PRZEDSIĘBIORSTWO I JEGO OTOCZENIE

Przedsiębiorca i przedsiębiorstwo.

Przedsiębiorcą jest więc osoba, która podejmuje decyzje w sprawie alo­kacji ograniczonych zasobów i nieustannie wykazuje inwencję. Wszystko to czyni na własne ryzyko.

Przedsiębiorca spełnia przede wszyst­kim funkcje zarządcze i podejmuje decyzje. Wychodząc

z założenia, że nie ma uniwersalnych reguł postępowania, przedsiębiorca w każ­dym przypad­ku musi dokonać oceny i stwierdzić, która zasada alokacji ograniczonych zasobów jest w danej sytuacji właściwa. Przedmiotem oce­ny są więc same zasady podejmowania decyzji. Podkreśla się, że różni ludzie mają różny dostęp do informacji, w konsekwencji to ich decyzje są różne, mimo iż podejmowane są w tych samych warunkach. Wynik procesu decyzyjnego zależy zatem od tego, kto podejmuje decyzję i jaki ma zasób dostępnej wiedzy (informacji).

We współczesnych koncepcjach przedsiębiorcy istotną rolę odgrywa zatem czynnik ludzki, osobowość przedsiębiorcy i wzajemne zaufanie między partnerami. Odchodzi się więc od „modelowania" zachowań jednostek, wysuwając jednocześnie na pierwszy plan osobowe cechy ludzi podejmujących procesy decyzyjne. Nie jest prawdą, że w danej sytuacji wszyscy muszą podejmować takie same decyzje. To powoduje, że proces decyzyjny jest bardzo zróżnicowany i zindy­widualizowany.

Przedsiębiorstwo można zdefiniować na kilka sposobów, zależnie od generalnych założeń przyjmowanych za podstawę.

Definicje neoklasyczne, przyjmują maksymali­zowanie zysku za główny cel przedsiębiorstwa. Tak więc, przedsiębiorstwo można zdefiniować jako jednostką maksymalizującą zysk przy istniejących technologiach oraz przy znanych ograniczeniach wprowadzanych przez rynek. Pochodną tej definicji jest teza, że dla przedsiębiorcy najważniej­sza jest znajomość zasad optymalizowania decyzji.

Definicje wywodzące się z teorii równowagi podkreślają, że przedsiębiorstwo jest takim subsystemem gospodarki, w którym alokacja środków (zasobów) dokonuje się raczej według obra­nych z góry kierunków niż przez rynek, ponieważ niektórych procedur(np. przydział pracowników do poszczególnych zadań) można dokonać ła­twiej i taniej w trybie bezpośred­nich poleceń niż przez mechanizm cen. Wymagane jest jednakże stosowanie precyzyjnego monitoringu oraz działanie sprawnych bodźców wewnętrznych.

Zwolennicy teorii instytucjonalnej dowodzą, że firmy wyodrębniają się dlatego, że instytucjonalna alokacja zasobów jest tańsza niż alokacja rynkowa, w związku z czym firmy osiągają tzw. rentę insty­tucjonalną. Problem polega na tym, że nie wszystkie zasoby, jakimi dys­ponuje przedsiębiorstwo, mają ceny rynkowe (taka sytuacja występuje w wielkiej skali np. w rolnictwie oraz w różnych spółkach akcyjnych). W związku z tym nie ma tu warunków do alokacji rynkowej. Wybór kie­runków alokacji następuje wówczas przez wycenę umowną, uwzględnia­jącą ograniczone możliwości przedsiębiorcy.

Z dokonanego tu przeglądu wynika, że nie ma uniwersalnej definicji przedsiębiorstwa.

Dla większości definicji wspólne jest to, że przedsiębiorstwo traktuje się jako jednos­tkę wyodrębnioną pod względem ekonomicznym, organizacyjnym i prawnym. Odrębność ekono­miczna oznacza, że przedsiębiorstwo jest właścicielem określonych zaso­bów i środków, a także wszelkich korzyści (zysków), które z użytkowania tych zasobów wynikają. Odrębność organizacyjna oznacza, że ma ono wła­sny zarząd (kierownictwo), natomiast odrębność prawna daje mu możli­wość wchodzenia w stosunki prawno-ekonomiczne z innymi jednostkami gospodarczymi oraz z państwem.

