PAŃSTWO, suwerenna organizacja polit. społeczeństwa zamieszkującego terytorium o określonych granicach, której gł. składnikiem jest hierarchiczna władza publ., dysponująca aparatem przymusu i dążąca do monopolu w jego stosowaniu. Według G. Jellinka, klasyka niem. szkoły pozytywizmu prawniczego z przeł. XIX i XX w., państwo składa się z 3 elementów: ludu, terytorium i władzy
POLITYKA [gr.], ogół działań związanych z dążeniem do zdobycia i utrzymania władzy państw. (tj. dysponującej legalnymi środkami przymusu fiz.), jej wykonywaniem oraz z wytyczaniem kierunku rozwoju państwa w różnych dziedzinach (polityka społeczna, polityka zagraniczna itp.); polit. sferę życia społ. tworzą: system organów państw., system partyjny, system prawny, ideologie polit. i nar., kultura polit. społeczeństwa; potocznie często przez politykę rozumie się: 1) program albo kierunek działalności państwa lub określonego polityka; 2) sztukę kierowania sprawami publ., zwł. umiejętność działania w granicach istniejących możliwości; 3) grę partyjną lub samą walkę o władzę i związane z nią korzyści. W szerszym znaczeniu terminu polityka używa się także na oznaczenie konsekwentnego stosowania przez kierownictwo zorganizowanych grup (rzadziej jednostek) zespołu zasad i metod zmierzających do osiągnięcia określonych celów (polityka mieszkaniowa, polityka personalna itp.).
.DEMOKRACJA [gr.], ludowładztwo, ustrój polit., w którym władzę sprawuje społeczeństwo; termin wprowadzony w starożytności prawdopodobnie przez gr. → sofistów, upowszechniony przez Demokryta, potem przez krytyków demokracji ateńskiej: Platona i Arystotelesa. Obecnie termin demokracja używa się w 4 znaczeniach: 1) władza ludu, narodu, społeczeństwa; 2) forma ustroju polit. państwa, w którym uznaje się wolę większości obywateli jako źródło władzy i przyznaje się im prawa i wolności polit. (→ prawa , wolności i obowiązki jednostki) gwarantujące sprawowanie tej władzy; 3) synonim samych praw i wolności polit., których podstawą jest równość obywateli wobec prawa oraz równość ich szans i możliwości; 4) ustrój społ.-gosp. zapewniający powszechny i możliwie równy udział obywateli we własności i zarządzaniu nar. majątkiem produkcyjnym, dostęp do dóbr kultury, oświaty i ochrony zdrowia; jest to tzw. demokracja społeczna i ekon., na której znaczenie kładą nacisk różne odmiany ruchów i ideologii lewicowych, np. socjalistyczne. Stosując kryterium zakresu udziału obywateli w wykonywaniu władzy, rozróżnia się demokrację pośrednią (reprezentacyjną) i demokrację bezpośrednią.
FEDERACJA [łac.]: państwo związkowe (np. USA, Niemcy, Australia, Szwajcaria); forma organizacji terytorialnej państwa, którego człony (stany, kraje, republiki, kantony, prowincje) dysponują pewnym zakresem samodzielności w tworzeniu prawa i sprawowaniu władzy wykonawczej oraz sądowniczej na własnym terytorium; niektóre najważniejsze zadania i kompetencje władcze (np. w dziedzinie polityki zagr., obrony, finansów, bezpieczeństwa) są realizowane przez organy ogólnozwiązkowe; zob. też konfederacja
KONFEDERACJA [łac.]:Związek państw powołany w celu realizacji określonych zamierzeń; organy konfederacji wykonują władzę za pośrednictwem organów państw-członków konfederacji; konfederacjami były np. Stany Zjedn. 1776-87, Szwajcaria 1291-1798 i 1815-48, Niemcy 1815-66. konfederacja jest zwykle formą przejściową przy tworzeniu → federacji.
LIBERALIZM [łac.], koncepcja teoret. i postawa światopoglądowa oparta na indywidualistycznej koncepcji człowieka i społeczeństwa, głosząca, że wolność [łac. liberalis `dotyczący wolności'] i nieskrępowana przymusem polit. działalność jednostek mają wartość nadrzędną i są najpewniejszym źródłem postępu we wszystkich sferach życia zbiorowego; także doktryna partii i ruchów polit.-społ. wychodzących z założeń ideologii liberalnej i dążących do zagwarantowania wolności w poszczególnych sferach życia społ., zwł. w dziedzinie polit. (liberalizm polityczny) i ekon. (→ liberalizm gospodarczy); mianem liberalizmu określa się również postawę życiową odznaczającą się tolerancją i otwartością na poglądy i postępowanie innych osób i zbiorowości, przeciwstawianą dogmatyzmowi, fanatyzmowi, autorytaryzmowi. Termin liberalizm pochodzi od nazwy hiszp. stronnictwa Liberales [`wolnościowcy'], które w pocz. XIX w. domagało się oparcia rządów na podstawach konstytucji, gwarantującej wolność jednostki. Z czasem stało się określeniem szerokiego prądu myślowego i ruchów społ. wyrosłych na jego gruncie. Początki liberalizmu jako ideologii sięgają XVII w. i wywodzą się z twórczości Th. Hobbesa i J. Locke'a. Liberalizm rozpowszechnił się najbardziej w myśli społ. XIX w
ETATYZM [franc.], działalność gosp. państwa, polegająca na zakładaniu przedsiębiorstw państw., tworzeniu udziałów państwa w przedsiębiorstwach prywatnych oraz na regulowaniu życia gosp. za pomocą środków adm.; w szerszym znaczeniu etatyzm oznacza wszelką ingerencję państwa w życie gosp., w węższym — bezpośrednie podejmowanie zadań w produkcji i handlu.
