Administracja samorządowa (a.sam.) - część administracji publicznej działająca na zasadzie pełnego zespolenia na wszystkich stopniach zasadniczego podziału terytorialnego kraju - w gminie, powiecie, województwie - wykonująca zdecentralizowaną część zadań publicznych, podlegająca władzom jednostek samorządu terytorialnego - wspólnot terytorialnych; organami tej administracji są organy wykonawcze tych jednostek - zarządy gmin, powiatów i województw z ich przewodniczącymi - wójtami (burmistrzami, prezydentami), starostami i marszałkami oraz z ich aparatem pomocniczym - urzędami gmin, starostwami powiatowymi, urzędami marszałkowskimi.
Pozostałe
Budżet jednostki samorządu terytorialnego (b.j.sam.) - jest rocznym planem finansowym uchwalanym w formie uchwały budżetowej, obejmującym: dochody i wydatki oraz przychody i rozchody jednostek samorządu terytorialnego (j.s.t.), przychody i wydatki zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych, jednostek budżetowych i środków specjalnych oraz funduszy celowych; na podstawie budżetu prowadzą one swoją gospodarkę finansową w sposób jawny i samodzielny. Konstrukcja treści budżetu jest wyznaczona przez zespół zasad budżetowych, wśród których najważniejsze znaczenie należy przypisać zasadom: jedności, uprzedności, równowagi, szczegółowości.
zasada jedności - j.s.t. samodzielnie prowadzi gospodarkę finansową na podstawie budżetu, który jest podstawą realizacji zadań przez tę jednostkę w ciągu roku,
zasada jawności - gospodarka finansowa j.s.t. jest jawna; na zarząd nałożony jest obowiązek informowania mieszkańców o założeniach projektu budżetu, kierunkach polityki społecznej i gospodarczej oraz źródłach gromadzenia zasobów pieniężnych i sposobie ich wykorzystania,
zasada uprzedności - b.j.sam. powinien zostać uchwalony do końca roku budżetowego poprzedzającego rok budżetowy; zasada ta nie ma charakteru bezwzględnie obowiązującego, gdyż zgodnie z art. 122 ustawy o finansach publicznych (u.f.p.), uchwałę budżetową organ stanowiący uchwala przed rozpoczęciem roku budżetowego, a w szczególnie uzasadnionych przypadkach - nie później niż do 31 marca roku budżetowego,
zasada równowagi budżetowej - na organach j.s.t. spoczywa obowiązek podjęcia wszystkich czynności, które doprowadziłyby do zachowania równowagi budżetowej w każdym stadium prowadzenia gospodarki budżetowej; w budżecie j.s.t. wydatki nie mogą przekroczyć dochodów wraz z wpływami zwrotnymi,
zasada szczegółowości - budżet musi być ustalony i wykonywany ze szczegółowym podziałem dochodów i wydatków budżetowych; uchwała budżetowa j.s.t. określa:
prognozowane dochody według ważniejszych źródeł i działów klasyfikacji budżetowej,
wydatki budżetu w podziale na działy i rozdziały klasyfikacji wydatków,
źródła pokrycia deficytu lub przeznaczenia nadwyżki budżetu j.s.t.,
wydatki związane z wieloletnimi programami inwestycyjnymi, z wyodrębnieniem wydatków na finansowanie poszczególnych programów,
plany przychodów i wydatków zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych oraz środków specjalnych i funduszy celowych,
upoważnienia dla zarządu j.s.t. do zaciągania długu oraz do spłat zobowiązań j.s.t.,
zakres i kwoty dotacji przedmiotowych,
dotacje,
dochody i wydatki związane z realizacją zadań wspólnych, realizowanych w drodze umów lub porozumień między j.s.t.
zakres budżetu o zakresie budżetu można mówić w dwóch aspektach - przedmiotowym i podmiotowym:
zakres przedmiotowy pojawia się w treści, rodzajach oraz formach dochodów i wydatków budżetowych; wielkość dochodów z poszczególnych źródeł informuje o stopniu obciążenia różnych dziedzin działalności i społeczności lokalnej; wielkość wydatków i ich przeznaczenie określają stopień finansowania działalności społeczno-gospodarczej z b.j.sam.
zakres podmiotowy, to objęcie b.j.sam. działalności finansowej komunalnych jednostek organizacyjnych; związek między b.j.sam. a działalnością finansową tych jednostek polega na objęciu budżetem całości wydatków i dochodów jednostki bądź też tylko na powiązaniu jej działalności finansowej z budżetem poprzez określone dotacje z b.j.sam. lub określonymi wpłatami nadwyżek do b.j.sam.
