RUŚ/ROSJA

I. Rys historyczny

1. Powstanie państwa kijowskiego

Najstarsze wiadomości o Słowianach wschodnich pochodzą z VI w. ( pisarze bizantyńscy- Prokopiusz z Cezarei )- nazywani są Antami. Ustrój ich określa się jako rodowo- plemienny. Wymienia się:

-Słoweńców ( Słowian nowogrodzkich nad jez. Ilmen ),

- Połoczan nad górną Dźwiną,

- Dregowiczów nad górnym Niemnem,

- Drewlan na Prypecią

W IX w. proces zjednoczenia, którego przyczynami były:

- dogodne położenia na szlakach handlowych,

- zagrożenia ze strony plemion obcych ( Waregów, Hunów, Chazarów, Pieczyngów, Połowców

doprowadził do powstania dwóch ważnych ośrodków państwowych:

- Kijowa ( Kujabii ),

- Nowogrodu ( Sławii )- jego władca Oleg ( 879- 912 ) zawładnął Kijowem i rozszerzył panowanie na szereg innych państw ruskich, tworząc FEUDALNE PAŃSTWO KIJOWSKIE. Na jego powstanie istnieją dwie teorie:

a) NORMAŃSKA ( hipoteza najazdu )- państwo kijowskie zawdzięcza swój początek normanskim Waregom, przybyłym ze Skandynawii, ich wódz- Ruryk miał być założycielem dynastii, która panowała do końca XVI w. Była ona podsycana zwłaszcza przez hitlerowców, miała być uzasadnieniem ekspansji III Rzeszy na Europę Wschodnią,

b) ANTYNORMAŃSKA- wg niej Waregowie ani drużyna Ruryka nie stanowili tak licznej grupy, bo można przypisać im zorganizowanie państwowości, choć niewątpliwie wchodzili w kontakty ze Słowianami, przede wszystkim jako kupcy, zaciągali się również do oddziałów wojskowych formowanych przez książąt ruskich. Państwo kijowskie powstało w drodze kilkuwiekowego procesu scalania się i łączenia poszczególnych plemion w organizacje polityczne wyższego rzędu, podobnie jak u plemion germańskich czy słowiańskich zachodnich.

Państwo kijowskie przeżywało okres świetności w X- XI w. Po Olegu tron przeszedł na syna Ruryka, Igora ( 912- 945 ), następnie regencję po nim objęła wdowa, księżna Olga, następnie na wnuka Ruryka, Świętosława ( 957 972 ). Do najwyższego rozwoju państwo kijowskie doszło za panowania Świętosława Włodzimierza ( 980- 1015 ), a następnie za jego wnuka Jarosława Mądrego ( 1015- 1054 )

- w 988 Włodzimierz przyjął chrzest z Bizancjum, dzięki czemu Ruś stała się potęgą polityczną ( związki małżeński Rurykowiczów z dynastiami panującymi w Bizancjum, w Anglii, Francji, Polsce ) i kulturalną.

2. Rozpad państwa kijowskiego i rozdrobnienie feudalne,

Po śmierci Jarosława doszło do podziału państwa pomiędzy jego synów z zachowaniem władzy zwierzchniej w ręku najstarszego syna, seniora. W początkach XII w. doszło jeszcze raz do przywrócenia jedności państwa przez objęcie tronu kijowskiego przez Włodzimierza Monomacha ( 1113- 1125 ) i jego syna Mścisława ( 1125- 1132 ). Po tym okresie tendencje odśrodkowe przeważyły i Ruś weszła na drogę rozdrobnienia feudalnego. W końcu XII w. na terenie dawnego państwa kijowskiego istniało 70 niezależnych księstw i terytoriów ( kijowskie, czernichowskie, halicko- wołyńskie, smoleńskie, rostoswsko- suzdalskie, republiki miejskie- Psków, Nowogród ). Kijów stracił swe gospodarcze znaczenie, a środek ciężkości przeniósł się na północ- do Włodzimierza nad Klaźmą, którego władca, wnuk Monomacha, Andrzej Bogolubski, zamierzał narzuć władzę całej Rusi.