Przedsiębiorstwo jest bez wątpienia centralnym komponentem gospo­darki zorganizowanej i prowadzonej na zasadach rynkowych. Wszystkie inne struktury, jak związki i porozumienia przedsiębiorstw, korporacje, administracja państwowa, samorządy, agendy rządowe, instytucje poza­rządowe itp. są w stosunku do przedsiębiorstw pochodne i istnieją tylko o tyle, o ile są powiernikami ich interesów.

Mówiąc o przedsiębiorstwie jako o jednostce prawnie i ekono­micznie wyodrębnionej, w sposób naturalny akcentujemy jej autonomię i suwerenność. Są to ważne atrybuty przedsię­biorstwa w warunkach go­spodarki rynkowej. Autonomii i suwerenności nie można jednakże rozu­mieć w sposób absolutny.

Każde przedsiębiorstwo dzia­ła w określonym otoczeniu i musi respektować interesy innych jednostek. Nawet jeśli stosunki między nimi są konkurencyjne, to w walce konku­rencyjnej żaden przedsiębiorca nie może naruszać podstawowych reguł, szczególnie reguł, które stanowi prawo tworzące ramy działania wszystkich osób fizycznych, jednostek go­spodar­czych oraz instytucji.

Agrobiznes wyodrębnia się, ponieważ powiązania wewnętrzne są sil­niejsze od związków z otoczeniem i dlatego mówimy, że agrobiznes jest układem względnie odosobnionym.

Dla sprawnego funkcjonowania przedsiębiorstw cztery ich cechy są szczególnie ważne:

• przedsiębiorczość, definiowana niekiedy jako duch przedsiębiorczości, czyli układ motywacji i sił, które nakazują działać (kreatyw­ność przedsiębiorcy),

• cel działania, rozumiany jako wielkość ekonomiczna podlegająca mak­symalizowaniu (np. zysk, dochód), niekiedy cel może występować w strukturach hierarchicznych, jako tzw. wiązka celów, w której cele niższego rzędu są środkami do osiągania celów wyższego rzędu,

• środki działania, czyli zasoby, którymi przedsiębiorca dysponuje i któ­re pragnie pomnażać,

• struktura wewnętrzna i zarządzanie, czyli zespół urządzeń prawnych oraz instrumentów ekonomicznych, które pozwalają celowo organizo­wać wszystkie składniki tworzące przed­siębiorstwo i zarządzać nim, ażeby osiągnąć cel.

Formy własności przedsiębiorstw.

W procesie historycznego rozwoju ukształtowało się wiele form własności przedsię­biorstw. Mimo szczegóło­wych różnic między nimi, można wyróżnić pięć ich typów:

• własność indywidualna (jednosobowa),

• spółki osobowe partnerskie (spółka cywilna, spółka jawna, spółka z ograniczoną odpowie­dzialno­ścią),

• spółki kapitałowe (spółka akcyjna - korporacja, spółka z ograniczoną odpowiedzialno­ścią),

• spółdzielnia,

• przedsiębiorstwa państwowe.

Nie ma takiej formy prawnej, którą można by uznać dla sfery agro­biznesu za bezwzględnie najlepszą. Zawsze, gdy planuje się utworzenie nowej firmy, rozważyć trzeba różne możli­wości.

Pomijając gospodarstwa rolne na początku lat dziewięćdziesiątych jednostek jednoosobowych było 195 tys., a struktura różnych form własności przedstawiała się następująco:

• jeden właściciel 88,5%,

• partnerskie 0,8%,

• korporacje . 0,1%,

• spółdzielnie 2,1%,

• państwowe 8,5%.

Własność jednoosobowa.

Ten typ przedsiębiorstwa obejmuje zarówno jednostki prowadzone przez osoby fizyczne jak i państwowe. W tym dru­gim przypadku również mamy jednego właściciela, którym jest pań­stwo. Jednakże państwo jako właściciel jest podmiotem wyraźnie różniącym się od osoby fi­zycznej. Powoduje to, że przedsiębiorstwa państwowe uznajemy za ekonomicznie odmienne.

Jest to najprostsza forma biznesu, najłatwiejsza do zorganizowania i prowadzenia, eliminuje wyspecjalizowane struktury za­rządzające, ma jasno sprecyzowaną odpowiedzialność i ryzyko. Jest ona najodpowiedniejsza dla tzw. małego biznesu, chociaż zdarzają się też wiel­kie firmy tego typu.

