o różnym obliczu ideowym.

Prawica najogólniej obejmuje cały wachlarz poglądów politycznych, sytuujących sie na przeciwległym biegunie politycznym niż lewica oraz osób o takich poglądach. Początkowo w XIX w. termin ten wiązał się z monarchizmem, patriotyzmem, religią, rodziną, tradycją, silnym rządami, własnością. Później, przeciwnicy zaczęli przypisywać do prawicy nawet narodowy socjalizm, chcąc zdyskredytować tą wizję rzeczywistości. Wśród wartości szczególnie eksponowanych w różnych nurtach prawicowej myśli politycznej zwraca uwagę:

1. religia, moralność,

2. tradycja, normy obyczajowe,

3. wartości narodowe, afirmacja ojczyzny, Europa narodów,

4. personalizm,

5. aprobata hierarchii społ.,

6. rodzina o silnym autorytecie rodziców,

7. szkoła z nauka religii,

8. równość wobec prawa

9. silna armia, policja, bezpieczeństwo;

Biorąc pod uwagę zróżnicowanie istniejących wśród ugrupowań politycznych deklarujących swą prawicowość, wyróżnia się: prawicę patriotyczną i prawicę kosmopolityczną. Na innej płaszczyźnie, biorąc pod uwagę większą ilość kryteriów, wyróżnia się:

1. prawicę historyczną - przede wszystkim monarchiści, wyróżnia się sztywnością poglądów i właściwie brakiem działania poza kręgiem zainteresowanych, zwolennicy tej opcji odrzucają teraźniejszość w całości, a przyszłość widzą w przywróceniu przeszłości;

2. prawicę ewolucyjną, czyli umiarkowaną - gł. konserwatyści, charakteryzuje się nieustępliwością w pryncypiach połączonych z racjonalnym pragmatyzmem w działaniu na szerszym polu polityki, bierze czynny udział w polityce masowej, mimo że nie ufa demokracji i jej instytucjom, konserwatyści zgadzają się na powolne, ewolucyjne zmiany w społ., są obrońcami wolnego rynku i miejsca religii w życiu publicznym, dobrze się czują zarówno w systemie demokracji parlamentarnej, jak i pozaparlamentarnej typu autorytarnego;

3. prawicę radykalną - np.. partie narodowe, charakteryzuje się dogmatyzmem połączonym z ekstremizmem działania, odwołują się nie tylko do wartości wyznawanych przez prawicę historyczną i ewolucyjna, ale również do zjawiska zwanego „duchem czasu”, czyli do chwilowych mód, narodowcy w celu obrony wartości prawicowych odwołują się do nacjonalizmu i zneutralizowali jego lewicowy charakter na przykład religią (najczęściej katolicyzmem), w imię solidaryzmu narodowego uważają, że system taki jest najsprawiedliwszy dla całego społ., wśród modeli reżimu politycznego najlepiej czuja się w demokracji pozaparlamentarnej z elementami populizmu i autorytaryzmu;

W analizie specyfiki polskiej sceny politycznej dokonywanej w publicystyce i retoryce politycznej ostatnich lat wyróżnia się następujące nurty prawicy:

- liberalno-konserwatywny - z udziałem np.. Stronnictwa Konsrewatywno-Ludowego, Platformy Obywatelskiej, pozytywnie wartościujący okres transformacji gospodarczej, integrację europejską i przebieg transformacji ustrojowej;

- narodowo-katolicki - związany z Ligą Polskich Rodzin, Stronnictwem Narodowym i do 2001r. częścią AWS, wyraźnie eurosceptyczny, negatywnie nastawiony do liberalizmu w sferze kulturowo-obyczajowej, chociaż prorynkowy;

- chadecko-konserwatywny - obecnie reprezentowany przez Prawo i Sprawiedliwość, Chrześcijańską Demokrację III RP, opowiadający się za integracją europejską, ale deklarujący pewien sceptycyzm wobec dorobku polityczno-gospodarczego ostatnich lat i programu liberałów;

- nurt związkowy - najliczniejszy e klubie parlamentarnym AWS w okresie Sejmu III kadencji, który nie wykazał jednoznacznej tożsamości ideowej;

Należy stwierdzić, że w praktyce politycznej trudno spotkać idealnie „czyste doktrynalnie” modele partii. W świetle dotychczasowych ustaleń należy także zwrócić uwagę na zjawisko dekompozycji programowej w ramach poszczególnych partii, a więc na rozmijanie się lewicowości i prawicowości w wymiarze ekonomicznym, politycznym i kulturowym. Występują w poszczególnych systemach partyjnych partie konsekwentnie lewicowe czy prawicowe, ale również takie, które charakteryzują się dekompozycją programową.