3. Najazd Tatarów

W 1223 książęta ruscy zostali pokonani przez Tatarów nad rzeką Kałką, zaś po śmierci Czyngis- Chana ( 1227 ) Chanat Kipiczacki ( ZŁOTA ORDA ) ze stolicą w Saraju nad Wołgą rozpoczął podbój Rusi ( 1236- 1242 ). Podbój ten ( nie dotyczył on terytorium nowogrodzkiego ) zrujnował gospodarczo Ruś, zaburzył naturalną ewolucję ustroju:

- Tatarzy narzucili olbrzymie daniny, które egzekwowali przez swych baksaków,

- jednemu z książąt ruskich dawali JARŁYK, czyniąc go odpowiedzialnym za wywiązywanie się reszty książąt ze swych świadczeń, co dawało mu pewną przewagę w kraju ( pierwszym z nich został książę włodzimierskie- Aleksander Newski )

4. Zrzucenie jarzma i zjednoczenie

Od XIV w. obserwuje się tendencje integracyjne w różnych księstwach- część z nich zaczęła zwiększać swą rolę, przybierając tytuły WIELKICH KSIĘSTW. Walka o jarłyk toczyła się już tylko między nimi. W XIV w. rywalizowały dwa księstwa:

a) Wlk. Ks. Twerskie

b) Wlk. Ks. Moskiewskie ( które zwyciężyło ),- w 1328 tamtejszy książę Iwan Kalita objął tytuł Wielkiego Księcia Włodziemierskiego i otrzymał jarłyk. Rozpoczął się okres jednoczenia ziem ruskich przez wielkich książąt moskiewskich. Moskwa stała się stolicą metropolii świata prawosławnego

- w 1380 wnuk Iwana Kality, Dymitr Doński, zadał klęskę Tatarom na Kulikowym Polu,

- w XV w. od Złotej Ordy odpadł Chanar Krymski, który w 1475 dostał się w zależność od sułtanów tureckich,

- Chanat Kazańcki- nad środkową Wołgą ( 1437 ),

- Chanat Astrachanski ( 1464 ),

W 1480 za Iwana III Srogiego nastąpiło ostateczne zrzucenie jarzma tatarskiego, w ten sposób zakończony został porces zjednoczenia ziem pn- wsch. Państwo umocnili ostatni Rurykowicze- Wasyl III ( 1505- 1533 ), Iwan IV Groźny ( 1533- 1584 ) I Fiodor ( 11584- 1598 ). Charakterystyczną cechą państw na wschodzie Europy był ich wielonarodowy skład- jedna z narodwości uzyskiwała przewagę i stawała się narodem rządzącym- w Rosji byli Rosjanie ( Wielkorusy ).

Do zjednoczonej monarchii włączono:

- republikę pskowską ( 1510 ),

- księstwo riazańskie ( 1521 ),

- Chanat Kazański ( 1552 ),

- Chanat Astrachański ( 1557 )

Zjednoczenie następowało przez podporządkowanie wielkim książętom moskiewkim państewek o znamionach wczesnofeudalnych monarchii, w których nie ukształtował się ustrój stanowy, tak więc wysiłki władzy centralnej szły w kierunku ograniczenia stanowiska bojarów- najważniejszy etap przypadł na panowanie Iwana IV Groźnego. Car znalazł oparcie w drobniejszej, przez siebie tworzonej i od siebie uzależnionej szlachcie ( dworianach ) oraz w miastach i cerkwi- w tych okolicznościach pojawiła się nowa instytucja stanowa- Sobór Ziemski.