Przedsiębiorca właściciel zazwyczaj samodzielnie kieruje firmą w celu osiągnięcia zysku. Może on zatrudniać wielu pracowników, ale jest osobiście odpowiedzialny za wszystkie decyzje dotyczące firmy, między innymi: planowanie i zarządzanie, zatrudnianie, produkcja, czy sprzedaż. Jego są wszystkie zyski, bądź straty. Z prawem do całego zysku osiągniętego przez firmę łączy się nieograniczona odpowiedzialność. Oznacza to, że w razie upadku przed­siębiorstwa cały majątek właściciela może być użyty do zaspokojenia roszczeń wierzycieli. Wymogiem prowadzenia firmy w tej formie jest zgłoszenie podjęcia działalności gospodar­czej w organie administracji stopnia podstawowego oraz w urzędzie statystycznym i skarbo­wym.

Wady tego typu własności:

• zdolność do gromadzenia funduszy ogranicza się do zasobów właściciela,

• ograniczone źródła pozyskiwania kapitału,

• występuje częsta potrzeba uzyskiwania pomocy i porad w zarządzaniu od osób trzecich,

• właściciel ponosi pełną odpowiedzialność za wszystkie zobowiązania firmy,

• ograniczone możliwości kariery dla zatrudnionych pracowników,

• ograniczona możliwość ekspansji.

Zalety to:

• niskie koszty rozpoczęcia działalności i niskie koszty organizacyjne,

• cały zysk pozostaje do dyspozycji właściciela,

• dochód opodatkowany jest tylko jako osobisty dochód właściciela,

• łatwość założenia i likwidacji firmy,

• łatwość przeniesienia,

• niewielki zakres regulacji rządowych,

• dane dotyczące firmy pozostają do wyłącznej dyspozycji właściciela.

W Polsce taki typ własności ma ogromny zasięg przede wszystkim w rolnictwie chłopskim. (w tak wielkiej skali nie występuje nigdzie w Europie). Jest przedmiotem kontrowersji, w jakim stopniu go­spodarstwo chłopskie ma cechy przedsiębiorstwa i jaki jest jego status ekonomiczny.

W przypadku gospodarstw rodzinnych należy podkreślić, że:

• gospodarstwo opiera się na pracy właściciela oraz członków jego ro­dziny, a więc jest dla nich podstawowym miejscem pracy,

• bieżącym celem rolnika nie jest osiąganie jak największego zysku (jak w typowym przed­siębiorstwie prywatnym), ale maksymalizowanie do­chodu, w tym konsumpcji,

• gospodarstwo dąży również do celu długookresowego, którym jest za­pewnienie trwania rodziny chłopskiej i tworzenie warunków rozwoju przyszłych generacji,

• formy własności oraz organizacja pracy wewnątrz gospodarstwa okre­ślają sposób podziału wytworzonego produktu i dochodu między człon­ków rodziny (podział ten następuje według kryterium potrzeb).

Te cechy szczególne gospodarstwa chłopskiego sprawiają, że wpraw­dzie nie jest ono przed­siębiorstwem w ścisłym tego słowa znaczeniu, lecz ma wiele jego cech. Przede wszystkim funkcjo­nuje ono w otoczeniu przedsiębiorstw, a jego związki z innymi jednostkami ma­ją charak­ter rynkowy, a zatem musi ono poddać się regułom, zgodnie z którymi działają przedsiębiorstwa.

Rolnik in­dywidualny osiąga cel wieloczłonowy. Dąży on wprawdzie do maksymalizowania dochodu bieżącego, ale jednocześnie musi dać zatrudnienie członkom rodziny (nawet, jeśli krańcowa wydajność ich pracy jest niska lub zerowa), zachować integralność rodziny oraz zapewnić wa­runki jej trwania i rozwoju w przyszłości, dbać o integralność swoich zasobów (równowaga ekosys­temów). Nie może się on powstrzymać od produkcji nawet wówczas, gdy jest ona nieopłacalna.

W rolnictwie, oprócz gospodarstw chłopskich, istnieją jeszcze gospodarstwa farmer­skie (farmy) oraz przedsiębiorstwa typu kapitalistycznego.

Gospodarstwo farmerskie niewiele różni się pod względem prawnym od tradycyjnego gospodarstwa chłopskiego. Jest to gospodarstwo w istocie swej rodzinne, choć z powodu dużej skali produkcji i specjaliza­cji większy jest tu udział pracy najemnej i silniejsze powiązania z rynkiem.