dochodami b.j.sam. są środki publiczne pobierane bezzwrotnie przez j.s.t. od podmiotów gospodarczych oraz osób fizycznych, jak również środki otrzymywane z budżetu państwa - subwencje i dotacje na realizację zadań związanych z zaspokojeniem zbiorowych potrzeb wspólnoty lokalnej. Z punktu widzenia samodzielności j.s.t. istotne znaczenie ma podział dochodów na tzw. własne, tj. dochody przyznawane ustawowo j.s.t. na czas nieokreślony i dochody obce, które nie mają stałego charakteru i nie pochodzą z własnej działalności tej jednostki. Dochody j.s.t są określone w ustawie o dochodach jednostek samorządu terytorialnego w latach 1999-2000; ustawa określa również zasady gromadzenia dochodów, zasady i tryb ustalania i przekazywania j.s.t subwencji i dotacji z budżetu państwa.
wydatkami b.j.sam. - nazywamy środki publiczne przekazywane z tego budżetu na realizację zadań. Do wydatków j.s.t. nie zalicza się środków wypłacanych z budżetu na spłatę wcześniej zaciągniętych zobowiązań. Wydatkiem budżetowym jest każda kwota podjęta z rachunku bieżącego niezależnie od jej przeznaczenia, nawet gdy dotyczy pobrania gotówki do kasy. Nie jest wydatkiem przekazanie środków pieniężnych dysponentom niższego stopnia na realizację ich planu finansowego. Rozróżniamy wydatki bieżące związane z bieżącym funkcjonowaniem jednostek organizacyjnych oraz dotacje i wydatki majątkowe (wydatki przeznaczone na finansowanie inwestycji oraz udziały gminy w spółkach).
przychody - pochodzą ze sprzedaży papierów wartościowych wyemitowanych przez jednostkę samorządu terytorialnego, kredytów zaciąganych w bankach krajowych, pożyczek, prywatyzacji majątku jednostki samorządu terytorialnego, nadwyżki budżetu jednostki samorządu terytorialnego z lat ubiegłych oraz wolnych środków jako nadwyżki środków pieniężnych na rachunku bieżącym budżetu jednostki samorządu terytorialnego, wynikających z rozliczeń kredytów i pożyczek z lat ubiegłych.
rozchodami publicznymi są spłaty otrzymanych pożyczek i kredytów, wykup papierów wartościowych i inne operacje finansowe oraz udzielone przez j.s.t. pożyczki. Wyodrębnienie takie pozwala na zachowanie większej przejrzystości budżetu, a przede wszystkim umożliwia wyodrębnienie instrumentów finansowoprawnych, które w praktyce są istotne dla każdego b.j.sam. (nadwyżka, deficyt oraz przychody zwrotne).
nadwyżka budżetu to dodatnia różnica między dochodami a wydatkami budżetu j.s.t., wykonanych dochodów nad zrealizowanymi wydatkami; wystąpienie nadwyżki oznacza, że część dochodów budżetowych nie jest wykorzystywana na finansowanie wydatków
w danym roku budżetowym. Stanowi ona źródło pokrycia deficytu w kolejnych latach budżetowych.
deficytem budżetu nazywamy ujemną różnicę między dochodami i wydatkami budżetu. W przypadku wystąpienia deficytu część wydatków musi być pokryta z przychodów j.s.t.
tryb uchwalania - uchwalanie b.j.sam. jest jednym z etapów procedury budżetowej i zgodnie z przepisami ustaw ustrojowych (o samorządzie gminnym, powiatowym i wojewódzkim) należy do wyłącznej właściwości organu stanowiącego j.s.t.
zmiany budżetu i zmiany w budżecie - ustawa o finansach publicznych ustala konkretne instrumenty, za pomocą których mogą być dokonywane zmiany budżetu i zmiany w budżecie; prawidłowość dokonywanych zmian zarówno budżetu, jak i zmian w budżecie wiąże się z kompetencjami organów j.s.t. w tym zakresie. Zmiany te mogą dotyczyć zarówno dochodów, jak i wydatków budżetowych; wyłącznie organowi stanowiącemu j.s.t. przysługuje uprawnienie do uchwalania budżetu oraz do dokonywania następujących zmian:
zmiany budżetu w wyniku angażowania nadwyżek z lat ubiegłych i nadwyżek bieżących z dochodów ponadplanowych oraz przychodów ze zwrotnych źródeł zasilania,
przenoszenie wydatków między działami klasyfikacji budżetowej.
Zarząd j.s.t. posiada uprawnienia do zmiany budżetu i zmian w budżecie j.s.t. w toku jego wykonywania, po uzyskaniu pozytywnej opinii właściwej komisji do spraw budżetu, w zakresie:
otrzymania z budżetu państwa dotacji celowych i zmiany ich wysokości,
otrzymania dodatkowych subwencji, będących wynikiem podziału rezerw subwencji (z tego tytułu zarząd dokonuje zmian tylko po stronie dochodów),
zwiększenia wydatków z rezerw budżetowych, zgodnie z planowanym przeznaczeniem wydatków.
Zarząd może dokonywać innych zmian w b.j.sam. wyłącznie z upoważnienia organu stanowiącego j.s.t. w określonym przez niego zakresie, które mogą dotyczyć:
dokonywania innych zmian w planie wydatków, z wyłączeniem przeniesień wydatków między działami,
przekazania niektórych uprawnień do dokonywania przeniesień planowanych wydatków innym jednostkom organizacyjnym j.s.t.