W 1598 umarł Fiodor, wygasłą dynastia Rurykowiczów. Nastąpiło okres walk o tron i obcych interwencji, trwający do 1613. Zwołany po śmierci Fiodora Sobór Ziemski wybrał na tron jego szwagra Borysa Godunowa ( 1598- 1605 ). W 1605 pojawił się, podając się za syna Iwana IV, Dymitr Samozwaniec i przy pomocy Polski objął tron, jednak w 1606 zginął, a bojarzy powołali na tron Wasyla Szujskiego ( 1606- 1610 ). Wywołało to niezadowolenie dworiaństwa, pojawił się drugi Samozwaniec, a wojska polskie zajęły Moskwę, zabiegając o tron dla polskiego królewicza Władysława. Dopiero powstanie pod wodzą Minina i Pożarskiego doprowadziło do wyswobodzenia się kraju. W 1613 Sobór Ziemski wybrał na cara bojara Michała Romanowa ( 1613- 1645 ), po nim tron objął jego syn Aleksy ( 1645- 1676 ). Dynastia ta panowało w Rosji do 1917.

II. Stosunki społeczno- gospodarcze

Rozwój gospodarczy zawdzięcza Ruś szlakom handlowym ( Europa- Morze Czarne/Kaspijskie, Bałtyk- Morza Kaspijskie- Chiny, Bałtyk- Dźwina- Dniepr- Morze Czarne- Bizancjum ) oraz zorganizowaniu przez Bizancjum kolonii na Krymie. Na szlakach handlowych powstawały takie ośrodki jak Nowogród, Kijów, Smoleńsk, a książęta kijowscy zawierali układy handlowe z Bizancjum. Kryzys XI w. był wynikiem nacisku ludów wschodnich na Bizancjum i Ruś i załamaniem się handlu- stąd większą rolę zaczęły odgrywać ośrodki północne- Nowogród i Psków. Główną rolę zaczęły odgrywać szlaki śródziemnomorskie, powodując wzrost znaczenia miast włoskich i ich kontynentalnych partnerów handlowych. Ruinę gospodarczą kraju spowodował najazd Tatarów, niektóre z miast odrodziły się dopiero po upływie 2- 3 stulecie, eksploatacja kraju przez Tatarów ubożyła go i zrujnowała ludność chłopską. Dopiero w II poł. XIV odbudowano handel i rzemiosło, ożywiły się znów szlaki handlowe. Zaznaczył się postęp w rolnictwie, upowszechniono trójpolówkę, a w XV w.- rentę pieniężną. Rozszerzeniu uległ rynek wewnętrzny, jednak o powstaniu ogólnonarodowego rynku można mówić dopiero od XVII w. Głównym problem gospodarczym Rosji w tym okresie był brak dostępu do morza, a więc brak rynku zagranicznego na zboże. Co prawda od XVI w. dużą rolę odgrywał niezamarzający port w Archangielsku, ale nie zaspokajał on potrzeb kraju. W XVI w. powstały rynki lokalne wokół miast, co wpłynęło na dokonanie się przewrotu gospodarczo- społecznego na wsi. Wyrazem tego był upadek ekonomiczny warstwy bojarów, która zaczęła ustępować stanem majątkowym nowej szlachcie, następnie rozwój gospodarki folwarczno- pańszczyźnianej i związane z nią zaostrzone poddaństwo. Ta droga gospodarki umacniała feudalizm, podczas gdy kraje zachodnioeuropejskie wkraczały już na drogi prowadzące do kapitalizmu.

Struktura społeczna:

1) zanikająca kategoria wolnych chłopów ( SMERDOWIE )- posiadali samodzielne gospodarstwa, w zaniku w XI w., popadali w zależność feudalną z powodu długów, ( umowa- RIAD, stąd grupę popadającą w zależność określano jako RIADOWICZE/ZAKUPI/KABALNI LUDZIE ),

2) niewolnicy ( CHOŁOPI )- z jeńców wojennych, początkowo sprzedawani na rynkach zagranicznych, następnie osadzani na ziemi w zamian za rentę ( na równi z poddanymi )- nazywano ich IZGOJAMI/ZADUSZNKIAMI

3) chłopi poddani ( KRESTIANIE )- wykształcili się z powyżej opisanych warstw. Położenie chłopów nie było jednak równe w całym kraju. Istniały różne kategorie:

- starożilcy,

- czornyje ludi,

- srebraniacy,

- nowoprichody

Położenie chłopów mieszkających na ziemiach książęcych ( czarne włości ) było dogodniejsze niż w dobrach prywatnych.