KONSERWATYZM [łac.]: 1) Postawa, którą charakteryzuje przywiązanie do istniejącego stanu rzeczy (wartości, obyczajów, praw, ustroju polit. itp.) oraz niechętny stosunek do gwałtownych zmian, do nowości.
2) Konserwatyzm polityczny — kierunek polit. nawiązujący do konserwatywnej filozofii społ.; przyjmuje postać właściwą epoce i środowisku, w którym występuje, odwołuje się do zespołu wartości, które powinny zostać zachowane i najczęściej wskazuje na grupy społ. lub instytucje, mające je chronić. W XIX w. różne odmiany tego kierunku stały się podstawą działalności konserwatywnych partii politycznych.
DEFLACJA [franc. < łac.], ekon. zmniejszanie się obiegu pieniężnego samoczynne (w następstwie zastoju lub recesji gosp.), bądź dokonane przez władze monetarne w celu przeciwdziałania → inflacji. Zazwyczaj deflacja powoduje spadek ogólnego poziomu cen, często produkcji i zatrudnienia; wzrasta siła nabywcza jednostki pieniężnej i kurs giełdowy waluty krajowej, w rezultacie maleje zadłużenie zagr. w przeliczeniu na tę walutę. Polityka deflacyjna bywa stosowana do celów wewn. (przeciwdziałanie zwyżce cen i przywracanie równowagi rynkowej) lub zewn. (obrona bądź przywrócenie wartości jednostki pieniężnej w stosunku do walut zagr.). Ujemną stroną deflacji jest m.in. wzrost cen produktów krajowych na rynkach zagr. i malejący eksport oraz wzrost importu (zniżka cen produktów zagr. w przeliczeniu na walutę krajową).
INFLACJA, ekon. stały wzrost przeciętnego poziomu cen.
PLURALIZM [łac.], politol.:
1) Doktryna polit. głosząca potrzebę stworzenia warunków ustrojowych do swobodnego ujawniania różnorodnych opinii dotyczących życia zbiorowego oraz tworzenia partii, stowarzyszeń itd.; w rezultacie kształtuje się sieć względnie autonomicznych organizacji reprezentujących różne interesy grupowe i koncepcje ideologiczno-programowe; równi partnerzy, o wspólnym systemie podstawowych wartości, dochodzą — w drodze uzgodnień i kompromisów — do zharmonizowania rozbieżnych interesów; dzięki temu jest możliwe porozumienie społ. w sferze zaspokajania potrzeb; kierunki pluralistyczne biorą początek od Arystotelesa, J. Locke'a i Ch.L. de Montesquieu; w program polit. przetworzyła je myśl liberalna.
2) Zespół zasad i rozwiązań ustrojowych bezpośrednio urzeczywistniających doktrynę pluralizmu; do najważniejszych należą: zasada wolności słowa i druku — warunek nie skrępowanej cenzurą lub obawą o represję karną czy prawno-cyw. krytyki ustroju, rządu i osób sprawujących władzę; zasada wolności stowarzyszania się, prowadząca do wielopartyjności i bogactwa grup interesu (ciał pośredniczących); zasada konkurencyjności (swobodnej gry) partii w życiu polit., zarówno w walce wyborczej, jak i w sprawowaniu władzy — szczególna rola przypada partii opozycyjnej, która nie tylko stanowi instytucję kontroli społ. nad rządem, ale również rozwija alternatywny program polit. i w razie wygrania wyborów staje się partią rządzącą; zasada podziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, polegająca nie tylko na ich ograniczaniu, ale również uzupełnianiu i współpracy.
3) Teoria socjol., która głosi, że w państwach demokr.-liberalnych następuje równoważenie się konkurujących interesów grupowych w wyniku współpracy i rywalizacji grup interesu, partii polit. oraz administracji państw. i żaden z nich nie ma nad innymi decydującej przewagi; krytycy wskazują dominującą pozycję bądź elit władzy (korporacyjnej, wojsk. i funkcjonariuszy administracji), bądź „niewidzialnej władzy” ekspertów i biurokracji, bądź skoncentrowanej własności wielkiego kapitału.
HOLOCAUST [łac.], Holokaust [gr.]: 1) religiozn. całopalenie, ofiara spalona całkowicie na ołtarzu, składana zwł. w starożytności przez Żydów; 2) termin przyjęty w języku ang. na określenie zagłady Żydów w Europie, dokonanej przez III Rzeszę; kwestionowany przez wielu badaczy, zwł. żyd. teologów, interpretujących „całopalenie” jako męczeństwo, ofiarę, przyjmujących natomiast dla ludobójstwa Żydów jednoznacznie negatywne określenie Szoa (Szoah) — zagłada