PROCES DEMOKRACJI I DECENTRALIZACJI W SAMORZĄDNOŚCI W NASZYM KRAJU OD LAT 90-TYCH
Chcąc ustalić znaczenie terminu demokracja, należy odwołać się do historii, a ściślej do genezy demokracji nowożytnej. Nie ulega wątpliwości, że nowożytne pojęcie demokracji opiera się na tradycyjnych prawach człowieka, przypominanych przez filozofów (np. J. Locke'a, J.J. Rousseau), a także sformułowanych oficjalnie najpierw w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej (Deklaracja Praw przyjęta w 1776 r. przez reprezentantów stanów Wirginia i Massachusetts), a następnie we Francji (Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela uchwalona w 1789 r. przez Zgromadzenie Narodowe). Spośród praw człowieka zwracano uwagę na dwa podstawowe: wolności i równości. Lansowanie ich na przełomie XVIII i XIX w. przez tzw. liberałów miało na celu przede wszystkim przeciwstawienie się absolutyzmowi monarchów i nierówności stanowej. Pojęciem demokracji obejmowano wówczas dziedzinę prawno-polityczną, a ściślej mówiąc, ustrój polityczny, którego podstawą stać się miało prawo przez wszystkich stanowione i wszystkich obowiązujące (ustrój konstytucyjny). W rzeczywistości jednak z pełni praw korzystać mogli ludzie naprawdę wolni, tzn. niezależni ekonomicznie i odpowiednio wykształceni. Demokracja stała się przywilejem burżuazji, a masy chłopskie i robotnicze zostały z niej wykluczone.
Ograniczenie możliwości korzystania z praw człowieka -wolności i równości - do warstwy ludzi bogatych i oświeconych musiało budzić niezadowolenie wśród mas ludowych, czego wyrazem były m.in. bunty chłopskie. Pod ich wpływem, a zwłaszcza pod wpływem rosnącego ruchu robotniczego, który stanowił niewątpliwie większe niebezpieczeństwo dla burżuazji niż absolutyzm monarchy i przywileje arystokracji, wśród liberałów w połowie XIX w. wyłania się radykalne skrzydło myślicieli i działaczy zwanych demokratami. Biorąc za punkt wyjścia nie dobro uprzywilejowanych jednostek, lecz dobro ogółu, radykałowie domagają się rozszerzenia praw człowieka na wszystkich ludzi i dopuszczania ich do udziału w przywilejach demokracji.
Ludzka wolność jest niepodzielna. Realizacja jej w dziedzinie prawno-politycznej pociąga za sobą konieczność realizacji podstawowych swobód człowieka w innych dziedzinach życia ludzkiego. Inaczej mówiąc, zrealizowana wolność domaga się równego uczestnictwa wszystkich obywateli w życiu ekonomicznym, społecznym i kulturalnym. Z kolei, w miarę wzrostu tendencji do zagwarantowania wolności i równości wszystkim ludziom w ramach społeczności państwowej, zaczęły dojrzewać dążenia do zagwarantowania tych samych praw wszystkim ludom, narodom i państwom w ramach wspólnoty ogólnoludzkiej. Dążenia te w pełni ujawniły się na tle rozpadania się systemu kolonialnego, zanikania takich form prawno-politycznych, jak dominia, protektoraty czy obszary powiernicze.
Pojęcie demokracji ewoluowało zatem od demokracji prawno-politycznej do demokracji społecznej i od demokracji wewnątrz-narodowej do demokracji ogólno-światowej. Wynika z tego, że w istocie demokracja polega na uznaniu podstawowych praw człowieka i stworzeniu możliwości ich realizacji we wszystkich krajach i we wszystkich dziedzinach życia ludzkiego. Obecnie pojęcie demokracji utożsamia się z tzw. \"masowym społecznym uczestnictwem\" (D. Bell) lub z pojęciem tzw. \"demokracji fundamentalnej\" (K. Mannheim). Wyrażenia te uwypuklają pewien charakterystyczny rys współczesnej cywilizacji: masowość zjawisk i procesów społecznych. Z punktu widzenia demokracji chodzi o podkreślenie masowego dostępu jednostek ludzkich i wszystkich narodów do osiągnięć cywilizacji. Demokracja społeczna w tym znaczeniu utożsamia się z demokracją masową. Oznacza to zarazem przejście od demokracji jako formy rządów w czasach nowożytnych do demokracji jako formy życia w czasach współczesnych.
