Finanse publiczne można rozpatrywać w odniesieniu do majątku publicznego.

Majątek publiczny:

• Majątek służący władzy i administracji rządowej i samorządowej (samorząd terytorialny);

• Majątek służący publicznym instytucjom usługowym (szkoły, muzea);

• Majątek w użytkowaniu publicznym (zasoby mineralne: lasy, wody itp.);

• Majątek zaangażowanej działalności gospodarczej podmiotów publicznych (przedsiębiorstwa państwowe i komunalne).

Finanse publiczne obejmują:

• Budżet państwa;

• Budżety samorządowe;

• Fundusze celowe - środki publiczne przypisane z góry do określonych zadań, regulowane ustawami, nadzorowane przez odpowiednich ministrów, np. KRUS, Fundusz Pracy, FGŚP, NFOŚ - Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

Niekiedy mówi się, że finanse publiczne mają zapewnić funkcjonowanie majątku publicznego, jednakże nie jest to stwierdzenie całkiem ścisłe.

A - majątek publiczny

B - finanse publiczne

Finanse publiczne częściowo finansują majątek publiczny.

RÓŻNICE MIĘDZY FINANSAMI PUBLICZNYMI A FINANSAMI PRYWATNYMI:

• Środki publiczne są gromadzone w budżecie przymusowym, a osoby prywatne nie są prawnie zobligowane do osiągania przychodów;

• Finanse publiczne są instrumentem realizacji funkcji państwa i samorządu na rzecz ogółu obywateli, a prywatne służą konsumpcji indywidualnej;

• Środki publiczne nie są gromadzone w celu osiągnięcia zysków, a prywatne tak;

• Finanse publiczne są poddane społecznej kontroli, a gospodarowanie prywatnymi jest swobodne;

• Koncentracja środków publicznych jest nieporównanie większa aniżeli prywatnych.

DO ZADAŃ NAUKI O FINANSACH PUBLICZNYCH NALEŻY:

• Określanie zapotrzebowania władz publicznych na środki finansowe;

• Badanie sposobów pokrycia tego zapotrzebowania;

• Określenie skutków, jakie powodują wydatki publiczne dla rynku i dla procesów społeczno-gospodarczych;

• Określenie udziału środków publicznych w przedsięwzięciach rozwojowych;

• Badanie efektywności planowania i wydatkowania środków;

• Tworzenie naukowych podstaw decentralizacji środków publicznych.

Finanse publiczne obejmują nie tylko przepływy pieniężne, ale również operacje dotyczące ich gromadzenia i rozdziału uwarunkowane ekonomicznie, prawnie, politycznie, psychologicznie i socjologicznie.

Przykłady uwarunkowań: chaos, brak kontroli, bunt przeciwko podatkom, system rentowy.

“Finanse publiczne stanowią gałąź prawa publicznego, której przedmiotem jest badanie norm odnoszących się do publicznych zasobów pieniężnych i operacji tymi zasobami. Finanse publiczne w nowoczesnym ujęciu obejmują praktykę finansową, politykę budżetową i politykę społeczną. Podobnie jak prawo konstytucyjne nasycone jest naukami politycznymi a prawo administracyjne nauką o administracji, nauka o finansach obejmuje jednocześnie legislację finansową i politykę finansową.” (wg Grondemet, Malinier)

Problematyka finansów publicznych jest uregulowana w konstytucji poprzez następujące zapisy:

• Budżet jest uchwalany na okres roku w formie ustawy;

• W wyjątkowych przypadkach w okresie krótszym dochody i wydatki publiczne może ustanawiać ustawa o prowizorium budżetowym;

• Jeśli nie na tych ustaw z początkiem roku to Rada Ministrów kieruje się projektem budżetu;

• Inicjatywa ustawodawcza w sprawie tych ustaw lub gwarancji finansowych państwa przysługuje tylko Radzie Ministrów (urzędowi);

• Sejm nie może uchwalić większego deficytu niż przewidziany w projekcie ustawy budżetowej;

• Dług publiczny państwa nie może przekroczyć 60% PKB.

W początku 2001r. dług publiczny wyniósł 300 mld zł i był bardzo duży, bo dług prywatny wszystkich przedsiębiorstw i obywateli wyniósł 333 mld zł. Szacowano, że obsługa długu w 2001r. wyniesie 21 mld zł, zaś ten koszt na początku lat 90 wyniósł nieco ponad 1 mld zł. 21 mld zł to w przybliżeniu równowartość 80% wpływów z podatku dochodowego od osób fizycznych albo 70% wpływów z prywatyzacji.

W długu publicznym skarb państwa miał 95% udziału, samorządy 3%, a pozostałe jednostki 2% np. fundusze celowe, agencje rządowe. W roku 2000 dług publiczny stanowił 41% PKB, aktualnie szacunki mówią o ponad 50%.

• Rząd powinien przedłożyć Sejmowi projekt ustawy budżetowej na rok następny najpóźniej na 3 miesiące przed zakończeniem roku. W wyjątkowych tylko sytuacjach może to być bliżej końca roku. W ciągu 4 miesięcy przedłożenia projektu ustawa powinna trafić do podpisu prezydenta, w przeciwnym razie Prezydent może zdecydować o skróceniu koalicji Sejmu.

• Prezydent nie może wetować przepisów ustawy, może tylko wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie jej zgodności z Konstytucją.

• W ciągu 5 miesięcy po zakończeniu roku rząd przedkłada Sejmowi sprawozdanie o wykonaniu budżetu wraz z informacją o zadłużeniu państwa. Sprawozdanie bada NIK a Sejm z uwzględnieniem tej opinii podejmuje uchwałę o ... rządu. Jednak nie uzyskanie przez rząd absolutorium nie zmuszą go do podania się do dymisji.

• Nakładanie podatków i określenie ich konstrukcji jest możliwe jedynie w drodze ustawy.

• Odnośnie finansów samorządowych w konstytucji zapisano:

• Samorządowi zapewnia się udział w dochodach publicznych odpowiednio przydzielonych do zadań;

• Zmiany zakresu zadań i kompetencji powinny następować równolegle ze zmianami w podziale dochodów publicznych;

• Źródła dochodów samorządowych określa ustawa;

• Dochodami samorządu są dochody własne (podatki i opłaty lokalne, np. podatki od nieruchomości, psów), subwencje ogólne (wyrównanie poziomu między gminami) i dotacje celowe z budżetu państwa.

• W zakresie ustawowym samorządy maja prawo do korygowania stawek podatków i opłat lokalowych.

Finanse publiczne wyrażają się w pieniądzu, ale państwo zawiadujące finansami publicznymi sprawuje nad pieniędzmi kontrolę a osoba prywatna nie ma takiej możliwości. Teoria finansów publicznych nie byłaby możliwa gdyby nie istniały obiektywne zależności między zjawiskami finansowymi umożliwiające badaczom wykrycie praw finansowych. Można powołać przykłady następujących praw:

1. Deficyt budżetowy sprzyja inflacji;

2. Wpływy z podatków pośrednich są silniej uzależnione od koniunktury gospodarczej aniżeli wpływy z podatków bezpośrednich;

3. Podwyżka stawek podatkowych powoduje wzrost oszustw podatkowych;

4. Prawo Wagnera mówi zaś o stałym wzroście wydatków publicznych.

Obserwacja zjawisk finansowych jest możliwa za pomocą rachunków publicznych. Obserwacji sprzyja to, że rachunki są poddawane różnorodnej kontroli i dlatego wprowadzanie są z dużą dokładnością, utrudnia zaś to, że dostęp do danych jest możliwy dopiero po ich opublikowaniu a to następuje z opóźnieniem w stosunku do występowania zjawisk. Są dwie przyczyny opóźnień:

• Złożoność rachunków i mnogość zjawisk sprawiają ze ewidencja nie jest sprawdzana na bieżąco;

• Publikacja danych może też być celowo opóźniona, aby zapobiec ich wykorzystaniu w celach spekulacyjnych. Uzyskane informacje są badane i na uwagę zasługuje pogląd, że prawdziwe naukowe badanie powinno zmierzać do określenia zależności między zjawiskami finansowymi a zjawiskami nie mającymi charakteru finansowego, np. wydajność podatku netto analizować w zestawieniu ze zmianami koniunktury gospodarczej.

Zjawiska finansowe są wielorako uwarunkowane i obserwacja finansowa powinna być łączona z obserwacją polityczną, ekonomiczną, socjologiczną i inną Trzeba jednak przy tym uważać, aby punkt ciężkości badania zawsze spoczywał na zjawiskach finansowych, żeby na pierwszy plan nie wysunęły się zjawiska polityczne, ekonomiczne i inne. W ustalaniu przyczyn występujących związków między kilkoma zjawiskami trzeba opierać się na podstawach logicznych, bo niekiedy zależność dwóch zjawisk wynika z kształtu trzeciego zjawiska.

Badając nie sposób pominąć technicznej strony finansów publicznych, na które składa się:

• Technika podatkowa - rozumiana jako zestaw procesów pozwalających sporządzić listę podatników, określić wysokość podatków i zapewnić ich pobranie;

• Technika budżetowa - rozumiana jako zbiór mechanizmów dających władzy politycznej pewność, że dochody i wydatki będą dokonane zgodnie z jej wolą;

• Technika rachunkowa - jako ogół procedur zapewniających liczbowy opis operacji i umożliwiających ich kontrolę.

We Francji najpierw publiczne zasobu pieniężne definiowano jako zasoby państwa, departamentu, gmin oraz instytucji publicznych i dobroczynnych. Następnie uznawano, że zasoby pieniężne mają charakter publiczny, jeżeli ich przeznaczeniem jest wykonanie usługi publicznej. Rodzaj osoby dysponenta nie miał w tym względzie znaczenia. To pojmowanie zasobów publicznych uściślono uznając, że:

1. Zasoby mają charakter publiczny już w momencie przekazania ich podmiotowi publicznemu nawet, jeżeli na razie nie maja określonego przeznaczenia;

2. Publiczne są też dochody przedsiębiorstw, które podlegają reżimowi administracyjnemu;

3. Jeżeli środki z publicznej kasy zostaną przekazane podmiotowi nieuprawnionemu ich przekazania, to nie tracą publicznego charakteru;

4. Pojęcie środków publicznych obejmuje też tzw. reglamentowane środki prywatne, np. przekazane w depozyt podmiotowi publicznemu.