Gospodarstwo kapitalistyczne ma prostą strukturę prawno--ekonomiczną. Jest typem przed­się­biorstwa prowadzonego przez jednego właściciela. Opiera się na pracy najemnej, a jedyną jego funkcją celu jest maksymalizowanie zysku. Pod tym względem nie różni się ono od dowol­nego przedsiębiorstwa kapitalistycznego. Następuje tu oddzielenie wła­sności od funkcji zarządzania i często są prowadzone przez specjalistów a nie właściciela.

Spółki osobowe partnerskie (spółka cywilna, spółka jawna, spółka z ograniczoną odpowie­dzialnością),

Przedsiębiorstwo partnerskie definiowane jest zwykle jako biznes prowa­dzony przez dwie lub więcej osób. Osoba, która pragnie rozpocząć dzia­łalność gospodarczą, ale nie posiadająca dostatecznego kapitału, przygo­towania zawodowego czy doświadczenia poszukuje jednej lub wielu osób, które oferują to, co jest jej potrzebne. Jeśli osoby te wspólnie dojdą do porozumienia, po­wstaje firma partnerska, przyjmująca najczęściej formę prawną spółki.

Zakres odpowiedzialności wspólników w różnych typach spółek jest różny.

W spółkach cywilnych partnerzy ponoszą nieograniczoną odpowiedzialność majątkową. Są to spółki, które w najbliższym czasie mają zostać wyeliminowane z życia gospodarczego.

Spółka jawna jest spółką handlową. Organizację i działanie tej spółki normuje kodeks hand­lowy. Szczególna formą spółki jawnej jest spółka komandytowa. Jej istota polega na tym, że wśród osób tworzących spółkę w celu prowadzenia działalności gospodarczej, niektórzy wspólnicy (zwani komplementariuszami) przejmują pełną osobistą odpowiedzialność za zobowiązania spółki, a inni (zwani komandytariuszami) przejmują ograniczoną do tzw. sumy komandytowej. Ci ostatni są tzw. cichymi wspólnikami i mogą nie brać udziału w pracach spółki.

Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, w której ryzyko wspólników ogranicza się tylko do wysokości ich udziału w kapitale założycielskim. Nie jest on również odpowiedzialny osobiście za skutki działania spółki, odpowiedzialność ta ciąży na kierownictwie spółki. Ta forma pozwala wie­lu ludziom inwestować w biznes bez utraty osobistej niezależności i za­grożenia dla ich aktywów.

W okresie restrukturyzacji polskiego agrobiznesu spółki stają się for­mą coraz bardziej popu­lar­ną.

Możliwe wady:

• w niektórych spółkach ponoszenie całkowitej odpowiedzialności za całą firmę,

• trudniejsze przenoszenie praw własności,

• równe prawa do podejmowania decyzji mogą wystąpić problemy z drobnymi partnerami,

• podzielone kompetencje w zarządzaniu,

• ograniczona baza kapitałowa.

Możliwe zalety:

• łatwość tworzenia firmy,

• większe zasoby kapitałowe niż w spółkach jednoosobowych,

• większa zdolność do zaciągania kredytu,

• małe zapotrzebowanie na kapitał,

• szersza baza zarządzania niż w firmie jednoosobowej, większe możliwości intelektualne, wzajemne wsparcie wspólników,

• możliwe korzyści podatkowe, dochód opodatkowany tylko jako dochód osobisty wspól­ników.

Spółka akcyjna (korporacja) jest to zazwyczaj duża firma, w której inwestorzy (zwani udziałowcami lub akcjonariuszami) są jej właścicielami. Kapitał niezbędny do finansowania przedsięwzięcia pochodzi od inwestorów zakupujących akcje, które uprawniają ich do udziału w zyskach firmy (wypłacanego w formie dywidend) oraz decydowania o jej losach przez głosowanie na wolnym zgromadzeniu. Ponieważ korporacja ma wielu właścicieli, którzy nie są włączeni wprost w proces zarządzania, muszą istnieć szcze­gółowe uregulowania stwarza­jące dla nich system gwarancji. Korporacja ma zatem więcej uregulowań prawnych niż jakikolwiek inny typ przed­siębiorstwa.

Korporacje płacą zwykle wyższe podatki niż inne typy firm. Powód jest taki, że korporacja wpierw płaci podatek od zysku, a poszczególni ak­cjonariusze po otrzymaniu dywidendy płacą podatek od dochodów osób fi­zycznych. Nazywa się to podwójnym opodatkowaniem.