Decentralizacja jest procesem przenoszenia uprawnień związanych z podejmowaniem decyzji przez centralne ośrodki kierownicze (np. państwa, organizacji)
Podział władzy i przekazywanie niektórych zadań społecznych na niższy szczebel hierarchiczny (różne grupy społeczne, instytucje, osoby), czyli delegowanie uprawnień do decydowania. Zmniejsza się tym samym liczba spraw, które wymagają interwencji, rozstrzygnięć i korektur ze strony wyższych instancji. Decentralizacja wiąże się bowiem z przemieszczaniem ośrodka decyzji w "dół" hierarchii organizacyjnej. Instytucja skrajnie scentralizowana to taka, w której prawo decydowania o wszystkim umieszczone jest w jednym centralnym punkcie; instytucja skrajnie zdecentralizowana to taka, w której umieszczono je na szczeblu kierowania najniższym w danym ciągu zależności (J. Zieleniewski).
We współczesnych państwach - ze względu na niebezpieczeństwo koncentracji władzy w wielkich biurokratycznych instytucjach związanych z aparatem państwowym - nabierają znaczenia wysiłki na rzecz decentralizacji (szczególnie w sferze zarządzania). Nawet w państwach o dużej koncentracji władzy politycznej i społecznej ujawniają się tendencje decentralizacyjne. Decentralizacja polityczna oznacza, że tylko zasadnicze funkcje państwowe są skupione w rękach organów centralnych, organom terenowym i lokalnym pozostawia się szeroki zakres podejmowania decyzji i działań.
Demokracja w Polsce:
w 1989 r. doszło do porozumienia ?okrągłego stołu?. Właśnie ta data na kartach historii Polski została uznana za początek suwerenności i demokracji w Polsce. Rządy T. Mazowieckiego stanowią, zatem pierwszą wolną i niezawisłą władzę po ponad 45 letniej historii PRL. Ale czy na pewno ludzie z dawnego systemu całkowicie odeszli jak to miało miejsce np. w Czechach? Czy też pozmieniali ?barwy? partyjne i klubowe, by dalej rządzić w Polsce? Czy na pewno zmienił się ustrój czy tylko jego fasady? Są to niezwykle istotne kwestie, których wyjaśnienie jest podstawą dla zrozumienia współcześnie funkcjonującej demokracji w Polsce. Wraz ze zmianą systemu nastąpił okres transformacji zarówno w życiu politycznym, społecznym jak i gospodarczym.
Demokracja po roku 1989
Przywrócenie nazwy Rzeczpospolita Polska i godła w postaci orła w koronie zapoczątkowało w 1990 r. istnienie III Rzeczypospolitej.. Jej powstanie i odtworzenie demokratycznych struktur państwa nie było jednoznaczne z umocnieniem się zasad demokracji w społeczeństwie polskim. Potwierdziły to w pewnym stopniu już następne po kontraktowych pierwsze w pełni wolne wybory prezydenckie z listopada 1990 r.
Zmiany polityczne i ustrojowe, które zaszły w Polsce po 1989 r. wymagały uchwalenia nowej konstytucji. Nie udało się tego zrealizować w latach 1989-1991 ze względu na olbrzymie zróżnicowanie ówczesnych elit politycznych. Dopiero pierwszy Sejm III RP (1991-1993) utworzył Komisję Konstytucyjną i podjął działania zmierzające do rozwiązania tego problemu. Jednak udało mu się tylko uchwalić Małą Konstytucję - Ustawę konstytucyjną z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym.
Na jej mocy zostały uchylone przepisy Konstytucji PRL z 1952 r. dotyczące ustroju socjalistycznego i wprowadzone nowe stanowiące podstawę ustroju politycznego i gospodarki rynkowej. Stanowiła ona, że ?organami Państwa w zakresie władzy ustawodawczej są Sejm i Senat Rzeczypospolitej Polskiej, w zakresie władzy wykonawczej - Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, w zakresie władzy sądowniczej - niezawisłe sądy?. Wcześniejsze rozwiązanie parlamentu (1993) przez prezydenta Lecha Wałęsę uniemożliwiło zakończenie prac nad nową konstytucją i spowodowało przełożenie tego zadania na nowy parlament.
Kolejne w III RP wybory parlamentarne odbyły się 19 września 1993 r. w oparciu o nową ordynację ustalającą progi wyborcze dla partii politycznych (5%) i koalicji (8%).
Do wyborów prezydenckich w 1995 r. zgłoszono 17 kandydatur. Był to bardzo szeroki wachlarz kandydatów. Ostatecznie zwyciężył Kwaśniewski (51,72%), któremu w dużym stopniu pomogły dwie debaty telewizyjne i hasło ?Wspólna Polska? rozumiane jako kraj normalności i bez podziałów politycznych.