Zasobami publicznymi są pieniądze i walory. Pieniędzmi jest nie tylko gotówka, ale wszystkie środki pieniężne, które w legalnym obrocie uwalniają od zobowiązań. Walory zaś to wartości przenoszone przez zwykłe wręczenie i dające się natychmiast spieniężyć oraz skrypty dłużne i zobowiązania, które są płatne później lub podlegają dyskontowaniu.

Środki publiczne charakteryzuje mobilność, ponieważ podlegają cyrkulacji, a dług publiczny ma zmienna wielkość, zaś równowaga budżetowa powinna być odtwarzana.

Operacje publiczne zasobami pieniężnymi cechuje:

• Powiązanie z gospodarką;

• Oparcie na naukowych podstawach;

• Objęcie ścisłą kontrolą.

Klasyfikacja obciążeń publicznych jest dokonywana w trzech płaszczyznach:

• Administracyjnej;

• Politycznej;

• Ekonomicznej.

Klasyfikacja obciążeń publicznych nawiązuje do podstawowych obszarów działalności państwowej, czyli ma charakter funkcjonalny.

Wyodrębnia się obszary:

1. Władze publiczne i administracja ogólna;

2. Edukacja i kultura;

3. Sfera socjalna, ochrona zdrowia i zatrudnienie;

4. Rolnictwo i gospodarka przestrzenna;

5. Mieszkalnictwo i urbanistyka;

6. Transport i łączność;

7. Przemysł i usługi;

8. Sprawy zagraniczne;

9. Obrona;

10. Wydatki niefunkcjonalne, tj. obsługa długu publicznego oraz łączna dotacja do emerytur i rent.

W płaszczyźnie politycznej wyodrębnia się:

1. Wydatki neutralne nie wpływające bezpośrednio na środowisko społeczne i gospodarcze i wydatki aktywne powodujące modyfikację tych środowisk;

2. Podział na wydatki ze świadczeniem wzajemnym lub bez tego świadczenia, subwencje przekazane gminie, zasiłki dla bezrobotnych nie są związane ze świadczeniem wzajemnym dla państwa wydatkującego;

3. Wydatki definitywne, czyli ostateczne oraz czasowe pożyczki czy zaliczki. To rozróżnienie bywa często pozorne jako, że pożyczki nie zawsze w całości są zwracane;

4. Wydatki wyspecyfikowane i ogólne.

W płaszczyźnie ekonomicznej wyróżnia się:

1. Wydatki bieżące pozwalające na działalność podmiotu, które muszą być ponoszone w fazie konsumpcji dóbr i usług wykonywanych przez ten podmiot oraz wydatki kapitałowe zwiększające majątek trwały;

2. Wydatki zwyczajne, które ponoszone są regularnie i nadzwyczajne mające charakter okazjonalny;

3. Wydatki nieprodukcyjne i wydatki produkcyjne w zależności od tego czy przyczyniają się one do wzrostu gospodarczego czy też nie;

4. Wydatki na usługi administracyjne i wydatki transferowe, które są dokonywane bez wzajemnego świadczenia. Wydatki na usługi administracyjne dzieli się następnie na bieżące i kapitałowe, zaś transferowe dzieli się na przynoszące dochód i transfery będące subwencjami dla przedsiębiorstw prywatnych na poprawę ich wyposażenia.

Dla celów budowy budżetu wydatki dzieli się na zwyczajne i kapitałowe.

Zwyczajne następnie grupuje się w czterech tytułach (dług publiczny, władza publiczna, administracja, interwencje publiczne).

Kapitałowe grupuje się w dwóch tytułach (inwestycje dokonywane przez państwo, państwowe subwencje na cele inwestycyjne).

Dla celów rachunkowości narodowej wydatki dzieli się na:

1. Służące rozwojowi działalności usług;

2. Transfery redystrybucyjne na cele gospodarcze lub społeczne;

3. Koszty finansowe związane z obsługą długu publicznego.

Dla celów analizy finansowej wyodrębnia się:

1. Wydatki definitywne mające charakter wydatków ostatecznych;

2. Obciążenia czasowe i operacje skarbowe;

3. Wydatki wirtualne, czyli takie jak zobowiązanie państwa do dokonania wydatków lub udzielenia pożyczki pod warunkiem, że będą spełnione pewne wymagania. Najpierw takie obciążenie ma charakter wirtualny (warunkowy). Jeżeli warunek nie będzie spełniony to obciążenie to przeistoczy się w rzeczywiste. Przykładem może być gwarancja państwa dla emisji obligacji lub zaciągnięcia kredytu. Przeistoczą się one w obciążenie realne, kiedy emitent lub kredytobiorca okaże się niewypłacalny.

Dług publiczny powiększamy o kwotę przewidywanych wypłat z tytułu poręczeń i gwarancji (dla Polski)

OECD

	1999	2000	2001	2002	2003	2004
w mld zł	282	290	325	372 - 377	405 - 420	441 - 464
w % PKB	45,8	42,3	44,6	48,6 - 49,3	49,4 - 51,2	49,8 - 52,5

Kiedy dług publiczny mieści się w 50 - 55% PKB, to Rada Ministrów w projekcie ustawy budżetowej nie może zawrzeć więcej niż w roku bieżącym relacji deficytu do dochodów budżetu państwa. Kiedy dług wynosi od 55 - 60% PKB to konieczne jest obniżenie deficytu w budżecie państwa i budżetach samorządowych, zaś Rana Ministrów jest zobowiązana przedstawić Sejmowi program naprawczy, odrodzeniowy. Jeżeli z kolei przekroczy 60% PKB to podmioty sektora finansów publicznych w roku bieżącym ani w następnym nie mogą udzielać nowych poręczeń i gwarancji, zaś w projekcie budżetu na rok następny i w budżetach samorządowych nie może przewidywać deficytu, a program naprawczy musi być przedstawiony najpóźniej w ciągu miesiąca.

FUNKCJE FINANSÓW PUBLICZNYCH

Rolę finansów publiczno prawnych określają czynniki społeczno-polityczne i ekonomiczne. Do pierwszych zalicza się:

• Konieczność zaspokajania potrzeb ... społeczeństwa;

• Potrzeba ochrony grupy najsłabszych ekonomiczne z przyczyn od nich niezależnych i postulat uaktywnienia społeczności lokalnych.

Do ekonomicznych zalicza się potrzebę łagodzenia cyklu koniunkturalnego, dostosowania struktury podaży do struktury popytu, dostęp do wiarygodnych informacji rynkowych, likwidowania negatywnych skutków działalności gospodarczej, ograniczenia inflacji i bezrobocia, pobudzenie wzrostu gospodarczego, równoważenia bilansu płatniczego.

Na gruncie tych czynników kształtują się następujące funkcje:

• Ustrojowa;

• Demokratyczna;

• Alokacyjna;

• Redystrybucyjna;

• Stabilizacyjna.

FUNKCJA USTROJOWA przejawia się w tym, że w powiązaniu z finansami publicznymi jest określony podział praw, kompetencji, obowiązków między władzę naturalną i ogniwa samorządu terytorialnego. Podział jest oparty na zasadzie subsydiowania wg której wspólnocie terytorialnej niższego szczebla należy powierzyć tyle zadań publicznych, ile ona jest w stanie wykonać skutecznie i efektywnie. Wspólnota wyższego szczebla powinna przyjmować tylko te zadania, które może wykonać lepiej aniżeli wspólnota niższego szczebla, przy czym lepiej znaczy efektywniej pod względem ekonomicznym i politycznym.

Podstawowe zasady kształtowania ustroju zawiera europejska karta samorządu terytorialnego. Wg niej społeczności lokalne tworzą jedną z naczelnych podstaw ustroju demokratycznego. Na szczeblu lokalnym najbardziej bezpośrednio może być realizowane prawo obywateli do uczestnictwa w kierowaniu sprawami publicznymi.

Samorząd terytorialny ma prawo i zdolność społeczności lokalnych do kierowania i zarządzania zasadniczą częścią spraw publicznych na ich odpowiedzialność i w ich ... Ich podstawowe kompetencje określa Konstytucja lub ustawa.

Społeczności lokalne mają swobodę działania w każdej sprawie, która nie jest wyłączona z ich kompetencji lub nie wchodzi w zakres kompetencji innej władzy. W przypadku delegowania kompetencji przez władze centralne lub regionalne społeczności lokalne powinny mieć swobodę dostosowania tych kompetencji do warunków miejscowych. Kontrola administracyjna społeczności lokalnych może nastąpić tylko w sposób i przypadkach przewidzianych ustawą.

Społeczności lokalne mają prawo w ramach narodowej polityki gospodarczej do posiadania własnych wystarczających zasobów finansowych, którymi mogą dysponować swobodnie wykorzystując własne uprawnienia. Wysokość zasobów finansowych powinna być dostosowana do zakresu uprawnień. Przynajmniej część zasobów powinna pochodzić z opłat i podatków lokalnych, których wysokość społeczności lokalne mogą w określonym stopniu korygować.

Ochrona społeczności lokalnych finansowo słabszych wymaga zastosowania procedur wyrównawczych lub działań wyrównujących mają na celu korygowanie skutków, nierównego potencjału, podziału źródeł dochodów, a także wydatków ponoszonych przez te społeczności. Dla potrzeb finansowania nakładów inwestycyjnych społeczności lokalne powinny mieć dostęp do krajowego rynku kapitałowego w granicach określonych prawem.

FUNKCJA DEMOKRATYCZNA polega na zainteresowaniu i oddziaływaniu społeczeństwa na potrzeby gromadzenia i wydatkowania środków publicznych.