Tabelka -> Różnice między wartościami lewicy i prawicy w świetle stereotypów, programów, postaw i zachowań politycznych

V. Koncepcje pomiaru dystansu programowego pomiędzy partiami

Badania empiryczne w zakresie pomiaru dystansu ideowo-programowego pomiędzy partiami w politologii zachodniej prowadzone są:

1. na podstawie opinii ekspertów,

2. na podstawie przestrzennej analizy treści dokumentów partyjnych (kwestie programowe),

3. na podstawie wyników badań empirycznych masowego wyborcy;

W drugim sposobie konceptualizacji miejsca partii na osi lewica-prawica podstawą analiz jest to, co partie mówią o sobie i jak próbują kształtować swą tożsamość programowa w oczach opinii publicznej. W tym podejściu badacze wyodrębnili katalog pewnych kwestii programowych i określili ich znaczenie dla dystansu „programowego” pomiędzy partiami; Autorzy wyodrębnili 7 zasadniczych kategorii problemowych: polityka zagraniczna, wolność i demokracja, proces rządzenia, ekonomia, dobrobyt, struktura społ., grupy społ.. Na podstawie tych badań lewą stronę skali badacze M. Laver i I. Budge wyznaczyli, sumując te części programów wyborczych, które odnosiły się do takich kwestii jak: interwencjonizm państwowy, pokój i kooperacja, demokracja, akceptacja programów socjalnych, rozwój edukacji i popieranie grup pracowniczych. Prawą stronę skali skonstruowano zaś, opierając się na częstotliwości, z jaka w programach wyborczych pojawiały się kwestie podnoszące znaczenie kapitalistycznej (rynkowej) ekonomii, socjalnego konserwatyzmu, wolności i praw obywatelskich, problematyki ładu i porządku oraz kwestii wojskowych.

W trzecim sposobie identyfikacji pozycji ideologiczno-programowej partii decyduje percepcja masowego wyborcy. G Sani oraz G. Sartori oceniali dystans ideologiczny pomiędzy partiami na podstawie indywidualnych decyzji obywateli, utożsamiając się z jakąś orientacją na podstawie stosunku do następujących kwestii, pojawiających się w czasie kampanii wyborczych:

a) równości społ., w miarę jak przesuwamy się z pozycji lewicowych ku prawicowym, maleje procent wyborców akcentujących problem nierówności społ.;

b) zmiany społ., przy przesuwaniu się w prawo maleje odsetek wyborców opowiadających się za radykalnymi zmianami społ., a rośnie odsetek zwolenników utrzymania statusu quo;

c) stosunku do obu supermocarstw oraz charakteru powiązań pomiędzy Wschodem a Zachodem, pozytywny stosunek do ZSRR i akceptowanie konieczności przezwyciężania różnic Wschód - Zachód charakteryzował przede wszystkim lewicowych wyborców;

d) religijności, postrzeganie religii jako bardzo istotnego elementu życia społ. rośnie w miarę przesuwania się na prawo układu przestrzennego lewica-prawica;

Miernikiem określającym dystans ideologiczny w ramach jednowymiarowej przestrzeni rywalizacji międzypartyjnej jest indeks polaryzacji, zaproponowany prze J.E. Lane i S. Erssona:

gdzie:

P - to indeks polaryzacji,

n - to liczba partii,

- to procent głosów wyborczych zdobytych przez partię,

i, Xi - to miejsce partii na skali lewica-prawica,

X - to hipotetyczne miejsce systemu partyjnego na skali lewica prawica;

VI. Funkcje partii politycznych

1. Koncepcje i typologie funkcji partii politycznych

Funkcje partii politycznych - to zadania, które partia mam do spełnienia i wypełnia w systemie politycznym danego państwa (M. Sobolewski); Można wyróżnić:

• Funkcje złożone - przewidziane do wypełniania wg danego modelu normatywnego czy teorii socjologicznej,

• Funkcje wykonywane w praktyce;

Klaus von Beyme definiuje partie polityczne przez pryzmat zadań spełnianych, wykonywanych przez nie. Wymienia 4 podstawowe funkcje:

1. określenie celów przez tworzenie programów politycznych,

2. artykułowanie i agregowanie interesów społ.,

3. mobilizowanie i socjalizowanie społ. w ramach istniejącego systemu politycznego,

4. redukowanie elity politycznej i tworzenie rządu;

W pracy Maodern Political Parties S. Neumann wyróżnia 4 podstawowe funkcje partii politycznych:

1. organizowanie chaotycznych żądań społ.,

2. wychowania ludzi w duchu odpowiedzialności politycznej,

3. spełniania roli ogniwa łączącego rząd z opinia publiczną,

4. selekcji przywódców;