W krajach rozwiniętych wzrasta liczba korporacji w agrobiznesie, a także ich siła. Forma korpo­racji pozwala bowiem dość łatwo zgromadzić rozproszone kapitały akcjo­nariuszy i utworzyć kapitał wystarczający do powstania większej firmy. Jednocześnie korporacja redukuje do minimum odpowiedzialność akcjo­nariusza za wyniki całego przedsiębiorstwa.

Głównym celem spółek akcyjnych jest maksymalizowanie zysku dla inwestorów. Biznes jest tu kontrolowany przez akcjonariuszy, zwłaszcza tych, którzy posiadają tzw. kontrolny pakiet akcji. Udział akcjonariuszy w zarządzaniu jest pośredni. Akcjonariusze wybie­rają spośród siebie radę spółki, która powołuje dyrektora (menedżera). Jest on pracownikiem najemnym spółki. Specjaliści zarządzający spółką są również pracownikami najemnymi.

Wady:

• podwójne opodatkowanie ( zysków i dywidend),

• trudniejsze do zorganizowania, między innymi: większe koszty rozpoczęcia działalności (większe koszty administracji),

• większy nadzór ze strony rządu (ostrzejsze regulacje),

• restrykcje statutowe,

• publiczna jawność prowadzonej działalności.

Zalety:

• odpowiedzialność właścicieli do wysokości zainwestowanego kapitału,

• szeroka baza kapitałowa, możliwość pozyskiwania kapitału dzięki emisji dodatkowych akcji i ich publicznej sprzedaży,

• łatwość zmiany właścicieli (przekazywania praw własności),

• dostęp do profesjonalnego zarządzania.

Spółdzielnia jest zrzeszeniem osób: producentów lub konsumentów. Głównym celem spółdzielni jest świadczenie i podnoszenie jakości usług w interesie członków przez prowadzenie wspólnego przedsięwzięcia. W spółdzielni inaczej niż w spółkach osiąganie zysku nie jest celem samym w sobie, a jedynie środkiem do realizacji innych celów, takich jak: podnoszenie jakości usług, dochodów członków lub gospodarstw czy poziomu kulturalnego i życia członków. Spółdzielnia odpowiada za zobowiązania całym swoim majątkiem, natomiast członkowie ponoszą ryzyko jej działalności tylko do wysokości zadeklarowanych udziałów.

Na walnym zgromadzeniu każdy członek ma jeden głos i to różni istotnie spółdzielnię od innych typów przedsiębiorstw (w spółce decyduje liczba posiadanych akcji). Zasada: jeden członek - jeden głos sprawia, że spółdzielnia jest zarządzana w sposób bardziej demokra­tyczny niż jaka­kolwiek inna spółka.

Spółdzielnie występują w agrobiznesie bodaj częściej niż w innych sferach życia społeczno-gospodarczego.

Otoczenie przedsiębiorstwa.

Żaden przedsiębiorca nie działa na rynku sam; zawsze funkcjonuje on w skomplikowanym syste­mie powiązań i wzajemnych sprzężeń. Jedne z nich mają charakter ryn­kowy, inne są w swojej istocie nierynkowe. Są to interakcje, gdyż obie stro­ny aktywnie na siebie oddziałują.

Interakcje rynkowe są to sprzężenia przedsiębiorstwa z jednostkami otoczenia, które dokonu­ją się przez rynek, w formie aktów kupna i sprzedaży. Rynkowy charakter mają związki z do­stawcami, kooperantami, konkurenta­mi i odbiorcami końcowymi (konsumenci oraz eksporte­rzy). Dokonują się one przez ceny, gdyż wszystkie dobra materialne i usługi mają swoje ceny rynkowe.

Interakcje nierynkowe są to sprzężenia przedsiębiorstwa z budżetem pań­stwa (kiedy płaci ono podatek), z administracją państwową różnych szcze­bli oraz ze służbami doradczymi.

Specjalny charakter mają powiązania przedsiębiorstwa z bankiem. Związki rynkowe przeja­wiają się w relacji bank - przedsiębior­stwo poprzez rynkową stopę procentową, rozumianą jako ce­na pieniądza. Bank spełnia wobec przedsiębiorstwa również inne funkcje, np. kasowo - rozliczeniową, która nie może być traktowana jako funkcja rynkowa.

sukces firmy zale­ży od tego, w jaki sposób ułoży ona sobie stosunki z otoczeniem. Strate­gia firmy na rynku nie jest więc niczym innym, jak poszukiwaniem swo­jego miejsca i układa­niem relacji z jednostkami otoczenia. Jest to proces dynamiczny, co oznacza, że relacje te nieustannie się zmieniają.