FUNKCJA ALOKACYJNA polega na tym, że poprzez finanse publiczne rząd i samorządy część zasobów wytworzonych w gospodarce zamieszczają poza mechanizmami rynkowymi. Następują przesunięcia między sektorem publicznym a prywatnym oraz wewnątrz tych sektorów. Alokacja jest przedstawiona poprzez stosunek wydatków publicznych do PKB. W Polsce w latach 1991 - 2000 stosunek ten wahał się od 44,0 do 50,0%. Natomiast w krajach OECD w latach 1991 - 1998 stosunek ten wynosił od 39,1 do 42,0%.

FUNKCJA REDYSTYBUCYJNA odnosi się do gromadzenia dochodów tak, jak alokacyjna do ich podziału (niektórzy ekonomiści uznają te funkcje za tożsame i nie rozróżniają alokacyjnej od redystybucyjnej). Stopę redystrybucji obrazuje stosunek dochodów publicznych do PKB. We wspomnianych już okresach wynosił on w Polsce od 41,2 do 47,1%, a w krajach OECD od 37,2 do 37,7%.

Alokacja i redystrybucja jest w Polsce w porównaniu z krajami OECD znacząco wyższa i wyraźnie mniej ustabilizowana.

FUNKCJA STABILIZACYJNA polega na wykorzystywaniu dochodów i wydatków publicznych do oddziaływania na procesy gospodarcze tak, aby w skali makroekonomicznej zapewnić wzrost gospodarczy, zmniejszyć wahania koniunkturalne, ograniczyć inflacji i bezrobocie i równoważyć bilans płatniczy.

TEORIE POLITYKI FISKALNEJ I MONETARNEJ

POLITYKA FISKALNA - polityka budżetowa, polityka gospodarowania finansami publicznymi, jej celem jest zapewnienie środków na realizację zadań publicznych.

W rozwoju teorii finansów publicznych warto podkreślić następujące doktryny:

• Doktryna liberalna - sformułowany przez ekonomię klasyczną (Smith, Ricardo), opiera się na 3 założeniach:

1. Polityka podatkowa powinna być neutralna co oznacza, że nie może powodować zmian w podziale dochodów ukształtowanym na poziomie rynku;

2. Ciężary podatkowe powinny być umiarkowane aby nie hamowały aktywności gospodarczej przedsiębiorców ani nie ograniczały zdolności do oszczędzania gospodarstw domowych;

3. System podatkowy powinien też zamieniać podatki pośrednie, aby ciężary podatkowe w znaczącym stopniu ponosili także pracownicy najemni, dzięki czemu możliwe byłoby zachowanie zdolności inwestycyjnych przedsiębiorców;

• Ortodoksyjna teoria finansów publicznych - zaleca, aby budżet państwa był jak najmniejszy i stale zróżnicowany. Gdyby zaś nie udałoby się ... deficytu, to powinien był on przeznaczony wyłącznie na cele rozwojowe i finansowany z pożyczek długoterminowych żeby nie wyczerpywać kapitałów bieżących potrzebnych przedsiębiorcom. Podatki nie mogą być wykorzystywane na cele inne niż fiskalne. Przy takim podejściu państwo jest uwalniane od odpowiedzialności za pełne wykorzystywanie zdolności wytwórczych, w tym za bezrobocie. Teoria ortodoksyjna nie podejmuje zatem kwestii społecznych i była tworzona na gruncie ogólnej teorii ekonomicznej, w której założeniami były:

1. Równowaga ekonomiczna gospodarki;

2. Równość oszczędności i inwestycji;

3. Komplementarność konsumpcji i oszczędności;

4. Stała suma oszczędności w warunkach równowagi ekonomicznej.

• W następnej fazie Wagner sformułował prawo rosnących wydatków publicznych. Ono ze spostrzeżenia, że mechanizm rynkowy nie jest w stanie skutecznie uspokajać potrzeb wszystkich warstw społecznych. Teoria ta przyczyniła się do rozwoju emerytalnych i zdrowotnych ubezpieczeń społecznych najpierw w Niemczech i Wielkiej Brytanii. W nieco późniejszym czasie aktywność państwa przejawiała się w programach robót publicznych podjętych na szeroką skalę we Włoszech, Niemczech i Japonii. Rozwinięto budowę autostrad i produkcję zbrojeniową. Teoria Wagnera stała się punktem wyjścia do kształtowania redystrybucyjnej funkcji finansów publicznych.

Okresem przełomowym był Wielki Kryzys 1929 - 1933. Wykazał, że konieczna jest interwencja państwa gospodarcza i przejęcie obowiązków wobec jego obywateli.

• Najwyraźniej sformułował to Keynes wskazując, że instrumenty dochodowe i wydatkowe finansów publicznych powinny być wykorzystywane:

• W celu pobudzenia efektywnego popytu, od którego zależy wzrost inwestycji i produkcji oraz spadek bezrobocia;

• W celu łagodzenia wahań cyklu koniunkturalnego głównie poprzez stosowanie tzw. stabilizatorów koniunktury, do których zaliczył progresywne skale podatkowe i zasiłki dla bezrobotnych.

Keynes odrzucił postulat głoszący, że wydatki państwa powinny się mieścić w granicach jego dochodów.

Pobudzanie popytu poprzez deficyt budżetowy uznał za ważniejsze od zachowania równowagi budżetowej. Równowagę proponował ujmować w cyklu koniunkturalnym.

• W następnej fazie rozwoju teorii finansów publicznych Hamen wysunął koncepcję równoległego sporządzania dwóch budżetów operacyjnego i kapitałowego.

Budżet operacyjny miał obejmować zadania bieżące w tym zasiłek dla bezrobotnych, co znaczy, że byłby poddany silnym wpływom cyklu koniunkturalnego.

Budżet kapitałowy obejmowałby wydatki długoterminowe inwestycyjne.

Segregacja wydatków miała pozwolić na lepszą kontrolę gospodarki finansami publicznymi.

• Współcześnie dominuje teoria nazywana NOWYM KONSERWATYZMEM FISKALNYM - założenia:

1. Budżet powinien być równoważony w roku fiskalnym a nie w cyklu koniunkturalnym;

2. Redystrubucja PKB przez system finansów publicznych powinna być możliwie najbardziej ograniczona, ponieważ powoduje tzw. wypychanie zasobów poza obieg gospodarczy, czyli sprawia, że nie są one produkcyjne wykorzystywane;

3. Budżet państwa powinien być jak najmniejszy, a powinno to być osiągalne zarówno przez redukcję wydatków gospodarczych jak i socjalnych;

4. Ciężary podatkowe powinny być zmniejszone;

5. Należy dążyć do podatku neutralnego względem gospodarki, co jest możliwe po spełnieniu ... wymienianych założeń;

6. Dług publiczny powinien być radykalnie zmniejszany.

Teoria ta znalazła praktyczne zastosowanie w krajach rozwiniętych najszerzej w Wielkiej Brytanii i USA, a następnie w UGW (Ziemi gospodarczo-Walutowej) na podstawie układu z Manshicht.

W polityce fiskalnej pojawiają się też ... nie mające ostatecznego odzwierciedlenia w teorii tj.: kształtowanie proporcji pomiędzy opodatkowaniem dochodów a opodatkowaniem wydatków, jak wybór przymusowymi a dobrowolnymi formami finansowania wydatków publicznych czy łączenie finansów publicznych z kapitałem prywatnym przy realizowaniu zadań publicznych.

Związki między polityką fiskalna a monetarną wynikają z tego, że pieniądz ma charakter symboliczny tzn. Nie ma wartości materialnej, ma jedynie wartość funkcjonalną. To zaś znaczy, że zachowanie jego wartości zależy od zapewnienia warunków dla jego prawidłowego funkcjonowania.

Prawidłowe funkcjonowanie jest związane ze stabilizowaniem siły nabywczej. Tym zadaniem obarczony jest Bank Centralny. W spełnieniu tego zadania napotyka następujące trudności: w pełni kontroluje pierwotną kreację pieniądza (realizowana jest poprzez ... obsługę budżetu państwa oraz skup i sprzedaż walut i dewiz), ale na wtórną kreację realizowaną przez banki komercyjne ma wpływ tylko pośredni. Ponadto siła nabywcza pieniądza zależy od sytuacji na rynku towarów i usług, na rynku pracy i na rynku kapitałowym, gdzie wpływy Banku Centralnego są nikłe.

Bank Centralny wpływa na wielkość podaży pieniądza za pomocą takich instrumentów jak:

• ... wskaźniki obowiązkowych rezerw płynności;

• Granice otwartego rynku;

• Udzielanie i przyjmowanie spłat kredytów refinansujących banki komercyjne (redyskontowe, lombardowe, celowe);

• Działanie stóp procentowych oraz skup i sprzedaż walut i dewiz bankom.

KSZTAŁTOWANIE BUDŻETU

Zadania segmentów ekonomicznych:

1. Ewidencja zasobów, którymi rozporządza system;

2. Ustalanie hierarchizowanej listy potrzeb;

3. Rozmieszczenie zasobów adekwatnie do list potrzeb;

4. Kontrola i weryfikacja ewidencji, listy, sposobów alokacji i troska o efektywność.

System finansowy składa się z :

• Instrumentów finansowych;

• Rynków finansowych;

• Instytucji finansowych;

• Reguł funkcjonowania instrumentów, rynków i instytucji.

Instrumenty finansowe - prawo jednych osób do majątku innych osób.

System finansów publicznych składa się z:

1. W przekroju podmiotowym z:

• Władz ustawodawczych szczebla centralnego i samorządowych;

• Władz wykonawczych (rząd, zarządy);

• Aparatu skarbowego;

• Podmiotów finansowych, z funduszy publicznych (choćby tylko częściowo).

2. W przekroju prawnym wyodrębnia się:

• Konstytucję;

• Ustawę o finansach publicznych;

• Ustawę o samorządzie gminnym;

• Prawo budżetowe;

• ... ustawy z uchwały budżetowe;

• Ustawy podatkowe włącznie z ordynacją podatkową;

• Ustawę o funduszach publicznych;

• Ustawę o organach rządowych;

• Ustawę karnoskarbową;

• Ustawy regulujące działalność aparatu skarbowego i finansowego.

3. W przekroju instytucjonalnym wyodrębnia się:

• Budżet państwa;

• Budżety samorządowe;

• Fundusze ubezpieczeń społecznych;

• Pozostałe fundusze publiczne;

• Fundacje publiczne;

• Agencje rządowe.