Dieta radnego (diet.) - częściowy ekwiwalent rekompensujący ewentualnie utracone zarobki w miejscu pracy, związany z pełnieniem społecznej funkcji radnego; stanowi rekompensatę utraconego zarobku w związku z nieobecnością w pracy z tytułu udziału w pracach jednostki samorządu terytorialnego oraz obejmuje dodatkowe koszty związane z wykonywaniem mandatu (np. podróże do siedziby organów jednostki samorządowej, udział w spotkaniach z wyborcami). Organ stanowiący zobowiązany jest ustalając wysokość diet, brać pod uwagę funkcje pełnione przez radnego. Powinien zdecydować także o wyborze formy diet. - ryczałt lub diet. określona kwotowo oraz o zasadach niewypłacania lub obniżania diet. - np. w przypadku całkowitego niewykonywania mandatu, nieusprawiedliwionej nieobecności na posiedzeniach organów samorządu lub urlopu radnego. Wysokość diet ustala organ stanowiący - maksymalna wysokość diet. Nie może przekroczyć w ciągu miesiąca łącznie półtorakrotności kwoty bazowej określonej w ustawie budżetowej dla osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe na podstawie ustawy o kształtowaniu wynagrodzeń w państwowej sferze budżetowej oraz o zmianie niektórych ustaw. Diet. nie przysługuje radnemu pełniącemu odpłatnie funkcję członka zarządu w jednostce organizacyjnej samorządu terytorialnego, w której uzyskał mandat.
Dotacja (dot.) - jest szczególną prawną formą finansowania określonych zadań z budżetu i może być stosowana tylko wtedy, jeśli zezwala na to ustawa. W świetle obowiązujących przepisów ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego w latach 1999 i 2000 (u.d.j.sam.), jednostki samorządu terytorialnego (j.s.t.) - w zależności od rodzaju wykonywanych zadań - mogą otrzymywać z budżetu państwa dot. celowe na:
zadania zlecone z zakresu administracji rządowej oraz inne zadania zlecone ustawami,
na realizację zadań przez powiatowe służby, inspekcje i straże,
finansowanie lub dofinansowanie zadań określonych w art. 50, 53 i 56 u.d.j.sam., określonych w odrębnych przepisach zadań własnych j.s.t., z zakresu:
pomocy społecznej, określonych w odrębnych przepisach,
wypłat dodatków mieszkaniowych,
innych określonych w odrębnych przepisach, na zasadach w nich określonych,
art. 23 ust. 1a ustawy o wyższych szkołach zawodowych.
Z budżetu j.s.t. mogą być udzielane dot. podmiotowe, przedmiotowe i celowe.Dla jednostek organizacyjnych działających w formie zakładu budżetowego, gospodarstwa pomocniczego jednostki budżetowej, zgodnie z art. 117 ustawy o finansach publicznych (u.f.p.), mogą być udzielane dotacje przedmiotowe. Zakłady budżetowe mogą otrzymywać dot. podmiotową lub celową na dofinansowanie kosztów realizacji inwestycji. Kwotę i zakres tych dot. określa uchwała budżetowa.Podmioty nie zaliczone do sektora finansów publicznych i nie działające w celu osiągnięcia zysku mogą otrzymywać z budżetu j.s.t. dot. podmiotowe na cele publiczne związane z realizacją zadań tej jednostki. Zgodnie z art. 118 ust. 3 u.f.p., organ stanowiący j.s.t. określa w drodze uchwały tryb postępowania o udzielenie dot., sposób jej rozliczenia i kontroli wykonywania zleconego zadania, zapewniając jawność postępowania. Dot. podmiotowe otrzymują instytucje kultury, zgodnie z zasadami określonymi przez organ stanowiący.
Działalność gospodarcza gminy (dz.g.gm.) - działalność prowadzona przez gminę w sferze produkcji, świadczenia dóbr i usług. W ustawie o gospodarce komunalnej z 1996 r., tak jak i w ustawie o samorządzie gminnym (u.s.g.), gmina jest odpowiedzialna za zapewnienie mieszkańcom świadczeń w sferze użyteczności publicznej, której najbardziej charakterystycznymi przejawami są: dostarczanie wody i odprowadzanie ścieków, centralne ogrzewanie, komunikacja miejska itp. Natomiast spór dotyczy możliwości prowadzenia działalności gospodarczej przez gminę w sferze wykraczającej poza zadania o charakterze użyteczności publicznej. W u.s.g. w wersji z 1990 r. taka działalność (czasami określana mianem komercyjnej) była dopuszczalna, pod warunkiem że wymagały tego potrzeby społeczne. Nowelizacja ustawy z 1992 r. zabroniła gminie prowadzenia takiej działalności i nakazała zakończyć już prowadzoną. Istotną część kontrowersji przesądziła ustawa o gospodarce komunalnej. Utrzymując, wprowadzony 4 lata wcześniej, generalny zakaz, przewidziała jednak wiele przesłanek, których zaistnienie umożliwia gminie prowadzenie działalności gospodarczej nie mającej charakteru użyteczności publicznej. Są wśród nich okoliczności sformułowane bardziej konkretnie, których przykładami są m.in.: wysoki stopień bezrobocia, określony rodzaj działalności gospodarczej - bankowość, ubezpieczenia, doradztwo, działalność wydawnicza, ale też całkowicie ogólne, jak inne ważne sprawy gminy. Równocześnie w tej ustawie zostały określone formy organizacyjno-prawne, w jakich może być prowadzona dz.g.gm.