Wg M. Sobolewskiego, można wyróżnić 3 podstawowe funkcje partii, w których daje się odnaleźć bardziej szczegółowe:

1. kształtowania opinii i postaw politycznych,

2. wyborcza (a w niej tworzenia programu politycznego i selekcji kandydatów),

3. rządzenia (a w niej kierowania organami państwowymi i kontrola rządu);

Kolejnym wyodrębnieniem szczególnie istotnych funkcji jest typologia R. Herbuta, jego zdaniem partia polityczna wypełnia następujące funkcje:

1. społeczną - wynika z faktu, że partia polityczna jest ogniwem pośredniczącym pomiędzy strukturą społeczeństwa a państwa, partie muszą być powiązane ze społ., potrzebują do zwycięstwa w wyborach i objęcia władzy zapewnienia sobie poparcia przynajmniej części elektoratu, realizując tą funkcję, partia oferuje wyborcy określoną tożsamość wyborczą, tylko w ten sposób może spełnić funkcję mobilizacyjna, wskazując na swój program wyborczy czy na osoby polityków jako podstawę indywidualnej decyzji wyborczej;

2. państwowo-publiczną - wypełniana jest przez wygraną w wyborach, zapewnienie odpowiedniej liczby mandatów, udział w formowaniu gabinetu, zapewnienia w nim kontroli nad określonymi ministerstwami;

3. organizacyjną - jest realizowana w celu zagwarantowania ciągłości istnienia jako uczestnika życia politycznego, każda rozwija strategie pozwalające na zredukowanie ryzyka zmian społecznych w czasie jej istnienia i w efekcie na przetrwanie;

Partie polityczne wg S. M. Lipseta i S. Rokkana pełnią następujące funkcje:

1. ekspresyjne - partie polityczne wytwarzają retorykę służącą do przekładania sprzecznych potrzeb i interesów w strukturze społecznej na postulaty działań oraz wywierania nacisków tej materii;

2. instrumentalne,

3. reprezentacyjne;

VII. Charakterystyka wybranych funkcji

1. Funkcja artykulacji i agregacji potrzeb i interesów społecznych

Wiąże się ona z ujawnianiem, formułowaniem, hierarchizowaniem i reprezentowaniem w procesie decyzyjnym przez partie polityczne preferencji odpowiednich grup społecznych, zwolennikami tych ugrupowań. W związku z realizacja opisywanej funkcji wyodrębnia się funkcję ekspresywną - wytwarzania retoryki służącej do przekładania kontrastów w strukturze społ. i kulturalnej na postulaty działań oraz do wywierania nacisków w tej materii. Z kolei zarówno funkcja artykulacji jak i agregacji oraz integracji łączy się z funkcja kształtowania opinii społ.. Partie, szczególnie lewicowe i antysystemowe dążą do uświadamiania afiliowanym prze nich grupom społ. ich miejsca w strukturze społ. i wynikających stąd postulatów. Z kolei np. partie konserwatywne mogą odwoływać się do solidaryzmu społ. i zamazywać w imię nadrzędnych interesów ogólnospoł. Istniejące podziały i dychotomie społ..

2. Funkcja wyborcza

Stanowi pewną całość złożonych i różnorodnych działań partii politycznych. Szczególna intensywność wysiłków związanych z realizacja funkcji wyborczej stronnictwa polityczne wykazują w okresach wyborów i kampanii politycznych. Funkcja ta odgrywa doniosłą rolę w funkcjonowaniu demokratycznego systemu politycznego. Przez ta funkcję uzyskują społ. legitymizację zarówno zwycięskie ugrupowania , wywodzące się z nich elity polityczne, jak i cały system polityczny. M Sobolewski wyróżnił dwa składniki funkcji wyborczej:

->Selekcja kandydatów - partie polityczne od początku swojego istnienia były gł. czynnikiem rekrutacji elit politycznych przez desygnowanie kandydatów do wyborów. Wyróżnia się cztery typy procesu nominacji kandydatów:

• nieregularny, żywiołowy;

• nominacje przez organy lokalne;

• nominacje prze organy centralne;

• wybór prze członków partii;

->Formułowanie programu - wyróżnia się dwa zasadnicze modele procedury układania programu (platformy wyborczej):

a) opracowanie programu wyłącznie lub w głównej mierze przez indywidualnych kandydatów;

b) powierzenie redakcji programu wyborczego władzom partyjnym i nadanie temu programowi charakteru powszechnie wiążącego;