Relacje łączące przedsiębiorstwo z jednostkami otoczenia są różnorodnego charakteru, i moż­na wśród nich wyróżnić:

1. Stosunki kooperacji (współdziałania). Występują wtedy, kiedy da­ne przedsiębiorstwo współpracuje z innymi, układa swoje stosunki z nimi w formie porozumień długo- lub krótkookresowych, do których dochodzi się przez negocjacje i kompromisy. Każdy przedsiębiorca stara się ułożyć stosunki partnerskie z dostawcami, odbiorcami, bankami, do­radcami, jednostkami usługowymi itp. Kooperacja (współdziałanie) pole­ga na poszuki­wa­niu i uzgadnianiu wspólnego interesu partne­rów. Oczywiście, interesy partnerów działających na tym samym rynku mogą być ze sobą sprzeczne, ale zawsze istnieje taki obszar sto­sunków, na którym interesy te mogą być zbieżne lub nawet wspólne. Je­śli tak jest, mogą się rozwijać stosunki kooperacji i współdziałania.

2. Stosunki konkurencji (współzawodnictwa). W go­spodarce rynkowej stanowią dominują­cy typ powiązań między jednostka­mi gospodarczymi. Wynikają one ze sprzeczności interesów partnerów, a rynek jest areną ostrej walki. Maksymalizując swój zysk, przedsię­biorcy konkurują między sobą przede wszystkim o dochód konsumenta, o utrzymanie się na rynku na którym istnieją, o atrakcyjniejsze zamówienia (np.: rządowe), o ewentualne subwencje budżetowe, o ulgi finansowe, o korzystniejsze warunki dostaw surowców i materiałów, o atrakcyjne koncesje importo­we lub kwoty eksportowe itp. Pól konkurencji jest wiele; w każdej dzie­dzinie działalności przedsiębiorca spotyka konkurentów, a wolnych obsza­rów praktycznie już nie ma.

Konkurencja jest główną siłą motoryczną rozwoju. To właśnie konkurencja zmusza partnerów do racjonalizowania zachowań w celu osiągnięcia maksymalizacji zysku (nadrzędnej funkcji celu). Na rynku pozostaną tylko najbardziej sprawni (czasem najbardziej zdeterminowani w działaniu). Chcąc wejść na rynek i utrzymać się na nim, przedsiębiorcy zmuszeni są obniżać koszty i pod­nosić jakość swojej oferty. Mechanizm rynkowy dzia­ła bezwzględnie i zawsze eliminuje słabszych. Gospodarowanie nie­wiele ma wspólnego z moralnością, chociaż rynek w swojej istocie nie może być amoralny.

Z konkurencją uczciwą mamy do czynienia, gdy na rynku występują równi względem siebie partnerzy, co w przybli­żeniu odpowiada warunkom konkurencji doskonałej. Żaden z nich nie re­prezentuje takiej siły, aby innym mógł narzucić swoje warunki (np. ceny). Ale konkurencja może być też nieuczciwa. Występuje ona wtedy, kiedy poszczególni partnerzy wykorzystują swoją uprzywilejowaną pozycję i na­rzucają innym swoje warunki poza normalnym mechaniz­mem rynkowym (najczęściej w warunkach konkurencji niedoskonałej).

Na rynku żywno­ściowym przykładem nieuczciwej konkurencji jest import do Polski z kra­jów gospodarczo rozwiniętych tanich towarów żywnościowych, które w tych krajach korzystają z wysokich subwencji rządowych. Wypiera­ją one z rynku produkty krajowe, pogarszając sytuację ekono­miczną polskich wytwórców, zwłaszcza rolników. Konku­ren­cję tą państwo próbuje zwalczać w imię ochrony rodzimej produkcji.

Nie zawsze można jednoznacznie stwierdzić, czy konkurencja jest uczciwa czy nieuczciwa. W miarę jak komplikują się powiązania mię­dzy przedsiębiorstwami i zaostrza się rywalizacja między nimi, definicja konkurencji nieuczciwej jest „rozmiękczana". W praktyce oznacza to stosowanie coraz ostrzejszych form walki, wychodząc z celu, jakim jest zysk przedsiębiorcy. Często prowadzi to do brutalizowania stosunków między partnerami obecnymi na rynku. Jest to niepożądany kierunek ewolucji walki konkurencyjnej.