Zgromadzenie Narodowe II Kadencji uchwaliło 2 kwietnia 1997 r. Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej. W jej świetle ustrój polityczny RP opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej (Sejm i Senat), władzy wykonawczej (Prezydent RP i Rada Ministrów) i władzy sądowniczej (sądy i trybunały). Podstawą ustroju gospodarczego jest gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej i własności prywatnej. Konstytucja gwarantuje wszystkim obywatelom RP szeroki zakres wolności i praw obywatelskich. Jest ona potwierdzeniem prawidłowego przebiegu procesu transformacji ustrojowej w III Rzeczypospolitej.
Wybory parlamentarne z 21 września 1997 r. zakończyły się sukcesem Akcji Wyborczej Solidarność, która zdobyła 33,83% głosów. Zwycięstwo Akcji Wyborczej Solidarność, która uzyskała 1/3 głosów potwierdza zdobycie nowej wiedzy o demokracji przez społeczeństwo polskie. Głosowało ono na duże ugrupowania polityczne, a odrzuciło niewielkie efemerydy nie dające nadziei na polepszenie sytuacji politycznej i gospodarczej.
Poparcie dla demokracji jest znacznie wyższe, niż wynika to z oceny jej funkcjonowania w praktyce. Połowa Polaków jest niezadowolona z polskiej demokracji, ale zdecydowana większość uznaje ją za najlepszą formę sprawowania władzy. Ciekawe, że chociaż w ostatnim czasie nastroje społeczne były złe, rząd nie cieszył się społecznym poparciem, społeczeństwo było świadkiem licznych perturbacji, konfliktów i sporów politycznych, od wiosny tego roku umocnił się odnotowany wówczas wzrost poparcia dla demokracji jako najlepszej formy rządów, poprawiła się także ocena funkcjonowania polskiej demokracji. Należy przypuszczać, że wpłynęły na to ostatnie wybory prezydenckie. Być może w opinii społecznej wydarzenia ostatniego półrocza (rozpad koalicji rządowej, konflikty i spory na arenie politycznej, przebieg kampanii wyborczej przed wyborami prezydenckimi) świadczą o tym, że demokracja jest gwarantem wyjścia z kryzysu i stwarza nadzieję na zażegnanie istniejących konfliktów.
Poparcie dla demokracji jest wyższe niż zadowolenie z jej funkcjonowania. Również poparcie dla przemian ustrojowych zapoczątkowanych w roku 1989 jest wyższe, niż wynikałoby to z oceny funkcjonowania gospodarki oraz oceny warunków życia polskich rodzin. Mimo że ponad dwie piąte społeczeństwa polskiego deklaruje, iż obecnie ich rodzinom żyje się gorzej niż przed transformacją ustrojową, a blisko dwie piąte ocenia, że nasza gospodarka funkcjonuje gorzej niż przed rokiem 1989, odsetek Polaków uznających obecny ustrój za lepszy od poprzedniego ponad dwukrotnie przewyższa odsetek tych, którzy uważają, że jest on gorszy od ustroju sprzed 1989 roku.
Warunkiem trwałości i stabilności demokracji są nie tylko sprawnie działające instytucje i dobrze skonstruowany system prawny. Równie ważne jest rozwinięte społeczeństwo obywatelskie, składające się z aktywnych obywateli, świadomych swoich uprawnień i powinności. Tymczasem w społeczeństwie polskim - a szczególnie wśród młodych ludzi - narasta bierność, apatia i nieufność zarówno wobec klasy politycznej, jak i całego demokratycznego państwa. Takie postawy stanowią poważne zagrożenie, jako że łatwo mogą stać się pożywką antysystemowego, populistycznego buntu. Sądzimy, że przyczyn takiego stanu rzeczy należy szukać przede wszystkim w niedostatku wiedzy i praktycznych umiejętności polskich obywateli. Brak zrozumienia złożonych problemów politycznych i społecznych, niezdolność do oceny argumentów przywoływanych w publicznych sporach, nieumiejętność zajęcia wobec nich własnego stanowiska, słaba znajomość obywatelskich wolności i praw oraz demokratycznych procedur - to tylko wybrane problemy, którym musimy stawić czoło.
Polska może wejść na drogę tej prawdziwej demokracji, jednakże potrzeba na to czasu- może dziesięciu, czterdziestu, a może i więcej lat. Zależy to od zmiany sposobu myślenia ludzi. Naród do pewnych zasad musi po prostu dojrzeć mentalnie, mieć świadomość decydowania osobiście o swoim losie, nie ulegać demagogii polityków ani wpływom mediów sterowanych przez różnych nie zawsze przechylnych Polsce ludzi.
Zmiany muszą nadejść, nasz kraj przeszedł już wiele przemian politycznych, czas się przebudzić i zacząć decydować zgodnie z zasadą ?nic o nas bez nas?!