4. W przekroju instrumentalnym wyodrębnia się:

• Podatki;

• Opłaty;

• Cła;

• Dochody z majątku publicznego;

• Składki na ubezpieczenia społeczne i cele socjalne;

• Subwencje;

• Dotacje;

• Kredyty państwowe i pożyczki publiczne;

• Inne (np. gwarancje kredytowe rządu, bony państwowe dla rolników, abonament RTV).

5. W przekroju warunków technicznych funkcjonowania finansów publicznych wyodrębnia się:

• Klasyfikację budżetową;

• Procedurę budżetową;

• Postępowanie podatkowe;

• Metody planowania dochodów i wydatków;

• Kontrolę gospodarki budżetowej;

• Regulaminy funkcjonowania agencji rządowych.

Na rozwój instytucji budżetowych wpłynęły następujące czynniki:

• Rozwój stosunków towarowo-pieniężnych;

• Oddzielenie majątku państwa od majątku prywatnego, królewskiego, to w Polsce nastąpiło w 1504r. podczas obrad Sejmu w Piotrkowie rozdzielono skarb koronny i skarb publiczny;

• Rozwój parlamentarny;

• Rozwój socjalnych funkcji państwa, czego przykładem jest uruchomienie ubezpieczeń emerytalnych i chorobowych po sformułowaniu przez Wagnera prawa rosnących wydatków publicznych;

• Rozwój gospodarczych funkcji państwa bardzo widoczny na gruncie teorii Keins'a zakładającej wykorzystywanie deficytu państwa dla pobudzenia popytu i ożywienia gospodarki;

• Rozwój teorii finansowej np. postulat równoległego opracowywania budżetu operacyjnego i kapitałowego.

Na gruncie teorii i doświadczeń sformułowano następujące reguły funkcjonowania finansów publicznych w odniesieniu do budżetu zw. ZASADAMI BUDŻETOWYMI:

• ZASADA RÓWNOWAGI nakazująca redukcję i eliminowanie deficytu budżetowego; definicjami wypisane są skutki negatywne tj.: wzrost inflacji, wypychanie zasobów poza sektor prywatny będący podstawą dobrobytu, wzrost stopy procentowej na rynkach finansowych z powodu iż państwo przyczynia się do zwiększenia popytu na pieniądz, wzrost długu publicznego w sutek kumulacji deficytu co sprawia, że rosną koszty obsługi długu publicznego, ryzyko wystąpienia kryzysu finansowego;

• ZASADA ZUPEŁNOŚCI wymaga ujęcia w budżecie wszystkich dochodów i wydatków, ponieważ gospodarka budżetowa jest poddawana ostrzejszej kontroli aniżeli gospodarka funduszami celowymi czy środkami agencji rządowych;

• ZASADA JEDNOŚCI w aspekcie formalnym wymaga budowy zbiorczego budżetu, w którym będą odzwierciedlane budżety cząstkowe (np. różnych resortów), zaś w aspekcie materialnym zachowuje określenia dochodów z określonego źródła.

• ZASADA SPECJALIZACJI wymaga szczególnego wskazania źródeł dochodów i przeznaczenia wydatków, przy czym wydatki nie mogą być zrealizowane w kwocie większej niż planowane i bez przekroczenia terminu wyznaczonego przez koniec roku budżetowego.

• ZASADA JAWNOŚCI głosi konieczność informowania społeczeństwa o wszystkich aspektach gospodarki budżetowej.

• ZASADA PRZEJRZYSTOŚCI postuluje taki układ budżetu, który umożliwia rozpoznawanie wszystkich procesów w min zachodzących.

• ZASADA REALNOŚĆ postuluje ostrożność w przewidywaniu dochodów i wydatków, albo jeszcze inaczej oparcie tych prognoz na podstawach naukowych.

• ZASADA UPRZEDNIOŚCI wskazuje na planowy charakter przedmiotu i potrzebę jego opracowania przed rozpoczęciem lub najdalej na początku roku budżetowego.

• ZASADA GOSPODARNOŚCI nakazuje oszczędne wydatkowanie środków budżetowych.

• ZASADA OPERATYWNOŚCI wymaga opracowywania budżetu w układzie podmiotowym ze wskazaniem kto, za co, w jaki sposób odpowiada.

• ZASADA JEDNOROCZNOŚCI wymaga, aby budżet obejmował 12 pełnych kolejno po sobie następujących miesięcy.

• ZASADA POLITYCZNOŚCI wskazuje, że budżet odzwierciedla programy opcji politycznych będących u władzy.

INSTRUMENT FINANSOWY - kontrakt, który powoduje powstanie aktywów finansowych u jednej ze stron i zobowiązania finansowego lub instrumentu kapitałowego u drugiej ze stron pod warunkiem, że z kontraktu wynikają jednoznacznie skutki gospodarcze bez względu na to, czy wykonanie praw, zobowiązań wynikających z kontraktu na charakter bezwarunkowy czy warunkowy.

Zobowiązanie finansowe to zobowiązanie jednostki do wydania aktywów finansowych lub wymiany instrumentu finansowego z inną jednostką na niekorzystnych warunkach.

INSTRUMEMT KAPITAŁOWYCH - kontrakt, z którego wynika prawo do majątku jednostki pozostałego po zaspokojeniu lub zabezpieczeniu wszystkich wierzycieli, a także zobowiązanie jednostki do wyemitowania bądź dostarczenia własnych instrumentów kapitałowych jak udziały, opcje na akcje własne lub gwaranty.

Instrumenty finansowe szczegółowo prezentuje MSR nr 39. Wg MSR instrumentem finansowym jest każda umowa, która skutkuje jednocześnie powstaniem składników aktywów finansowych u jednej jednostki gospodarczej i zobowiązania finansowego lub instrumentu kapitałowego u drugiej.

Instrument kapitałowy to każda umowa, która dokumentuje istnienie udziałów w aktywach jednostki gospodarczej powstałych po odejściu wszystkich jej zobowiązań.

FINANSE LOKALNE

Teoria i praktyka finansów publicznych są zgodne co do tego, że wykorzystanie środków publicznych jest tym bardziej efektywne im decydenci są bliżej społeczności na rzecz której działają. Wynika to z dwóch powodów będąc bliżej maja lepsze rozumienie potrzeb i warunków realizacyjnych. Są też mniej anonimowi i przez to kontrola społeczna ich poczynań może być efektywniejsza.

Idee finansów lokalnych opisuje Europejska Karta Samorządu Terytorialnego.

Jest w niej uznanie:

• Społeczności lokalne są jedną z ... podstaw ustroju demokratycznego;

• W społeczeństwie demokratycznym obywatele mają prawo uczestnictwa w kierowaniu sprawami publicznymi, a na szczeblu lokalnym prawo to może być realizowane najbardziej bezpośrednio;

• Samorząd terytorialny to prawo i zdolność społeczności lokalnych do kierowania i zarządzania zasadniczą częścią spraw publicznych na ich własną odpowiedzialność i w interesie ich mieszkańców.

Zakres działania samorządu określono w karcie następująco:

• Podstawowe kompetencje społeczności lokalnych określone są w Konstytucji lub w ustawie;

• Społeczności lokalne mają w zakresie określonym prawem pełną swobodę działania w każdej sprawie, która nie jest wyłączona z kompetencji lub nie wchodzi w zakres kompetencji innych organów władzy;

• Kompetencje przyznane społeczeństwom lokalnym powinno być w zasadzie całkowicie i wyłącznie i mogą być zakwestionowane lub ograniczone przez organ władzy nadrzędnej jedynie w zakresie przewidzianym prawem;

• W przypadku delegowania kompetencji przez organ nadrzędny społecznością lokalnym należy zostawić swobodę dostosowania sposobu wykonywania tych kompetencji do warunków miejscowych;

• Wszelka kontrola administracyjna społeczności lokalnych może być dokonywana wyłącznie w sposób oraz przypadkach przewidzianych w Konstytucji.

Zasady finansowania w Karcie ustalono następująco:

• Społeczności lokalne mają prawo w ramach narodowej polityki gospodarczej do posiadania własnych wystarczających zasobów finansowych, którymi mogą swobodnie dysponować, wykazujące swoje uprawnienia;

• Wysokość zasobów finansowych społeczności lokalnych powinna być ... do ich kompetencji;

• Przynajmniej część zasobów powinna pochodzić z opłat i podatków lokalnych, których wysokość społeczności lokalne mogą korygować;

• Ochrona słabszych finansowo społeczności lokalnych wymaga stosowania działań równoważących uwzględniających nierówny podział dochodów i nierówne obciążenie wydatkami;

• Dla potrzeb finansowania nakładów inwestycyjnych społeczności lokalne powinny mieć określony dostęp do krajowego rynku kapitałowego.

W kształtowaniu finansowania Samorządów terytorialnych decydującą rolę odgrywają trzy czynniki:

• Podział kompetencji, między poszczególne szczeble władz publicznych;

• Poziom rozwoju gospodarczego;

• Mechanizm kształtowania zasobów finansowych.

Podział kompetencji jest uwarunkowany czynnikami politycznymi, gospodarczymi, historycznymi, społecznymi i geograficznymi.

Najczęściej jest dokonany pomiędzy trzy szczeble: centralny, regionalny i lokalny.

To zapewnia większą elastyczność niż gdyby kierowano na dwa szczeble. Za dziedziny typowe dla władz centralnych uznaje się na ogół:

• Ochronę narodową i bezpieczeństwo zewnętrzne;

• Policję i bezpieczeństwo wewnętrzne (częściowe);

• Administrację centralną;

• Sądownictwo i wymiar sprawiedliwości;

• Działalność dyplomatyczną;

• Kontrolę gospodarowania bogactwami naturalnymi;

• Strategiczne dziedziny gospodarcze i urządzenia z zakresu infrastruktury;

• Naukę (częściowo);

• Systemy emerytalno-rentowe;

• Utrzymanie obiektów stanowiących spuściznę kulturową narodu;

• Utrzymanie centralnych obiektów wysoko wyspecjalizowanej służby zdrowia.