3. Stosunki podległości (zależności). Każ­de przedsiębiorstwo działa w określonym systemie prawnym, na straży którego stoją powołane do tego instytucje. Relacje między przedsię­biorstwem a tymi instytucjami polegają na jednostronnej podległości i mają istotne znaczenie w trzech dziedzinach.

• relacje między przedsiębiorstwem a budżetem państwa. Każde przedsiębiorstwo ma praw­­­­­ne zobowiązanie do płacenia podatku na rzecz budżetu centralnego i budżetów lokal­nych. Jest to zobowiązanie jednostronne i egzekwowanie jego wykonania następuje z mocy prawa.

• przedsiębiorstwo jako samodzielna jednostka gospodarcza może wchodzić w stosunki cywilnoprawne z innymi podmiotami. Ta sfera dzia­łalności regulowana jest przez prawo cywilne, a problemy sporne roz­strzygają sądy

• każde przedsiębiorstwo respektować musi określony porządek admi­nistracyjny stanowio­ny przez instytucje państwowej administracji cen­tralnej (rząd i jego agendy) oraz admini­stra­cji lokalnej (władze powiatowe i gminne). Decyzje władz administracyjnych mają klauzulę wykonalności i w tym sensie mamy tu do czynienia ze stosunkami jed­nostronnej podległości.

Wśród partnerów dzia­łających na rynku produktów rolnych i żywnościowych należy wymienić:

• przedsiębiorstwa sfery agrobiznesu stanowiące centralny układ systemu powiązań. Są nimi gospodarstwa rolne, przedsiębiorstwa przetwór­stwa rolno-spożywczego, jednostki handlowe lub usługowe,

• dostawcy reprezentujący sferę zasileń zewnętrznych, czyli przed­siębiorstwa zaopatrujące w materiały, nośniki energii i usługi Np.: w sferze usług mamy jednostki oferujące usługi mechanizacyjne, transportowe, agrotechniczne, remontowo-naprawcze, budowlane, melio­racyjne, zaopatrzenia w wodę, oczyszczania ścieków, inseminacyjne, we­terynaryjne i inne,

• konkurenci - są to przedsiębiorstwa sfery agrobiznesu działające na tym samym rynku branżowym i konkurujące ze sobą o nabywców,

• kooperanci - są to przedsiębiorstwa sfery agrobiznesu działające na tym samym rynku branżowym, z którymi dany przedsiębiorca współ­pracuje,

• odbiorcy - będące jednostkami handlowymi zajmującymi się skupem produk­tów rolnych, jednostkami przetwórstwa rolno-spożywczego skupującymi bezpo­średnio surowce rolnicze, przedsiębiorstwami zajmującymi się zbytem goto­wych produktów żywnościo­wych, konsumentami (jeśli zaopatrują się wprost u producentów żywności), eksporterami itp.

Wśród odbiorców wyróżniamy odbiorców pośrednich i końcowych. Odbiorcy pośredni - są to jednostki, które skupują surowce rolnicze w ce­lu ich przetwarzania na gotowe produkty żywnoś­ciowe, są nimi też im­porterzy.

Odbiorcy końcowi (finalni) - są to konsumenci i eksporterzy. W ślad za tym, produktem końcowym (finalnym) nazywamy taki produkt, który nie podlega już dalszemu przetwarzaniu w kraju i wychodzi z obiegu eko­nomicznego, tzn. trafia do sfery konsumpcji. Z tego punktu widzenia wy­różniamy popyt pośredni (popyt na produkty krajowe + import) oraz po­pyt końcowy (konsumpcja + eksport). Popyt pośredni i końcowy realizo­wane są na rynku przez mechanizm cen.

Powiązania przedsiębiorstwa sfery agrobiznesu z otoczeniem.

Wybór prawno - ekonomicznego statusu przedsiębiorstwa w agrobiznesie.

Nie ma takiej struktury prawno-ekonomicznej przedsiębiorstwa, która w sferze agrobiznesu byłaby bezwzględnie lepsza od innych. Istnieją obok siebie różne przedsiębiorstwa - bardzo wielkie korporacje o zasięgu światowym, i bardzo małe firmy prowadzone przez jednego człowie­ka, który jest zarówno właścicielem, jak i pracownikiem. Istnieje ogrom­na liczba przedsiębiorstw typu „jeden właściciel", ale dominującą pozycję zajmują nieliczne korpora­cje. W okresie w światowym agrobiznesie obserwowane jest powstawanie różnorod­nych spółek mających zdolności łączenia rozproszonych kapitałów i two­rzenia przedsiębiorstw, które nie mogłyby powstać z kapitałów poszcze­gólnych osób.