Przez głosowanie na kandydatów danej partii wyborcy wyrażają tym samym poparcie dla jej programu i pozycji politycznych. W ten sposób za pośrednictwem partii politycznych realizuje się normatywna w konstytucjonalizmie wielu państw demokratycznych funkcja partii polegająca na współdziałaniu w tworzeniu politycznej woli narodu. Ujawnianie woli i opinii obywateli jest podstawowym warunkiem realizacji zasady suwerenności narodu, jednak w praktyce wyborcy nie tworzą programu, mogą jedynie w akcie wyborczym poprzeć lub odrzucić formułę zaproponowaną przez partię. Partia służy więc za punkt odniesienia, do którego zwracają się obywatele, szukając przewodnika w kwestiach politycznych. Dotyczy to gł. zdeklarowanych zwolenników partii. W związku z potrzebami pozyskiwania nie tylko elitarnych, ale i świadomych grup społ. w miarę najszerszego elektoratu program musi respektować zasady propagandy wyborczej. Wśród wysiłków wyborczych stosowanych przez największe partie amerykańskie wymienia się następujące strategie:

- partyjności,

- silnego kontrastu,

- różnicy ideologicznej,

- wyboru jednego zagadnienia,

- stworzenia pozytywnego wrażenia o kandydatach własnej partii,

- stworzenia negatywnego wrażenia o kandydatach partii przeciwnej,

- budowy koalicji,

- budowy organizacji;

->koalicje wyborcze - koalicje są formułowane dla różnych celów politycznych. Jednym z nich jest wygranie wyborców lub chęć zwiększenia zysku wyborczego w stosunku do rezultatu osiągniętego w poprzedniej elekcji. Partie polityczne konstruują przed wyborami koalicję, licząc na to, że razem uzyskają korzystniejszy rezultat, niż gdyby startowali pojedynczo A. Rapoport uważa, iż „koalicja to porozumienie dwóch lub więcej aktorów, którzy zdecydowali się kooperować ze sobą w celu maksymalizacji własnych zysków.” Koalicja partyjna jest to wybór ze zbioru możliwości w danych warunkach takiej konfiguracji partyjnej, która w sposób optymalny zapewnia realizacje postanowionych celów. Partie polityczne uczestniczą w koalicji, ryzykują, że w warunkach funkcjonowania konfiguracji nawet bliskich sobie programowo ugrupowań, mogą zatracić swoją tożsamość. Jednak przekonanie o niektórych korzyściach uczestników koalicji jest silniejszą tendencją niż niepokój o ostateczny rezultat. Najczęściej spotykanym i najbardziej znanym podziałem koalicji partyjnych jest klasyczny podział wg kryteriów ilościowych:

a) dwupartyjne,

b) wielopartyjne;

Biorąc pod uwagę relatywny rozmiar partii - uczestników koalicji, wyróżnia się:

1. koalicje z udziałem wielkich partii,

2. koalicje małych partii,

3. koalicje pośrednie;

Ze względu na uzyskany rezultat wyborczy koalicje, które zawierane SA przez ugrupowania, pragnące zwiększyć swoje szanse na wejście do parlamentu i uzyskanie maksymalnie wielu mandatów, wyróżniamy:

1. koalicje addytywne,

2. koalicje subddytywne,

3. koalicje superaddytywne,

ad. a) poparcie jest dokładnie równe sumie poparcia tworzących ja partii;

ad. b) łączne poparcie niższe od tej sumy;

ad. c) łączne poparcie wyższe niż poparcie dla poszczególnych części składowych;

Biorąc pod uwagę kryterium prawne tzn. wymagania ordynacji wyborczej, wyróżnia się następujące komitety wyborcze składające się z kilku podmiotów, a więc faktycznie będące koalicjami, które jednak mogą być zarejestrowane jako:

1. komitety wyborcze zarejestrowane jako koalicje partyjne,

2. komitety wyborcze zarejestrowane jako listy zblokowane,

3. komitety wyborcze zarejestrowane jako pojedyncze partie;

3. Funkcja rządzenia

Jest ona realizowana przez partie polityczne w dwojaki sposób: przez objecie kierownictwa państwem samodzielnie lub w koalicji oraz przez kontrolę rządów w roli opozycji politycznej. Rola partii politycznych w kierowaniu państwem polega na personalnym obsadzaniu najwyższych organów państwa i decydowaniu - za pośrednictwem tych osób - o kierowaniu polityki państwa. Najczęściej partia rządząca deleguje do najważniejszego organu władzy państwowej osoby ze swojego bezpośredniego kierownictwa. Empirycznym miernikiem realizacji funkcji rządzenia jest m.in. ustalenie zakresu partycypacji poszczególnych ugrupowań w rządach oraz określenie zakresu odpowiedzialności politycznej - mierzonego procentem czasu, w jakim dana partia obsadza stanowisko premiera oraz liczbą kierowanych przez siebie resortów.

14

---