Do zadań szczebla lokalnego zalicza się:

• Zaopatrzenie ludności w wodę pitną;

• Utrzymanie czystości (np. kanalizacja, wysypisko);

• Utrzymanie dróg lokalnych;

• Utrzymanie obiektów użyteczności publicznej o znaczeniu lokalnym, np. parki;

• Utrzymanie ładu przestrzennego;

• Utrzymanie lokalnego transportu publicznego;

• Utrzymanie obiektów oświatowych i placówek podstawowej opieki zdrowotnej oraz opieki społecznej.

O poziomie rozwoju ekonomicznego przesądza stan i struktura ... bazy ekonomicznej, która obejmuje:

• Wszystkie podmioty gospodarcze bez względu na farmę prawną i organizacyjną;

• Ludność z jej stanem wykształcenia przedsiębiorczości i cechami demograficznymi;

• Infrastrukturę gospodarczą w tym sieć drogową, energetyczną, telekomunikacyjną;

• Infrastrukturę instytucjonalną, na którą składają się banki i inni pośrednicy finansowi, różnorodne instytucje i organizacje.

Wszystkie składniki bazy ekonomicznej mogą być sprowadzane do wspólnego mianownika jakim jest zdolnośc tworzenia PKB.

Na mechanizm kształtowania zasobów finansowych składają się transfery do gminy i z gminy. Wyróżnia się dwie formy dystrybucji:

• Pionowa redystrybucja dokonuje się głównie przez podatki centralne lub te ich część, która przepłynie przez budżet państwa;

• Pozioma redystrybucja polega na przesunięciach między gminami i może być wykonywane z wykorzystaniem budżetu regionalnego.

Swoistą formą redystrybucji są formalne cele o ile redystrybucja pionowa i pozioma odwołuje się głównie do zróżnicowania dochodu, to redystrybucja z wykorzystaniem funduszy celowych nawiązuje przede wszystkim do zróżnicowania wydatków.

MECHANIZM FINANSÓW LOKALNYCH

W kształtowaniu się Samorządów Terytorialnych w Polsce w latach 90 najważniejsze znaczenie miały dwie ustawy:

I 1990r. o samorządzie terytorialnym, która nadała osobowość prawną gminom i autonomię budżetom gminnym. Wraz z osobowością prawną gminy uzyskały prawo do własnego majątku i do własnych dochodów, ale też zostały obciążone bezpośrednio odpowiedzialnością w tym również odpowiedzialnością cywilną za wykonywanie przypisanych im zadań publicznych. W ciągu dekady zakres zadań rozszerzono co jest widziane dwojako:

1. Decentralizacja kompetencji;

2. Decentralizacja problemów, ponieważ przekazując kolejne zadania zwiększano dochody gmin o kwoty mniejsze niż niezbędne do poprawnego wykonywania tych zadań Do 1998r. starano się respektować zasadę, że dochody własne gmin razem z udziałami w podatkach dochodowych i subwencję ogólną pokrywają koszty wykonywania zadań własnych gmin, zaś dotacje celowe są wystarczające do finansowania zadań zleconych. Już w 1999r. około połowy kosztów zadań zleconych gminy były zmuszone pokrywać z dochodów własnych.

II Ustawa o reformie administracyjnej kraju wprowadzającej podział trójszczeblowy.

W końcu 2000r. w Polsce działało:

1. 2489 gmin w tym 305 gmin miejskich, z których 65 ma prawo powiatu, 11 gmin warszawskich, 567 łączonych gmin miejsko-wiejskich, 1606 gmin wiejskich;

2. 308 powiatów (w roku 2000 miało być utworzonych kolejnych 7);

3. 16 województw.

Dla kształtowania się finansów lokalnych ważne znaczenie mają następujące zasady ustrojowe JST (Jednostki Samorządu Terytorialnego):

1. Wszystkie JST gminy, powiaty, województwa oraz związki JSR mają osobowość prawną podlegającą ochronie sądowej;

2. JST wykonują zadania własne oraz zadania zlecane przez Organy Administracji Rządowej lub inne organy władzy, co następuje z mocy ustawy lub zamieszczonych porozumień;

3. JST mają prawo do własnego mienia do części dochodów publicznych adekwatnej do wykonywanych zadań;

4. Na dochody JST składają się dochody własne oraz subwencje ogólne i dotacje celowe z budżetu państwa;

5. JST samodzielnie decydują o przeznaczeniu posiadanych środków;

6. Budżety JST uchwalają i sprawozdania z ich wykonywania zatwierdzają rady (sejmiki) zaś budżet wykonują zarządy;

7. JST mogą w ustalonym zakresie zaciągać pożyczki i kredyty oraz emitować papiery wartościowe;

8. Wojewodowie i regionalne izby obrachunkowe sprawują nadzór nad działalnością JST budują jedynie czy jest ona zgodna z prawem, zaś ich postanowienia nadzorcze mogą być zaskarżone do sądów administracyjnych.

Ustawa o finansach publicznych podaje listę źródeł dochodów składających się ponad 30 pozycji, ale nie wszystkie źródła zasilają budżety systematyzowane.

Wszystkie szczeble samorządu mają przypisane następujące źródła:

1. Dochody własne, które obejmują:

• Udziały w wpływach z podatku dochodowego od osób fizycznych - dla gmin 27,6% (dla gmin górniczych 32,6% przy uznaniu, że górnicza jest gmina na terenie, której znajduje się zaklad górniczy lub jego część), dla powiatów 10% i dla województw 1,5&;

• Dochody realizowane przez Samorządne Jednostki Budżetowe;

• Wpłaty samorządowych zakładów budżetowych, gospodarstw domowych i środków specjalnych;

• Dochody z majątku;

• Odsetki od środków na rachunkach bankowych;

• Dotacje z funduszów celowych;

• Spadki, zapisy i darowizny;

• Odsetki od udzielonych pożyczek;

• Odsetki od nieterminowo regulowanych należności;

• Odsetki i dywidendy od kapitału w spółkach;

• Kary pieniężne;

2. Subwencje ogólne obliczane wg innych zasad dla gmin, powiatów, województw;

3. Dotacje celowe z budżetu państwa przeznaczone na:

• Zadania zlecone;

• Dofinansowanie zadań własnych.

Są też dochody przypisywane poszczególnym szczeblom samorządu:

1. Gminom należne są dochody z podatków od nieruchomości, rolnego, leśnego, od środków transportowych, od czynności cywilno-prawnych, od spadku i darowizn, od posiadania psów i z kwoty podatkowej będącej ... formą opodatkowania działalności gospodarczej;

2. Gminom należna są dochody z opłat skarbowej, eksploatacyjnej, prolongacyjnej, lokalnej (miejscowe, targowej, administracyjnej) i innych;

3. Gminami (5%) i województwami (0,5%) należne są udziały w wpływach z podatku dochodowego od osób prawnych;

4. Gminami i powiatami przysługują dotacje na hamowanie zagrożeń bezpieczeństwa i porządku publicznego;

5. Powiatom przysługują dotacje na realizację zadań służb, inspekcji i straży;

6. Województwom należne są dotacje dla państwowych uczelni zawodowych utworzonych na wniosek sejmików.

OPŁATA SKARBOWA obciąża różne czynności administracyjne i cywilno-prawne. Największe dochody przynoszą opłaty od umów kupna-sprzedaży.

OPŁATA EKSPLATACYJNA jest ustanowiona ustawą “prawo geologiczne i górnicze” i obciąża podmioty pozyskujące surowce z kopalni, kamieniołomów itp.

OPŁATA PROLONGACYJNA wynika z natury “ordynacje podatkowe” i jest pobierana przy odroczeniu lub rozłożeniu na raty płatności podatku.

OPŁATA MIEJSCOWA pobierana od osób przyjezdnych, jest ustanowiona przez Radę Gminy za szczególne walory środowiskowe.

OPŁATA ADMINISTRACYJNA jest pobierana za czynności wykonywane przez organy gminy.

INNE OPŁATY - opłata za wydawanie zezwoleń za sprzedawanie alkoholu.

Dochody i wydatki gmin, powiatów i województw mają różną strukturę.

2000

	Gminy	Powiaty	Województwa	Razem
Wydatki: Zadania własne Zadania zlecone	100,0 90,4 9,6	100,0 72,3 27,7	100,0 89,4 10,6	100,0 87,3 12,3
Dochody: Dochody własne Dochody ogólne Dotacje celowe	100,0 50,9 32,8 16,3	100,0 7,9 47,7 44,4	100,0 16,0 37,8 46,2	100,0 41,7 35,6 22,7

Warto zwrócić uwagę:

1. Tylko gminy mają własne dochody podatkowe (jeżeli ominąć udziały w podatkach wpływających do budżetu państwa);

2. Powiaty mają relatywnie duży udział zadań zleconych i mały udział dochodów własnych;

3. Bez dotacji z budżetu państwa województwa i powiaty nie byłyby w stanie wykonywać zadań własnych.

Struktura finansowania

2000

	Gminy	Powiaty	Województwa	Razem
Zadania własne Dochody własne i subwencje Dotacje Kredyty i pożyczki	100,0 88,0 6,5 5,5	100,0 76,2 22,6 1,2	100,0 58,9 38,7 2,4	100,0 84,9 10,4 4,7

W skali kraju, jeżeli dochody JST ująć w przeliczeniu na jednego mieszkańca to wielkości skrajne różną się na poziomie gmin 35 razy, w powiatach 6,5 raza, a w województwach 2,4.

Subwencje ogólne to transfer z budżetu państwa na rzecz JST, który:

• W ustawowym zakresie ma charakter obligatoryjny;

• Jest obliczany dla każdej JST odrębnie na podstawie zapisanych w ustawie algorytmów;

• Może być przez JST wykorzystywany na dowolny cel.

Dla gmin subwencja składa się z części podstawowej, oświatowej, rekompensującej.

Podstawowa część składa się z 4% rezerwy kwoty wyrównanej i pozostałej kwoty.