Formy oporu chłopów:

- powstania, ( Iwana Bołotnikowa 1606- 1607, Stienki Riazina 1657 )

- wychód- opuszczenie zajmowanego gruntu i przeniesienie się do innego księcia, w XV w. ustalono, iż chłopom przysługuje tylko jeden termin wychodu ( Juriew dien- tydzień przed i tydzień po dniu św. Jerzego- 26.11 ), pod warunkiem, iż uregulowali wszelkie opłaty i złożyli określoną opłatę. Termin ten został ustalony w Sudiebniku ( 1497 ).

W XVI i XVII w. położenie chłopów uległo dalszemu pogorszeniu, w związku z upowszechnieniem się gospodarki folwarczno- pańszczyźnianej:

- panowie zdobyli prawo ustalania wg własnego uznania powinności chłopów, głównie pańszczyzny ( nawrót renty odrobkowej ),

- zaostrzenie przepisów przytwierdzających chłopa do ziemi i nadających jego zależności charakter poddaństwa osobistego,

- Soborne Ułożenije 1649 przytwierdzało do ziemi wszystkie kategorie chłopów, sytuacja ich nie różniła się od sytuacji niewolników, pan mógł sprzedać chłopa bez ziemi, chłop nie mógł zawrzeć małżeństwa bez zezwolenia pana, nie mógł wnosić przed sądem skargi na pana,

4) feudałowie ( BOJARZY ). Pochodzenie ich było dwojakie:

a) z dawnych wielmożów plemiennych,

b) z dawnych członków drużyny książęcej obdarzonych książęcymi nadaniami ziemskimi,

Otrzymywali oni immunitety ( tarchany ), otoczeni byli opieką prawną w formie główszczyzny za ich zabicie.

W XIV- XV w. ukształtowała się wielka własność ziemska.

- drogą otrzymywanych książęcych nadań ziemskich,

- drogą zagrabiania ziemi chłopskich,

Własność feudalna występowała w XV w. w dwóch formach:

a) WOTCZYNY ( księże- bojar- stosunek przypominający lenno )- udział wyższych warstw feudalnych, do których należeli

- bojarzy

- służebni książęta, którzy w wyniku procesów zjednoczeniowych utracili swą niezawisłość i przeszli wraz ze swymi posiadłościami na służbę wielkich książąt

- książęta obcy, którzy otrzymywali od wielkiego księcia wotczynę ( Szujscy, Druccy ,Lubeccy, Giedyminowicze, carewicze tatarscy ),

Bojarowie zobowiązani byli do służby wojskowej, bojar mógł jednak zaprzestać służby u jednego księcia i przejść na służbę do innego ( WOLNY ODJAZD ). W miarę jednoczenia państwa zaczęto je ograniczać. Wielcy książęta moskiewscy zaczęli się w XIV w. domagać się od bojarów zobowiązań pisemnych, w których zrzekali się prawa odjazdu.

b) POMIESTIJE ( książę- dworianin- stosunek przypominający beneficjum )- ziemia nadana w dożywotnie władanie w zamian za służbę na rzecz księcia:

- pierwotnie rodzaj wynagrodzenia dla personelu dworskiego ( dworian ),

- z czasem także innym osobom, np. potomkom zubożałych bojarów, w ten sposób tworzyła się nowa kategoria szlachty ( DWORIAŃSTWA ), przeciwstawna dla bojarów i pomocna monarsze przy umacnianiu zjednoczonego państwa

MIESTNICZCTWO- formalne umiejscowienie poszczególnych rodów feudalnych, zależnie od ich pochodzenia, na różnych szczeblach hierarchii. Przynależność do rodu stojącego na wyższym szczeblu tej hierarchii dawał jego członkom prawo do objęcia wyższego urzędu

Przemiany w położeniu rosyjskich feudałów dokonały się w XVI w., gdy monarchia podjęła walkę przeciw przewadze możnowładztwa, zwłaszcza bojarów. Celem było:

- uzależnienie ich od władzy monarszej,

- osłabienie ich pozycji ekonomicznej,

- pozbawienie wotczyn i przywilejów związanych i z ich posiadaniem

Na pocz. XVI w. bojarowie zaczęli dzielić się ziemią państwową i sięgać po dobra drobniejszej szlachty. Na tym tle zrodziło się dążenie drobnej i średniej szlachty do szukania przeciwko bojarom oparcia w silnej władzy państwowej. Innym powodem, dla którego dworiaństwo szukało oparcia we władzy monarszej, było uśmierzanie bardzo niebezpiecznych powstań chłopskich.