W sferze użyteczności publicznej gmina może wykorzystać formę zakładu budżetowego lub spółki prawa handlowego, a także umowę cywilnoprawną o świadczenie takich usług przez osoby fizyczne lub osoby prawne, natomiast w pozostałym zakresie tylko formę kapitałowej spółki prawa handlowego. Obowiązujące ustawodawstwo nie przewiduje odrębnej formy przedsiębiorstwa komunalnego i tylko do 30.06.1997 r. stosowano odpowiednio do przedsiębiorstw przejętych od państwa ustawę o przedsiębiorstwach państwowych. Z tym dniem, jeżeli do tego momentu gmina nie wybrała innej formy organizacyjno-prawnej dla działalności wykonywanej dotąd przez to przedsiębiorstwo, z mocy prawa zostały one przekształcone w spółki prawa handlowego.
Działalność gospodarcza powiatu (dz.g.pow.) - działalność prowadzona przez powiat w sferze produkcji, świadczenia dóbr i usług. Zgodnie z ustawą o samorządzie powiatowym, powiat nie może prowadzić działalności gospodarczej wykraczającej poza zadania o charakterze użyteczności publicznej. Do form prowadzenia przez powiat tej działalności stosuje się w pełni przepisy ustawy o gospodarce komunalnej, odpowiednio znowelizowanej w tzw. ustawie kompetencyjnej z 1998 r.
Działalność gospodarcza województwa (dz.g.woj.) - działalność prowadzona przez województwo w sferze produkcji, świadczenia dóbr i usług. W zakresie prowadzenia przez województwo działalności komunalnej stosuje się przepisy ustawy o gospodarce komunalnej (u.g.k.), której zasięg zastosowania został rozciągnięty na wszystkie rodzaje jednostek samorządu terytorialnego (j.s.t.). Natomiast poza sferą użyteczności publicznej u.g.k. odsyła do ustawy o samorządzie województwa (u.s.w.), stwierdzając, że zasady i formy tworzenia spółek prawa handlowego do prowadzenia działalności poza sferą użyteczności publicznej określa ustawa ustrojowa.
W art. 13 u.s.w. nastąpiło określenie zakresów, w których jest możliwe tworzenie takich spółek. Jest to działalność promocyjna, edukacyjna i wydawnicza służąca rozwojowi województwa. Takie sformułowanie od samego początku budzi spore wątpliwości wobec zasadniczych zadań województwa, wymagających posługiwania się właśnie tą konstrukcją podmiotową, jak chociażby w odniesieniu do agencji rozwoju regionalnego, których przejęcie przewiduje ustawa Przepisy wprowadzające..., a które to agencje są zorganizowane najczęściej w formie spółki prawa handlowego.
Europejska Karta Samorządu Terytorialnego (EKST) - konwencja Rady Europy uchwalona w 1985 r., ratyfikowana w całości przez Polskę w 1993 r. Tytuł tej Konwencji w obowiązującym przekładzie jest nietrafny, jako że odnosi się ona wyłącznie do samorządu lokalnego (w Polsce - gminnego i powiatowego), a tytuł sugeruje szerszy zakres zastosowania. Tym bardziej że w chwili obecnej w odniesieniu do samorządu regionalnego (w Polsce - wojewódzkiego), czyli samorządu działającego na najwyższym poziomie zasadniczego podziału terytorialnego państwa, w ostatniej fazie procedury legislacyjnej w Radzie Europy znajduje się projekt Europejskiej Karty Samorządu Regionalnego.
EKST stanowi zbiór kilkudziesięciu zasad, którymi powinny się kierować państwa przy tworzeniu ustawodawstwa komunalnego i którym musi odpowiadać już istniejące prawodawstwo. Przyjęcie tych reguł oznacza akceptację podstawowych cech i gwarancji niezależności oraz samodzielności struktur samorządu terytorialnego; gwarancje te występują w szczególności na płaszczyźnie źródeł prawnej regulacji statusu instytucji samorządowych (konstytucja lub ustawy przyjmowane przez parlament), finansowej (zapewnienie trwałych, samodzielnych źródeł dochodów), nadzorczo-kontrolnej (jasne kryteria nadzoru, ograniczające się w zasadzie do badania legalności działania organów samorządu, precyzyjnie określony tryb i organy państwowe upoważnione do nadzoru i kontroli). Ustawodawstwo polskie w znacznej części spełniało te wymagania, stąd możliwa była stosunkowo szybka ratyfikacja tej Konwencji.