Część rekompensująca składa się z dwóch niezależnie obliczanych kwot:

• Kwota rekompensująca dochody utworzone przez gminy w skutek częściowej likwidacji podatku od środków transportowych;

• Kwota rekompensuje dochody utworzone przez gminy w wyniku obowiązkowego stosowania:

• Ustawowych ulg i zwolnień w podatku rolnym i leśnym;

• Zwolnień ze wszystkich podatków z zakładów pracy ..., z zakładów aktywności zawodowej i jednostek badawczo-rozwojowych.

W przypadku powiatów i województw subwencje składa się z trzech części oświatowej, drogowej i wyrównawczej. Skład subwencji przedstawia tabela:

Część subwencji ogólnej	Gminy	Powiaty	Województwa
Podstawowa	6,84
Oświatowa	74,47
Rekompensująca	7,07
Drogowa		8,99
Wyrównawcza		1,72	0,90

STRUKTURA SEKTORA PUBLICZNEGO

Termin struktura w potocznym rozumieniu oznacza listę części, z których składa się pewna całość z określeniem udziału tych części w całości. W znaczeniu naukowym akcentuje się powiązanie między częściami stanowiącymi całość lub między częścią a całością.

Sektor publiczny w Polsce jest zbiorem rozległym i złożonym, świadczy o tym chociażby różnorodność jego części składowych. Mieszczą się w nim np.: Skarb Państwa i JST, państwowe i komunalne jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej, fundusze celowe z osobowością prawną, ZUS,KRUS, agencje rządowe, państwowe i komunalne instytucje kultury, kasy chorych i różnorodne służby publiczne.

Ogólnie można podzielić je:

1. Wg podporządkowania, wyodrębniając sektor rządowy i samorządowy. Przy czym rządowy jest interpretowany rozszerzająco z włączeniem doń instytucji niepodporządkowanych rządowi tj. Sejm, Senat, Prezydent, NIK, PIP;

2. Wg formy prawnej, wyodrębniając podmioty sektora publicznego funkcjonujące jako niezależne instytucje wyposażone w zdolność prawną i jednostki organizacyjne bez osobowości prawnej, działającej w imieniu u na rachunek publicznej osoby prawnej, która je powołała. Chociaż brzmi to dziwnie, to nie jest dokładnie określona liczba podmiotów i jednostek organizacyjnych. Szacuje się, że po wprowadzonej 1999r. reformie administracji funkcjonowało ok. 4050 powiatów i jednostek organizacyjnych państwowych i ok. 51000 samorządowych.

Rozmiar sektora publicznego jest oceniany najczęściej z zastosowaniem trzech miar:

• Relacja dochodów i wydatków sektora publicznego do PKB;

• Liczba osób zatrudnionych w sektorze publicznym;

• Liczba osób dla których główne źródło utrzymania stanowią środki publiczne.

W roku 2000 w ujęciu Ministerstwa Finansów dochody sektora publicznego stanowiły 39,7% PKB, a wydatki 42,7%. Według innych szacunków wskaźniki te były niższe o 1 do 1,5%.

Liczbę osób zatrudnionych w sektorze po wyłączeniu samodzielnych ZOZ zaznaczono nam 2 mln 170 tys. Osób, z czego 2/3 pracuje w sektorze samorządowym, a 1/3 w rządowym. Przed reformą proporcje te układają się odwrotnie. Największą grupę zatrudnionych (ok. 1/3) stanowią pracownicy oświaty. W całym sektorze zdecydowanie przeważają pracownicy cywilni: żołnierze i funkcjonariusze policji, straży granicznej, państwowej straży pożarnej i służby więziennej w liczbie ok. 250 tys., stanowią ponad 11% ogółu zatrudnionych. Oprócz pracujących i pełniących służbę w sektorze publicznym środki publiczne stanowią wyłączne lub główne źródło utrzymania dla emerytów i rencistów, bezrobotnych pobierających zasiłki, korzystających z pomocy społecznej członków rodzin, pracowników, funkcjonariuszy i zasiłkobiorców, oraz stypendystów. Szacuje się, że ta populacja liczy 16 mln osób, co odpowiada 39% ludności kraju. To ilustruje jak duże znaczenie mają zasady wypłacania wynagrodzeń i zasiłków ze środków publicznych.

Ogólnie biorąc wpływ sektora publicznego na gospodarkę określają następujące okoliczności:

• Sektor jest nieodłącznie związany z podatkami, ze składkami i opłatami o charakterze socjalnym. Niezależnie od uzasadnienia wydatków publicznych obciążenia fiskalne zmniejszają motywację do osiągania wyższych dochodów, do zwiększenia działalności gospodarczej. Podnoszą koszty wytworzenia i tym samym zmniejszają konkurencyjność polskich produktów na rynku międzynarodowym. Dochody podatkowe w 2000r. stanowiły 88,2% dochodów budżetu państwa. Dochody niepodatkowe 11,7%, z tego dochody jednostek budżetowych 4,8%, wpływy z cła 3,7%, wpłaty z zysku NBP 1,6%. Dochody zagraniczne 0,1%.

• Udział wydatków inwestycyjnych łącznej kwocie wydatków publicznych jest w kraju niższy od stopy inwestycji. Wydatki inwestycyjne stanowią 4,9% wydatków budżetu państwa oraz 16,2% wydatków samorządowych. Ma to dwojakie znaczenie: nie sprzyja wzrostowi gospodarczemu, a tworzy presję inflacyjną.

• Deficyt sektora publicznego sprawia, że sektor ten staje się konkurentem podmiotów gospodarczych przy ubieganiu się o środki na rynku finansowym.

• Deficyt utrudnia rozwój rynku kapitałowego, atrakcyjność inwestycji w skarbowe papiery wartościowe, jest przeszkodą w rozwoju rynku giełdowego, a ponad to zmniejsza zainteresowanie banków działalnością kredytową.

• Sektor publiczny ... kupuje dobra i usługi odpowiadające 8 - 10% PKB. Z jednej strony fakt ten kreuje popyt z drugiej jednak uzależnia rynek od stanu finansów publicznych.

W sektorze publicznym można wyodrębnić następujące jednostki budżetowe i określone mianem gospodarki pozapublicznej, zakłady budżetowe, gospodarstwa pomocnicze i środki specjalne. Działalność wszystkich jest regulowana ustawą o finansach publicznych. Jednostkami budżetowymi są także jednostki organizacyjne, które pokrywają swoje wydatki bezpośrednio z budżetu, a pobrane dochody w całości odprowadzają do budżetu. Jest to zgodne z zasadą rozliczeń brutto. Jej istota polega na tym, że wielkość wydatków danej jednostki nie zależy od osiągniętych przez nią dochodów. Jednostka nie dysponuje osiągniętymi przez siebie dochodami, to wprawdzie zwiększa liczbę operacji bankowych, ale eliminuje ewentualne uprzywilejowania jednostek osiągających wysokie dochody tj. Urzędy Skarbowe czy Celne. Większość usług jednostki budżetowe wykonują nieodpłatnie, a jeżeli opłaty są pobierane to nie stanowią celu działalności ani nie mają pokryć kosztów danej jednostki. W formie jednostek budżetowych działają m. In.: urzędy władzy i administracji państwowej i samorządowej oraz statystyczne, prokuratury, sądy, trybunały, świetlice, biblioteki pedagogiczne, jednostki utrzymania dróg i gospodarki wodnej, domy pomocy społecznej. Jednostka budżetowa nie posiada osobowości prawnej, nie ma więc własnego majątku a jedynie dysponuje wydzielaną częścią majątku skarbowego lub komunalnego. Z tego też powodu może zaciągać zobowiązania jedynie w granicach limitów wydatków. Limit jest nieprzekraczalny. Wydatki są poddane dyscyplinie, a mianowicie:

1. Wynagrodzenia mogą być wypłacane tylko do wysokości przyznanych na ten cel środków;

2. Zaliczki podatku dochodowego i składki od wynagrodzeń muszą być odprowadzane równocześnie z wypłatą wynagrodzeń;

3. Zakupy powinny być dokonywane zgodnie z procedurami zobowiązań publicznych;

4. Jednostki budżetowe wpływające dotacje powinny kontrolować ich wykorzystywanie;

5. Środki przekazane jednostkom nie wykorzystane do końca roku są zwracane do budżetu.

Środki przekazywane jednostkom budżetowym a budżetu państwa są rozdzielane hierarchicznie z wyodrębnieniem dysponenta głównego oraz dysponentów II i III stopnia.

MINISTERSTWO FINANSÓW dysponent główny

IZBY SKARBOWE dysponent II stopnia

URZĘDY SKARBOWE UDZĘDY KONTROLI CENTRALA dysponent III stopnia

SKARBOWEJ MINISTERSTWA

Sfera pozabudżetowa rozlicza się z budżetem wg zasady rozliczeń netto - oznacza to, że budżecie jest ujmowana nie poprzez pełne kwoty przychodów i rozchodów a jedynie saldem tych kwot. Saldo może być dodatnie lub ujemne. Jeżeli jest dodatnie to występuje po stronie dochodów jako wpłata jednostki pozabudżetowej do budżetu. Jeśli jest ujemna, to występuje po stronie wydatków jako dotacja budżetowa dla danej jednostki. Z zasady rozliczeń netto wynika, że tylko saldo rozliczeń z budżetem ma charakter dyrektywny. Jeśli jednostka zobowiązana do wpłaty do budżetu osiągnie dochody większe od przewidzianych to może zwiększyć przewidywane wydatki pod warunkiem dokonania pełnej wpłaty do budżetu. Jeżeli zaś jednostka zobowiązana do wpłaty lub otrzymująca dotację osiągnie dochody mniejsze od planowanych, to musi zmniejszyć wydatki.

Zakładami budżetowymi są takie jednostki organizacyjne sektora finansów publicznych, które:

• Odpłatnie wykonują wyodrębnione zadania;

• Pokrywają koszty działalności z przychodów własnych, ale mogą też uzyskiwać dotacje;

• Dotacje mogą być przedmiotowe, podmiotowe oraz celowe na dofinansowanie inwestycji. Dotacje z pominięciem inwestycyjnych nie mogą przekroczyć połowy wydatków zakładu budżetowego.