OPRICZNINA- wprowadzona w latach 1556- 1572 przez Iwana IV Groźnego to część terytorium państwa ( najbardziej urodzajna ), z której wysiedlono bojarów, by osiedlić ich w innych okręgach ( ZIEMSZCZYNACH ), a ziemie ich rozdać dworianom w pomiestije. Rosły również wpływy polityczne dworiaństwa ( powoływano ich do Dumy Bojarskiej, Soboru Ziemskiego, samorządu ziemskiego ). Proces kształtowania się jednolitego stanu feudałów zakończył się na przełomie XVII i XVIII w. za Piotra I Wielkiego. Pomiestija stała się dobrami dziedzicznymi, podobnie jak wcześniej lenna na Zachodzie.

Armia rosyjska składała się z:

a) dworian,

b) pułków strzeleckich- armia najemna powołana przez Iwana IV Groźnego, służba była stała, dożywotnia i dziedziczna,

5) duchowieństwo prawosławne ( CERKIEW- uzyskała dobra ziemskie i immunitety ),

6) MIESZCZAŃSTWO- w państwie kijowskim ludność w osiedlach typu miejskiego cieszyło się znacznymi przywilejami. Miasta zostały zniszczone przez najazdy Tatarów, zaczęły podnosić się z upadku w XIV w. Składały się z dwóch części:

a) KREMLA ( części centralnej ), otoczonej murem i stanowiącej siedzibę księcia oraz jego urzędników,

b) POSADY ( podgrodzia ), zamieszkanej przez ludność kupiecką i rzemieślniczą

Na ludności miejskiej ( posadslokije ludi ) ciążyły określone powinności ( posadskoje tiaglo ). W XIV w. wyodrębniły się z niej warstwy uprzywilejowane:

- bogaci kupcy, którzy uzyskali szczególne przywileje i podlegali bezpośrednio sądownictwu książęcemu. Proces rozwarstwienia ludności miejskiej wpływał na zaostrzenie się jej wewnętrznych antagonizmów,

W XVI w. do poważnego znaczenia doszły te miasta, które dominowały nad szerokimi rynkami lokalnymi. Ludność miejska dzieliła się na:

- gości i kupców ( najbardziej uprzywilejowani ) należący do seciny gościnnej i sukienncziej- byli zwolnieni od podatków, mieli prawo posiadania wotczyn i pomiestij, musieli z tego powodu pełnić służbę w organach skarbowych, uczestniczyli w Soborze Ziemskim. Wprowadzenia górneo stanu mieszczańskigego do administracji było wynikiem walki z arystokracją bojarską.

III. Ustrój państwa

Monarcha stojący na czele państwa kijowskiego- WIELKI KSIĄŻĘ:

a) najwyższy wódz,

b) najwyższy sędzia,

c) najwyższy administrator,

d) najwyższy ustawodawca

e) najwyższy właściciel ziemski ( patrymonialny charakter władzy )

W umacnianiu władzy króla dużą rolę odegrała:

a) cerkiew,

b) drużyna, z czasem książę zaczął osadzać drużynników na ziemi w zamian za służbę wojskową, osiadłszy na ziemi połączyli się z rodowo- plemiennymi wielmożami w jedną grupę bojarów,

Następstwo tronu- dwie zasady:

a) zasada senioratu- prawo to tronu wielkoksiążęcego przysługiwało najstarszemu z rodu,

b) zasada ojcowizny- zapewniała prawo do tronu tylko potomkom w linii prostej. Młodszym synom wyznaczano mniejsze dzielnice,

c) elekcyjność

1097- zjazd w Lubeczu- książęta ustalili, że każdy z nich ma dzierżyć należną mu ojcowiznę i zobowiązali się pod przysięgą do wspólnego wystąpienia przeciw temu, kto naruszyłby ustalony stan.