Finanse publiczne (fin.publ.) - pod pojęciem tym należy rozumieć procesy związane z gromadzeniem środków publicznych oraz ich rozdysponowaniem.
Fundusz celowy (fund.c.) - jest odrębną formą organizacji gospodarki finansowej, stosowaną w działalności budżetowej, którego przychody pochodzą z dochodów publicznych, a wydatki przeznaczone są na realizację wyodrębnionych zadań. Argumenty na rzecz tworzenia funduszów opierały się na twierdzeniu, że zapewniają one środki finansowe na realizację ważnych priorytetowych zadań publicznych. Dają one również większą samodzielność organom administrującym funduszami, gdyż z reguły ich wykorzystanie nie jest ograniczane rokiem budżetowym.
Zgodnie z zasadą określoną w art. 22 ustawy o finansach publicznych, fund.c. może być utworzony tylko na mocy ustawy i może działać jako osoba prawna lub stanowić wyodrębniony rachunek bankowy, którym dysponuje organ wskazany w ustawie tworzącej fundusz. Gospodarka finansowa fund.c. jest prowadzona na podstawie rocznego planu finansowego stanowiącego część uchwały budżetowej jednostek samorządu terytorialnego
Fund.c., który realizuje zadania wyodrębnione z budżetu:
państwa - jest państwowym fund.c.,
gminy, powiatu lub województwa
jest gminnym, powiatowym lub wojewódzkim fund.c.
Do funduszów, z których j.s.t. otrzymują pomoc w finansowaniu zadań własnych na zadania bieżące i inwestycyjne, należy zaliczyć:
Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej,
Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej,
Fundusz Ochrony Gruntów Rolnych,
Fundusz Pracy,
Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych,
6. Fundusz Kartografii i Zasobów Geodezyjnych.
Dysponenci poszczególnych funduszów stosują formę umów cywilnoprawnych, w których określają zasady i warunki wykorzystania i rozliczenia przyznanych środków czy też refundacji poniesionych wydatków na realizację określonych zadań.
Funkcjonariusz publiczny (f.p.) - osoba wykonująca funkcje publiczne i z tego tytułu podlegająca szczególnej ochronie prawnej. Szczególna ochrona przewidziana jest zarówno w przepisach prawa karnego, jak i cywilnego. Na gruncie prawa karnego szczegółowość ochrony wyraża się w kwalifikowanej (zaostrzonej) odpowiedzialności karnej za czynną napaść na funkcjonariusza w związku z wykonywaniem przez niego zadań mu poruczonych, za użycie przemocy lub groźby bezprawnej w celu zmuszenia go do zaniechania wykonania czynności lub zadań, za znieważenie podczas lub w związku z wykonywaniem jego funkcji. Na gruncie prawa cywilnego szczególna ochrona wyraża się w odpowiedzialności Skarbu Państwa wobec osób trzecich za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza przy wykonywaniu czynności służbowych. Szczególna ochrona f.p. jest ściśle związana z wykonywaniem przez niego obowiązków służbowych lub mandatu, nie przysługuje mu wówczas, gdy nie wypełnia on swych obowiązków służbowych lub mandatu (radnego, posła, senatora).
Gmina (gm.) - terytorialny związek samorządowy należący do kategorii związków publicznoprawnych, utworzony z mocy prawa, oznaczający samorządową wspólnotę (korporację) wszystkich mieszkańców zamieszkujących terytorium gm. (w znaczeniu podstawowej jednostki podziału terytorialnego kraju);
tworzenie, łączenie i znoszenie gm. następuje w drodze aktu normatywnego - rozporządzenia Rady Ministrów po przeprowadzeniu postępowania konsultacyjnego z mieszkańcami wszystkich zainteresowanych gm.; w podobnym trybie następują korekty granic gm. oraz zmiany ich nazw lub siedzib władz. Powyższe przekształcenia możliwe są wówczas, gdy spełnione są takie kryteria, jak: jednolity układ osadniczy i przestrzenny, więzi społeczne i gospodarcze, zapewniające zdolność wykonywania zadań publicznych, co w szczególności oznacza zdolność uzyskiwania takich dochodów, które pozwalają realizować, przynajmniej na minimalnym poziomie, przewidziane dla gm. zadania;