Plan finansowy zakładu może być zmieniamy w ciągu roku w sensie zwiększenie przychodów i wydatków, jeżeli nie spowoduje to zmniejszenia wpłat ani zwiększenie dotacji.

W formie zakładów w sferze państwowej funkcjonują ośrodki szkoleniowe i doskonalenia kadr, jednostki obsługujące rolnictwo, ośrodki sportowe, rekreacyjne i inne, a w sferze samorządowej przedszkola, żłobki, administracje budynków, targowiska, zakłady utylizacji i odpadków.

Gospodarstwem pomocniczym jest wyodrębniona z jednostki budżetowej pod względem organizacyjne i finansowej części podstawowej działalności albo działalności uboczna. Gospodarstwo może otrzymywać dotacje przedmiotowe. Jeżeli sprzedaje usługi macierzystej jednostce budżetowej to czyni to po kosztach własnych. Do budżetu wpłaca połowę osiągniętego zysku. Plan finansowy może zmieniać w ciągu roku pod warunkiem nienaruszenia związków finansowych z budżetem.

Gospodarstwami pomocniczymi są np.: w Ministerstwie Obrony Narodowej: planie, gosp. rolne, zakłady remontowo-budowlane.

Środki socjalne - środki finansowe gromadzone przez jednostki budżetowe na wyodrębnionych rachunkach bankowych. Mogą pochodzić ze spadków, zapisów darowizn, z odszkodowań i wpłat za uszkodzone lub utracone mienie będące w dyspozycji jednostki budżetowej lub ze sprzedaży zapasów, materiałów przechowywanych w celach mobilizacyjnych. Mogą być wykorzystywane na cele inwestycyjne lub premiowanie pracowników. W takim kształcie są swoistym tworem wirtualnym bez struktury lokalizacyjnej, pracowników, wyodrębnionego majątku. Choć ich utworzenie jest z założenia słuszne, to dość często występują wypłacenia, ... środki są traktowane jak “lenna kasa” służąca do zakamuflowania podwyżki uznaniowej.

FUNDUSZE CELOWE I AGENCJE RZĄDOWE

Sektor finansów publicznych tworzą następujące podmioty:

• Budżet państwa;

• Budżety samorządowe;

• Publiczne fundusze celowe;

• Kasy chorych;

• Państwowe i samorządowe gospodarstwa pozabudżetowe;

W realizacji wydatków mają następujący udział:

• Fundusze celowe 37%;

• Budżet państwa 27%;

• Budżety samorządowe 22%;

• Kasy chorych 8%.

Natomiast w dochodach:

• Budżet państwa 50%;

• Fundusze celowe 26%;

• Budżety samorządowe 12%;

• Kasy chorych 7%.

Nierówne udziały poszczególnych podmiotów w wydatkach i dochodach publicznych zezwalają wnosić, że w sektorze finansów publicznych występuje redystrybucja wewnętrzna, polegająca na przemieszczaniu środków między podmiotami. Jednocześnie ... są tendencje zmiany ról w gospodarowaniu środkami publicznymi:

• W dekadzie 1991 - 2000 udział budżetu państwa w wydatkach zmniejszył się z 44% na 27,5%, zaś w dochodach zmniejszył się z 62% w 1994r. do 48,9% w 1999r. W tym samym czasie udział budżetów samorządowych zwiększył się w wydatkach z 8,3% w 1992r. do 22,4% w 2000r., zaś w dochodach z 8,6% w 1992r. do 12,2% w 1998r. Udział w dochodach w 1999r. wyniósł 11,7%, w 2000t. 11,8%. W tych latach część podatku dochodowego od osób fizycznych odprowadzono jako składki do kas chorych, o taką wysokość zmniejszyły się wpływy do budżetu państwa i zmniejszyły się dochody budżetów gminnych z tytułu udziału we wpływach podatku dochodowego od osób fizycznych. Ilustruje to złożoność powiązań w sektorze finansów publicznych. Tym nie mniej wzrastająca rola budżetów samorządowych jest zjawiskiem pozytywnym;

• W tejże dekadzie fundusze celowe w zasadzie zachowywały swoja wysoką pozycję, co należy ocenić negatywnie. Ich udział w wydatkach zmniejszył się z 41,6% w 1992r. do 36,9% w 2000r., ale udział w dochodach wzrósł z 22,1% w 1993r. do 26,8% w 1999r.

Przedstawione zmiany pozwalają wnioskować, że ocena finansów publicznych powinna uwzględniać wszystkie podmioty i nie być dokonywana wyłącznie przez pryzmat budżetu państwa.

Fundusze celowe są wygodne dla dysponentów formą gospodarki pozabudżetowej. Zakres ich zadań jest szeroki i różnorodny od ubezpieczeń społecznych po stypendia dla twórców. Istota koncepcji zawiera się w tym, iż określone zadania lub grupa zadań publicznych nie jest finansowana bezpośrednio z budżetu lecz z wyodrębnionego funduszu celowego. Fundusz jest zasilany z budżetu, z dochodów własnych luz ze źródeł mieszanych. Fundusze celowe mogą być powoływane tylko ustawami.

Fundusze celowe mogą być państwowe lub samorządowe.

Do samorządowych należą:

• Wojewódzkie fundusze ochrony gruntów rolnych;

• Wojewódzkie, powiatowe i gminne fundusze gospodarki zasobami geodezyjnymi i kartograficznymi;

• Wojewódzkie, powiatowe i gminne fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej.

Tylko wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej (FOŚGW) mają osobowość prawną i swoje zarządy. Dysponentami pozostałych są organy samorządowych władz. Gospodarka finansowa funduszy celowych jest wprowadzana na podstawie planu finansowego zamieszczonego w ustawie budżetowej. Szczegółowe zasady tej gospodarki powinien określić Minister nadzorujący dany fundusz w porozumieniu z Ministerstwem Finansów. Dla licznej grupy funduszy takich rozporządzeń jednak nie wydano. Także sprawozdanie z wykonania planów finansowych funduszy znajdują odbicie w sprawozdaniu z wykorzystania budżetu państwa. Jednak sprawozdania funduszy nie są ujednolicone co utrudnia kontrolę w tym względzie i nie sprzyja poprawie efektywności działań funduszy. Dodatkową trudnością jest to, że fundusze którym przypisano przychody pozabudżetowe w postaci składek, opłat, kar nie posiadają zwykle odpowiedniego aparatu do ich egzekwowania co uniemożliwia skuteczne ściąganie należności, np.: z chwilą wypłaty świadczenia fundusz alimentacyjnych powinien rozpoczynać egzekucję należności od osób zobowiązanych do alimentacji. Jednak przychody z tego tytułu nie pokrywają nawet 1/5 wpłacanych świadczeń O utrwaleniu tej formy gospodarowania środkami publicznymi przesądzają następujące względy:

• Istnienie funduszu celowego zapewnia lepszą pozycję startową w rywalizacji o środki publiczne. Jeżeli dla funduszu ustanowiono własne dochody, to jest on zasilany niezależnie od napięć w budżecie państwa. To sprawia, że instytucje środowiska związane z działalnością funduszu są w uprzywilejowanej sytuacji;

• Zasady gospodarki finansowej funduszy celowych są luźniejsze niż obowiązujące w budżecie. Kwota planowanych wydatków budżetowych jest nieprzekraczalnym limitem. Zapis w planie finansowym funduszu jest mniej rygorystyczny. Przekroczenie planu dochodów upoważnia fundusz do przekroczenia planowanych wydatków. Fundusze mogą też środki niewykorzystane w danym roku budżetowym zachować bez dodatkowych formalności do wykorzystania w roku następnym. Budżet państwa nie może przyjmować nadwyżek finansowych funduszy nawet wtedy kiedy mają one względnie trwały charakter;

• Dysponowanie środkami publicznymi odrębnymi od budżetu jest uznawane za ważny atrybut i przynosi wymierne korzyści polityczne. Stąd pomimo zbierania wielu cech negatywnych ograniczenie roli funduszy napotyka trudności a podejmowanie próby okazuje się nieskuteczne. Charakterystyczną działalność funduszy mogą przybliżyć następujące przykłady:

1. Najdłużej działającym funduszem od 1994r. jest fundusz alimentacyjny. Z funduszu wypłacane są świadczenia, pieniądze dla osób w trudnej sytuacji materialnej, kiedy niemożliwe jest wyegzekwowanie należności ich świadczeń od osób zobowiązanych do alimentacji. Nie posiada on osobowości prawnej. Jego dysponentem jest ZUS. Na koniec 2001r. środki funduszu odzwierciedlała kwota ok. 4,4 mld zł. przy czym w 99,9% były to nieściągnięte należności funduszu. Upoważnia to do wniosku, ż faktycznie fundusz wspiera osoby uchylające się odpłacenia alimentów;

2. Fundusz ochrony gruntów rolnych jest zasilany głównie należnościami i opłatami z tytułu wyłączenia gruntów gruntów z produkcji rolnej. Fundusz składa się z funduszu centralnego centralnego funduszy terenowych. Centralny pełniący rolę niemal wyłącznie redystrybucyjną, utrzymuje się z 20% odpisów od kwot przyznawanym terenowym. Ustawa określa 11 konkretnych zadań, które mogą być finansowane środkami funduszu. Powołując fundusz uzasadniono jego potrzebę ochroną zasobów ziemi rolniczej poprzez rekultywację gruntów, używanie gleb, budowę i renowacje zbiorników wodnych. Jednak w ostatnich latach aż ok. 90% środków przeznacza się na budowę i modernizację dróg dojazdowych;

3. Państwowy Fundusz Kombatantów nie ma przypisanych żadnych dochodów własnych. Większość jego wydatków to refundacje ulg i zwolnień w opłatach telefonicznych, TV i radiowych. Udziela taż pomocy pieniężnej osobom w trudnej sytuacji materialnej, finansuje budowę domów pomocy społecznej, zakładów leczniczych leczniczych ośrodków rehabilitacyjnych. Rehabilitacyjnych. W ostatnich latach pojawiły się długi finansowe. W roku 2000: 56 mln, a wg planu 2001 107 mln, ponieważ jedynym źródłem zasilania jest budżet państwa, to podatnicy zapłacą nie tylko … dla kombatantów, ale i relatywnie wysokie odsetki. Jest to wbrew zasadom czynienia wydatków publicznych. Ustawa o finansach publicznych stanowi, że wydatki powinny być dokonywane:

• W sposób celowy i oszczędny z zachowaniem zasady uprzywilejowania najlepszych efektów z danych nakładów;

• W sposób umożliwiający terminową realizację zadań;

• Wysokości i terminach wynikających z wcześniej zaciągniętych zobowiązań.