Umowa ta nie była przestrzegana i w rezultacie w XIII w. mapa polityczna Rusi przedstawiała się jako mozaika kilkudziesięciu niezależnych księstw, rządzonych przez książąt z dynastii Rurykowiczów. W XIV w. procesy integracyjne doprowadziły do wyłonienia się kilku WIELKICH KSIĘSTW, które podporządkowały sobie mniejsze księstwa. Stosunki między wielkimi książętami a księstwami regulowane były umowami podobnymi do umów lennych- książęta dzielnicowi zostali zepchnięci do poziomu bojarów. Wielcy Książęta Moskiewscy narzucili swe zwierzchnictwo innym wielkim księstwom:

- Wasyl I przyłączył do Moskwy księstwo niżnonowogrodzkie,

- Iwan III Srogi rozciągnął władzę nad Nowogrodem, w 1474 przyłączył księstwo rostowskie, w 1485 księstwo twerskie, w 1480 pobił Tatarów i uniezależnił swe państwo od Złotej Ordy,

Czynniki, które przyczyniły się do zjednoczenia:

a) warunki ekonomiczne i społeczne ( poparcie mieszczan i mieszczaństwa ),

b) warunki polityczne związane z zagrożeniem zewnętrznym,

c) momenty ideologiczne

Iwan Kalita przyjął tytuł Iwana Kalitę- podkreślało to jedność ziem ruskich we wspólnym froncie przeciw tatarskiemu najeźdźcy,

Iwan III w 1472 poślubił bratanicę ostatniego cesarza, Zoe z dynastii Paleologów i zaczął uważać się za jego prawego dziedzica- przyjął herb bizantyński ( dwugłowego czarnego orła ) i tytuł CARA ( od cezar ). Pragnął udowodnić pochodzenie Rurykowiczów od cesarza Oktawiana. Moskwa miała być "trzecim Rzymem"- Rzym- Bizancjum- Moskwa.

W XVI w. władza carska znacznie wzrosła:

a) Iwan Groźny podkreślał swe samodzierżawie i wynikające stąd nieograniczone uprawnienia, prawo życia i śmierci nad swymi poddanymi,

b) władzę jego ograniczały Sobór Ziemski, samorząd ziemski i gubny, które nadały Rosji charakter monarchii stanowej,

c) wyboru cara dokonywał Sobór Ziemski ( elekcyjną drogą osiągnęli tron car Fiodor ( 1584 ), Borys Godunow ( 1579 ), Michał Romanow ( 1613 ), Aleksy ( 1645 ),

- przy wyborze cara Sobór Ziemski bądź bojarzy usiłowali nadawać przyszłemu carowi warunki ograniczające jego władzę ( KONDYCJE ), np. Wasyl Szujski musiał zaprzysiąc zobowiązania, które gwarantowały nietykalność osoby i mienia przede wszystkim bojarom,

IV. Zarząd państwa

Początkowo w okresie Rusi Kijowskiej ośrodkiem zarządu państwa był dwór książęcy. Skupiała się w nim grupa urzędników sprawujących z ramienia księcia różne funkcje państwowe. Rekrutowali się z różnych głównie spośród drużynników książęcych:

a) DWORSKI ( dworecki- odpowiednik frankońskiego majordoma ), zarządzający całym gospodarstwem książęcym,

b) wojewoda- dowodził siłami zbrojnymi,

c) koniuszy,

d) miecznik,

e) cześnik,

WIEC to ogólne zgromadzenie wszystkich wolnych, utrzymały się w niektórych księstwach, często decydowały o najważniejszych sprawach, o pokoju i wojnie, usunięcia księcia, powołaniu nowego władcy.

ZJAZDY FEUDAŁÓW- zwoływane były w wyjątkowo ważnych sprawach, uczestniczyli w nich książęta wraz z najznaczniejszymi bojarami swych dzielnic.