reprezentacja gm. - jako podstawowy szczebel władzy samorządowej gm. wykonuje swe zadania w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność, co uwarunkowane jest posiadaniem osobowości prawnej. W stosunkach publicznoprawnych, np. w kontaktach z władzą ustawodawczą - parlamentem, władzą wykonawczą - rządem i administracją rządową czy władzą sądowniczą, gm. reprezentuje wójt (burmistrz, prezydent), natomiast w stosunkach cywilnoprawnych, przede wszystkim majątkowych (np. zawarcie umowy), organem reprezentującym gm., tj. działającym wobec osób trzecich, jest zarząd gm., którego kolegialne decyzje (w postaci uchwał) stanowią podstawę składania oświadczeń woli na zewnątrz przez co najmniej dwóch członków zarządu lub jednego we współdziałaniu z pełnomocnikiem ustanowionym przez zarząd; jest to tzw. zasada reprezentacji łącznej. Gm. wiąże dokonana przez nich czynność prawna, nawet jeśli osoby te działały samowolnie, tj. bez uprzedniej uchwały zarządu. Zarząd może też udzielić upoważnienia wójtowi (burmistrzowi, prezydentowi) do składania jednoosobowo oświadczeń woli związanych z prowadzeniem bieżącej działalności gm., a także ustanowić samodzielnego pełnomocnika (np. kierownika jednostki organizacyjnej) do dokonania konkretnej czynności lub pewnego ich rodzaju; dodatkowe zastrzeżenie obowiązuje w sytuacjach, gdy czynność prawna może spowodować powstanie zobowiązań pieniężnych (czyli de facto we wszystkich zobowiązaniach majątkowych), a polega ono na konieczności uzyskania kontrasygnaty skarbnika;
domniemanie kompetencji: zadania i kompetencje należące do zakresu działania gm. obejmują wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, nie zastrzeżone na rzecz innych podmiotów. Sformułowane w ten sposób w ustawie o samorządzie gminnym domniemanie kompetencji zakreśla ramy działalności gm., które są wypełnione treścią w postaci tzw. zadań własnych i zleconych; te pierwsze, zawsze formułowane w ustawie - niekiedy jako zadanie obowiązkowe - dotyczą w szczególności zaspokajania zbiorowych potrzeb wspólnoty gminnej w sferze użyteczności publicznej; zadania zlecone natomiast, w istocie swej o charakterze ogólnopaństwowym (jak np. spis rolny, organizacja wyborów parlamentarnych, prowadzenie urzędu stanu cywilnego), realizowane są przez gm. z mocy prawa, jeżeli ustawa tak stanowi, albo na mocy porozumienia między organem administracji rządowej a gm. O ile finansowanie realizacji zadań własnych odbywa się ze środków własnych gm., o tyle przy zadaniach zleconych obowiązuje reguła pełnego ich pokrycia przez budżet państwa w postaci tzw. dotacji; dla realizacji swych zadań gm. dysponuje odrębną kategorią własności - własnością komunalną - i samodzielnie tworzy podstawowy instrument prowadzenia gospodarki finansowej - budżet gm.
Gospodarstwo pomocnicze (g.pom.) - organizacyjno-prawna forma jednostki sektora finansów publicznych; jest to wyodrębniona z jednostki budżetowej, pod względem organizacyjnym i finansowym, część jej podstawowej działalności lub działalność uboczna; g.pom. pokrywa koszty swojej działalności z uzyskiwanych przychodów własnych (może jednak otrzymywać z budżetu gminy dotacje przedmiotowe); powinno być w zasadzie rentowne. G.pom. tworzy i likwiduje kierownik jednostki budżetowej, po uprzednim uzyskaniu zgody zarządu jednostki samorządu terytorialnego.
Podstawą gospodarki finansowej jest roczny plan finansowy obejmujący przychody, wydatki stanowiące koszty działalności, rachunek wyników, stan środków obrotowych i rozliczenia z budżetem; w planie tym mogą być dokonywane zmiany w ciągu roku w przypadku realizowania wyższych od planowanych przychodów i wydatków, pod warunkiem że nie spowoduje to zmniejszenia wpłat do budżetu ani zwiększenia dotacji z budżetu; g.pom. wpłaca do budżetu połowę osiągniętego zysku.
Przy jednostce budżetowej może działać więcej niż jedno g.pom.; każde gospodarstwo posiada odrębny rachunek, z którego może dokonywać wypłat do wysokości zgromadzonych na nim sum. G.pom. ma pomagać jednostce budżetowej (macierzystej), przy której jest prowadzone, w realizacji celów, do których jednostka ta jest powołana.
G.pom. kieruje powołany przez zarząd gminy kierownik, który zawiera m.in. umowy związane z działalnością gospodarstwa pomocniczego i odpowiada za prawidłową jego gospodarkę rzeczową i finansową. Nie ma ono osobowości prawnej, osoby nim kierujące działają na podstawie i w zakresie udzielonego im pełnomocnictwa.