Agencje rządowe to nieoficjalna nazwa grupy podmiotów tworzonych odrębnymi ustawami przez państwowe jednostki organizacyjne posiadające osobowość prawną., a nie będących funduszami celowymi.

Agencje rządowe są powołane w celu:

1. Zarządzania mieniem skarbu państwa;

2. Wykonywania zadań w imieniu skarbu państwa;

3. Wspieranie wybranych rodzajów działalności gospodarczej.

Do sektora finansów publicznych są zaliczane na podstawie wpisów w ustawie o finansach publicznych jako państwowe lub samorządowe osoby prawne z wyłączeniem przedsiębiorstw, banków i spółek prawa handlowego. Z zapisu wynika, że również samorządy mogą tworzyć agencje. Każda z agencji jest jedyna i niepowtarzalna w swoim rodzaju. Rządzi się własnymi prawami i posiada własne organy zarządzające oraz Radę Nadzorczą, która bądź nadzoruje bądź tylko opiniuje zamiary zarządu. Od 2001r. na agencje rządowe nałożono obowiązek przedstawiania Ministrowi Finansów informacji niezbędnych do projektowania budżetu.

Plany finansowe agencji nie są zamieszczone w ustawie budżetowej, a jedynie uwidacznia się tam kwoty dotacji, dlatego nie wiadomo dokładnie w jakiej części działalność agencji jest z budżetu finansowana. Z budżetu agencje otrzymują środki na zadania własne i na zadania zlecane. To zróżnicowanie pozwala sądzić, że są traktowane jako dysponenci środków budżetowych. Jednak kontrola wykorzystania środków nie jest efektywna, bowiem każda z agencji stosuje własny system sprawozdawczy, na dodatek często zmieniany w kolejnych latach. Sprawozdania są sporządzane dość dowolnie, np.: sklasyfikowanie udzielanych pożyczek jako wydatków. ... agencję mienie skarbu państwa jest niekiedy przez nie traktowane jako własne, a przychody z jego sprzedaży zalicza do przychodów własnych agencji. Wszystko to sprawia, że agencje są formą wygodną dla opcji politycznych sprawujących władzę. Nasuwa się wniosek, że zlecenia zadań wyspecjalizowanym podmiotom komercyjnym wybranym z drodze przetargu kosztowałoby mniej i przyniosło lepsze efekty.

SYSTEM PODATKOWY

System podatkowy - uporządkowany zbiór podatków.

Podatek - cechy: pieniężność, ogólność, przymusowość, nieodpłatność i jednostronność ustalania obciążenia podatkowego, nakładany w trybie ustawowym.

Cechy zmienne zwane konstrukcją podatku lub techniką podatkową mają wymiar indywidualny i pozwalają odróżnić jeden podatek od drugiego. Konstrukcja prawna podatku to rozwiązanie normatywne, które powinno odpowiadać na następujące pytanie:

1. Kto jest podmiotem podatku?

2. Co jest przedmiotem podatku?

3. Jak jest ustalana podstawa wymiaru podatku?

4. Jak jest ustalony podatek, czyli jakie są stawki i skala podatkowa?

5. Jak podatnik może legalne uwolnić się od części podatku, czyli jakie są zwolnienia i ulgi podatkowe oraz jaki jest tryb i warunki płatności podatku?

Podmiotem podatku jest zarówno ten, kto podatek ustanawia i pobiera na swoją rzecz (podmiot czynny), jak i ten, kto jest zobowiązany do zapłacenia podatku (podmiot bierny, którym może być osoba fizyczna, prawna lub jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej).

Podmiot bierny zwany podatnikiem ponosi ciężar ekonomiczny podatku, bo w wyniku zapłacenia podatku jego zasoby są uszczuplane. Często podatnik i płatnik jest tą samą osobą. Płatnik jest zobowiązany do obliczenia należnego podatku i jego pobrania i przekazania we właściwym terminie organowi podatkowemu. Poza płatnikiem rolę pośrednika między podmiotem czynnym i biernym pełni inkasent. W odróżnieniu od płatnika nie oblicza podatku, a jedynie go pobiera i odprowadza. Płatnikiem podatku dochodowego od osób fizycznych jest np.. pracodawca, a inkasentem podatku rolnego od gospodarstw indywidualnych jest sołtys.

Przedmiot opodatkowania to zjawisko, sytuacja, stan faktyczny lub prawny, z którym ustawa łączy obowiązek podatkowy, zwykle jest wskazany w nazwie podatku. Często przedmiot podatku jest źródłem zapłaty podatku.

Podstawa opodatkowania zwana podstawą wymiaru podatku jest kalkulacją przedmiotu opodatkowania, która może być:

• Ilościowa - wyrażona w:

• Jednostkach fizycznych (szt., kg, m2);

• Jednostkach przeliczeniowych (ha przeliczeniowe gruntów rolnych), określona przy uwzględnianiu ha fizycznych i współczynników przeliczeniowych podanych w ustawie, których wysokość zróżnicowano z uwzględnieniem rodzaju użytku, klasy ... i okręgu podatkowego.

• Wartościowa - określa:

• Na podstawie ewidencji księgowej;

• Wg rachunku nawiązującego do cen rynkowych;

• Wg rachunku opartego na wielkościach normatywnych podanych w ustawie.

Stawka podatkowa wyraża stosunek wysokości podatku do podstawy opodatkowania. Uwzględniając technikę obliczeń wyróżnia się stawki:

• Kwotowe - stosowane kiedy podstawa opodatkowania jest ujęta ilościowo. Mogą być wyrażane:

1. Konkretną kwotą, np. 35 zł od posiadania psa;

2. Jako równowartość określonej ilości produktu, np. równowartość 2,5 to żyta;

• Relatywne - w formie:

1. Procentu, np. 28% od dochodu osób prawnych;

2. Ułamkiem zwykłym, np. 1/3 zysku bilansowego spółdzielni;

3. Krotności, np. stawka wyniosła dwukrotność przekroczenia limitów funduszu płac w przedsiębiorstwie państwowym;

• Algorytmiczne, które oblicz się na podstawie wzoru matematycznego jak w przypadku akcyzy na sprowadzane z zagranicy używane samochody.

Ze względu na charakter wyróżnia się stawki stałe i zmienne.

Stawki stałe zwane proporcjonalnymi albo liniowymi nie zmieniają się mino zmian w podstawie opodatkowania, czyli wysokość podatku zmienia się w tym samym tempie i kierunku co podstawa opodatkowania, np. stawka VAT, akcyzy, podatku rolnego.

Stawki zmienne zwane nieproporcjalnymi albo ruchomymi zmieniają się wraz ze zmianą podstawy opodatkowania.

Zbiór stawek zmiennych w danym podatku to skala podatkowa. Ma zwykle formę zestawienia tabelarycznego ujmującego poszczególne przedziały podstawy wraz z odpowiadającymi im stawkami. Rozróżnia się trzy rodzaje skal podatkowych:

• Progresywna;

• Regresywną;

• Degresywną.

Skala progresywna charakteryzuje się tym, że w miarę wzrostu podstawy opodatkowania zwiększają się również stawki podatkowe. Wskutek czego kwota podatku rośnie szybciej aniżeli podstawa opodatkowania. Przy takiej skali konieczne jest określenie górnego pułapu progresji po przekroczeniu, którego obowiązuje stała stawka. W przeciwnym razie stale rosnąca stawka zmienna mogłaby zniszczyć źródło zapłaty podatku.

Skala regresywna jest odwrotnością skali progresywnej, czyli stawki podatku maleją w miarę wzrostu podstawy opodatkowania jak opłata notarialna.

Skala degresywna jest skalą, przy której opodatkowania ma w zasadzie charakter proporcjonalny z tym, że poniżej określonej wielkości granicznej przy bardzo małych podstawach stawka podatkowa obniża się w miarę zmniejszania się podstawy. Można więc uznać, że jest to skala progresywna tyle, że o bardzo niskim pułapie progresji.

Zwolnienia są związane z poza fiskalnymi funkcjami podatku. Polegają na pominięciu niektórych fragmentów przedmiotu podatku, np. z podatku rolnego stale zwalniane są grunty najsłabsze V i VI klasy, zaś okresowo zwalniane są grunty przejściowo zdegradowane wskutek prac melioracyjnych.

Ulgi polegają na pomniejszeniu obliczonej podstawy opodatkowania (np. odliczenia od dochodu) lub od podatku (odliczenia od podatku np. z tego co wynika z kosztów studiów).

Przeciwieństwem ulg i zwolnień są zwyżki np. przy opodatkowaniu kwotą podatkową Katowice płaci wyższy podatek jeżeli zatrudnia osoby z poza własnej rodziny.

Podatek może być płacony stale np. od działalności gospodarczej lub sporadycznie np. od spadku. Może być płacony jednorazowo lub w częściach. Jeżeli w częściach to w systemie ratalnym (np. podatek rolny, którego wysokość jest ustalana z góry, następnie dzielona na 4 części do uregulowania w określonych terminach) lub w systemie zaliczkowym (np. podatek od dochodu osób fizycznych jest płacony w formie zaliczki w ciągu roku podatkowego, a po jego upływie w ciągu następnych 4 miesięcy wysokość podatku jest ustalana ostatecznie i rozliczana z uwzględnieniem zaliczek oraz ulg). Termin płatności podatku może być ustalony na określony dzień lub w nawiązaniu do jakiegoś zdarzenia, np. do 20 dnia każdego miesiąca albo w ciągu 14 dni od doręczenia prawomocnej decyzji podatkowej.

B

A

A

B

A

B

---