Zarząd lokalny:

a) POSADNICY ( WOŁOSTIELE )- urzędnicy książęcy rezydujący w grodach, łączyli w swym ręku funkcje sądowe, wojskowe, skarbowe,

- ich pomocnikami byli CIWUNOWIE,

W Wielkim Księstwie Moskiewskim ukształtowały się w XV w. nowe instytucje:

1) DUMA BOJARSKA- organ doradczy przy wielkim księciu- w jej skład wchodzili bojarzy stojący na czele organów zarządu państwowego- osoby, które wielki książę do Dumy powołał. W XVI w. zaczęła przybierać charakter arystokratyczny. Wchodzić bowiem do niej mogły tylko osoby powołane przez cara, a więc wybrani przez niego bojarzy i sprawujący funkcje w zarządzie państwa dworianie- stąd "bojarowie dumni":

- współdziałała z carem przy załatwianiu najważniejszych spraw państwowych, miała również ważne uprawnienia sądowe jako instancja odwoławcza i sąd I instancji w sprawach o przestępstwach polityczne,

- w XVII w. wyodrębniła się z Dumy osobna izba sądowa,

- z czasem znaczenie Dumy malało, a car naradzał się tylko z nielicznymi zaufanymi członkami Dumy,

2) SOBÓR ZIEMSKI- powołany po raz pierwszy w 1549 w okresie walki cara z bojarami i likwidacji pozostałości rozdrobnienia feudalnego. Przewagę w nim mieli dworianie ( 205/374 ). Udział brali także mieszczanie ( goście ). W skład wchodziły następujące grupy:

- Duma Bojarska,

- Święty Sobór ( najwyżsi dostojnicy duchowni ),

- przedstawiciele dworiaństwa, ludności miejskiej i strzelców,

- wyjątkowo przedstawiciele chłopów ( 1613 )

Sobór zwoływał car, w czasie bezkrólewia patriarcha lub Duma Bojarska. Poszczególne człony Soboru obradowały osobno i podejmowały osobno uchwały, które nie były wiążęce dla cara. Kompetencje stanów zmieniały się w zależności od sytuacji,

- w XVII w. Sobór decydował o najważniejszych sprawach państwowych, uchwalał nowe podaki, decydował o stanie wojny i pokoju, uchwalał szczególnie ważne ustawy, dokonywał wyboru cara.

Ostatni Sobór Ziemski zebrał się w 1665- późniejsze powoływane pod nazwą Soborów zjazdy nie miały już niczego wspólnego z dawną instytucją stanową.

3) PRIKAZY- organy centralne o stałym personelu do załatwienia określonych sprawa państwowych ( np. skarbowy, dworski, spraw stosunków z innymi państwami, na ich czele stali bojarzy z diakami i poddiakiami jako personelem pomocniczymi ),

Po dokonaniu zjednoczenia zmienił się zarząd lokalny:

a) UJEZDY ( POWATY ) z namiestnikiem

Reforma Iwana IV wprowadziła zarząd lokalny oparty na SAMORZĄDZIE:

a) SAMORZĄD GUBNY- funkcje sądowe w zakresie ściągania i sądzenia rozbójników- chodziło o walkę z antyfeudalnymi wystąpieniami chłopskimi. Organem samorządu była gubna izba, w skład której wchodził gubny starosta, przysięgli ( 4-6 ) oraz gubny diak. Wszyscy pochodzili z wyboru:

- starostę wybierano spośród szlachty,

- przysięgłych wybierali tylko chłopi

b) SAMORZĄD ZIEMSKI0 uprawnienia sądowe, skarbowe, gospodarcze i policyjne, sądziły sprawy mieszczan i ludności z czarnych włości, organem była ZIEMSKA IZBA, w skład której wchodzili:

- starosta ziemski,

- ziemski diak,

- przysięgli ( 8- 10 ),

Samorząd ziemski zaczął się rozpadać w XVII w. Przyczyniło się do tego wprowadzenie nowych urzędników prowincjonalnych ( wojewodów ). Stworzyli oni grunt pod przyszłą nową organizację scentralizowanego zarządu lokalnego monarchii absolutnej.

---