Inwestycje jednostek samorządu terytorialnego (in.j.sam.) - to wydatki na zakup lub wytworzenie materialnych składników majątku niezbędnych dla jednostek samorządu terytorialnego (j.s.t.) do realizacji zadań ustawowych; działalność inwestycyjna polega na zwiększeniu bądź modernizacji istniejących środków trwałych, bądź tworzeniu nowych drogą ponoszenia nakładów finansowych na inwestycje; j.s.t. mogą zgodnie z prawem realizować programy inwestycyjne niezbędne do zaspokojenia potrzeb społeczności lokalnej, np. tworzenie lub rozbudowa infrastruktury, ochrona środowiska, utrzymanie obiektów opieki zdrowotnej i społecznej oświaty oraz obiektów sportowych. Przygotowanie programu inwestycyjnego j.s.t. jest częścią planowania długoterminowego, ale i rocznego w ramach budżetu. Elementy te powinny być odzwierciedlone w uchwałach proceduralnych w sprawie opracowywania i uchwalania budżetu j.s.t.
In.j.sam. mogą być finansowane z następujących źródeł:
bieżących dochodów,
nadwyżek budżetowych z lat ubiegłych,
pożyczek i kredytów bankowych długoterminowych, z zastrzeżeniem, że ich spłata wraz z odsetkami nie przekroczy 15 proc. planowanych dochodów,
dotacji celowych otrzymywanych z budżetu państwa,
środków otrzymanych ze źródeł pozabudżetowych,
środków z udziałów ludności w formie pieniężnej bądź w formie wkładu pracy własnej,
środków od innych podmiotów, np. fundacji,
emisji obligacji.
Zapotrzebowanie na inwestycje w większości j.s.t. przekracza dostępne zasoby na ich sfinansowanie, dlatego jednostki te powinny wziąć pod uwagę ryzyko zadłużenia. Podstawowym ryzykiem dla j.s.t jest tworzenie zadłużenia na kolejne lata, które może być spłacone poprzez obniżenie wydatków bieżących. J.s.t. może nie być w stanie sfinansować inwestycji w przyszłości z powodu zaległego zadłużenia. W związku z tym należy przestrzegać ustawowego limitu spłaty kredytu jako maksymalnego w danym roku. Zasadniczym aktem ustalającym wysokość środków przeznaczonych na inwestycje oraz określenia źródła pozyskiwania środków finansowych powinna być uchwała organu stanowiącego, uchwalająca budżet na dany rok budżetowy wraz z niezbędnymi dokumentami analitycznymi (plan rzeczowo-finansowy), z których wynikałyby dokładne informacje odnośnie inwestycji in.j.sam.
Jednostka budżetowa (j.b.) - organizacyjno-prawna forma jednostki sektora finansów publicznych, typowa dla prowadzenia działalności administracyjnej (rzadziej usługowej), wykonywanej nieodpłatnie lub za symboliczną odpłatnością; j.b. rozliczają się z budżetem metodą brutto, tzn. dochody i wydatki tych jednostek objęte są planem budżetowym w pełnej wysokości, a zatem j.b. pokrywają swoje wydatki bezpośrednio z budżetu gminy, a uzyskane dochody odprowadzają do tego budżetu (art. 18 ustawy o finansach publicznych); j.b. mogą dokonywać wydatków tylko do pewnej wysokości, ustalonej dla nich w uchwalonym i obowiązującym budżecie gminy; przeznaczenie dochodów uzyskanych przez j.b. na wydatki ponoszone w tej jednostce stanowi naruszenie dyscypliny budżetowej.
Gminne, powiatowe i wojewódzkie j.b. tworzą, łączą i likwidują organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego. Liczba j.b. na szczeblu gminy zależy od rodzaju, charakteru i zasięgu wykonywanych zadań oraz sposobu i trybu ich finansowania. Podstawą gospodarki finansowej j.b. jest plan dochodów i wydatków, zwany "planem finansowym".
Jednostki organizacyjne samorządu terytorialnego (j.o.sam.) - Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w art. 165 definiuje jednostki samorządu terytorialnego (j.s.t.) od strony przedmiotowej. Podstawą uznania za taką jednostkę jest: posiadanie osobowości prawnej, powołanie na podstawie ustawy, wyznaczone terytorium wraz z jego mieszkańcami, posiadanie mienia komunalnego (prawo własności i inne prawa majątkowe). Samodzielność j.s.t. podlega ochronie sądowej. Jeszcze w okresie obowiązywania ustawy konstytucyjnej z 17.10.1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym - Trybunał Konstytucyjny w uchwale z 27 września 1994 r. (W 10/93) doprecyzował to pojęcie, stanowiąc, iż j.s.t. uczestniczą w sprawowaniu władzy państwowej, wykonując istotną część zadań publicznych w sposób samodzielny, działając jednak na podstawie przepisów ustaw oraz są podmiotami odrębnymi od organów administracji rządowej, wyposażonymi w przymiot samodzielności podlegający ochronie sądowej. Trybunał w swej wykładni nie pozostał jednak konsekwentny, stosując to określenie do innych rodzajów j.s.t. niż określone w art. 70 ustawy konstytucyjnej.
Podstawową j.s.t. jest gmina. Rada gminy może tworzyć dwa rodzaje jednostek organizacyjnych: jednostki pozostające w strukturze gminy (prawnie nie wyodrębnione jednostki budżetowe) i jednostki prawnie wyodrębnione (mające osobowość prawną), np. przedsiębiorstwa komunalne, fundacje. W sposób bardziej lakoniczny do problemu jednostek organizacyjnych podchodzi ustawa o samorządzie powiatowym, która w art. 6 stwierdza, że: "W celu wykonywania zadań powiat może tworzyć jednostki organizacyjne..." oraz ustawa o samorządzie województwa, stwierdzając w art. 8: "W celu wykonywania zadań województwo tworzy wojewódzkie samorządowe jednostki organizacyjne...".
Jednostki pomocnicze gmin (j.pom.gm.) - tworzy rada gminy w drodze uchwały. Katalog j.pom.gm. jest katalogiem otwartym - obok sołectw, dzielnic, osiedli ustawa o samorządzie gminnym (u.s.g) przewiduje jeszcze inne jednostki pomocnicze, nie przesądzając o ich nazwie. Rada gminy po konsultacji z mieszkańcami lub z ich inicjatywy będzie decydować o potrzebie powołania j.pom.gm.; idea powołania j.pom.gm. wynika z zasady subsydiarności działań administracji, nakazującej wykonywanie określonych spraw i zadań oraz ich rozstrzyganie przez organy znajdujące się najbliżej człowieka - jednostki, której działania te dotyczą. Zasady tworzenia, łączenia, podziału oraz znoszenia j.pom.gm. określa statut gminy uchwalany przez radę gminy. Również do wyłącznej właściwości rady gminy należy ustalanie ich zakresu działania, zasad przekazywania im składników mienia do korzystania oraz zasad przekazywania środków budżetowych na realizację zadań.
Samą organizację i zakres działania j.pom.gm. określa rada gminy odrębnym statutem; statut taki może przewidzieć powołanie jednostki niższego rzędu w ramach j.pom.gm. U.s.g. wymienia organy jednostek pomocniczych: organem uchwałodawczym w sołectwie jest zebranie wiejskie, w dzielnicy (osiedlu) - rada; organem wykonawczym w sołectwie jest sołtys, którego działalność wspomaga rada sołecka; organem wykonawczym w dzielnicy (osiedlu) jest zarząd, na czele którego stoi przewodniczący. Zarówno sołtys, jak i przewodniczący zarządu korzystają z ochrony prawnej przysługującej funkcjonariuszom publicznym.
Przewodniczący organu wykonawczego j.pom.gm. ma prawo udziału w pracach rady gminy, na zasadach określonych przez statut, jednak bez prawa udziału w głosowaniach; rada gminy może także ustanowić zasady, na jakich przewodniczącemu organu wykonawczego j.pom.gm. będzie przysługiwała dieta oraz zwrot kosztów podróży.
Ustawodawca podnosząc znaczenie j.pom.gm. utrzymał w sposób nie budzący wątpliwości zasadę jednolitości budżetu gminy. Wyraźnie na to wskazuje art. 51 ust. 3 u.s.g., stwierdzając, że statut gminy określa uprawnienia j.pom.gm. do prowadzenia gospodarki finansowej, ale w ramach budżetu gminy; uprawnienia finansowe jednostki pomocniczej należy rozpatrywać w powiązaniu z art. 124 ustawy o finansach publicznych. Oznacza to, że:
j.pom.gm. mogą mieć wyodrębnione środki finansowe do określonych przez siebie i przyjętych zadań,
wyodrębnienie takie może jednak występować tylko w ramach budżetu gminy w części dotyczącej wydatków,
zasady takiego wyodrębnienia środków powinny być określone w statucie j.pom.gm. w sposób nie budzący wątpliwości,
z powyższym wiąże się wymóg przedstawienia w fazie opracowywania projektu budżetu gminy propozycji wykazu własnych zadań w ich ujęciu finansowym i rzeczowym; zadania te po uchwaleniu stają się zadaniami budżetu gminy,
szczegółowość rozpisania zadań powinna być co najmniej taka sama, jak w przypadku budżetu, to znaczy dotyczyć co najmniej działów klasyfikacji budżetowej; nie ma natomiast przeszkód, aby w przypadku większej szczegółowości budżetu zadania przewidziane dla j.pom.gm. były również opracowywane w takiej samej szczegółowości. Zadania dla j.pom.gm. mogą być dodatkowo wyeksponowane w postaci załączników - niewątpliwie ułatwi to komisji rewizyjnej ocenę wykonania budżetu, a radnym pozwoli na dokonanie porównania efektywności pracy poszczególnych j.pom.gm
Komisja rewizyjna (kom.rew.) - jej status prawny wyznaczają odpowiednie przepisy ustaw samorządowych; jest organem jednostki stanowiącej samorządu. Jako organ wewnętrzny jest częścią organu stanowiącego, w skład którego wchodzą tylko radni; o składzie kom.rew. decyduje organ stanowiący, który również przydziela jej do wykonania określone zadania oraz decyduje o zapewnieniu odpowiednich warunków formalnych i prawnych umożliwiających wykonanie zadań kontrolnych.