Pomijając względy polityczne, istnieje dostatecznie dużo czynników ekonomicznych przesądzających o wyborze formy biznesu. Wśród nich rozważa się najczęściej następujące:: tworzenie zasobów (kapitałów), cią­głość firmy, wzajemne zaufanie właścicieli, udział w zarządzaniu, udział w zyskach i przenoszenie praw własności.

Tworzenie zasobów (kapitałów). Kreując przedsiębiorstwo, rozstrzygnąć trze­ba na wstępie kwestię środków (kapitałów), a więc ich rozmiary i źródła po­chodzenia. Każdy, kto powołuje do życia nowe przedsiębiorstwo, staje przed pytaniem, skąd wziąć niezbędne kapitały? Z tego punktu widzenia największe ograniczenia stwarza własność indywidualna. Źródłem kapi­tału mogą tu być własne oszczędności lub kredyty bankowe. Ale możli­wość uzyskania kredytu również zależy od sytuacji jednostki. Tak czy ina­czej, decyduje tu osobista pozycja właś­ci­ciela na rynku i zaufanie, jakim cieszy się on u kredytodawców.

W lepszej sytuacji pod tym względem są spółki osób fizycznych lub spółki rodzinne. Zwykle mogą one zgromadzić większy ka­pitał własny i łatwiej mogą uzyskać kredyt.

Forma korporacyjna (spółka akcyjna) ma z kolei przewagę nad inny­mi formami wtedy, kiedy przedsięwzięcie planuje się na długi okres. W związku z tym, że udziały w spółce nie zanikają (np. w związku ze śmiercią akcjonariusza) i kapitał zakładowy pozostaje nienaruszony, spół­ka akcyjna łatwiej może otrzymać kredyt.

Tylko większe spół­ki mogą pozwolić sobie na zatrudnienie najlepszych i wysoko płatnych menedżerów. Indywidualnemu właścicielowi trudno być dobrym specjali­stą w wielu dziedzi­nach, takich jak produkcja, marketing, finanse i co­dzienne organizowanie pracy w przedsię­bior­stwie.

Ciągłość firmy. Pewność ciągłości firmy zwiększa jej szansę w uzyskiwaniu kredytów bankowych. Firmy jednoosobowe wprawdzie nie mają żadnych prawnych ograniczeń w czasie, lecz zwykle zanikają one po śmierci wła­ściciela. Ciągłość firmy jest szczególnie ważna przy ustalaniu jej aktywów (hi­poteki) oraz określaniu trybu przekazywania praw własności. Z tego punk­tu widzenia największe możliwości stwarza spółka akcyjna, na drugim miejscu plasuje się spółka osób fizycznych, a na trzecim - firma typu ”je­den właściciel".

Wzajemne zaufanie właścicieli. Stopień wzajemnego zaufania właścicieli oraz poczucie ryzyka, które każdy z nich bierze na siebie, stanowią ważne oko­liczności przy wyborze formy przedsiębiorstwa. Właściciel indywidualny jest bez reszty odpowiedzialny za wszelkie swoje decyzje i zobowiązania, a także za wyniki przedsiębiorstwa. Podobnie każdy członek zwykłej spół­ki jest osobiście w pełni odpowiedzialny za całość aktywów stanowiących własność spółki, niezależnie od wielkości jego wkładu. W spółce z ograni­czoną odpowiedzialnością jego ryzyko rozciąga się tylko na własny wkład. Kredytodawcy udzielają pożyczek często do wysokości aktywów spółki, chyba że akcjonariusz jest także dy­rektorem lub menedżerem i cieszy się osobistym zaufaniem bankiera. To osobiste zaufanie może być ważnym gwarantem w kontaktach spółki z bankiem i zwykle jest ważnym „kapitałem".

Udział w zarządzaniu. W momencie tworzenia przedsiębiorstwa musi być przesądzone, w jakim zakresie właściciele będą włączeni w zarządzanie nim (we współczesnych firmach oddzielone jest zarządzanie od praw własności). Istnieją pozytywne i negatywne tego strony. Jeżeli więcej niż jedna osoba jest włączona w proces zarządzania (i każdy ma możliwości specjalizowania się), jakość fachowego kierownic­twa zwykle poprawia się, ale zwiększa się pole potencjalnych konfliktów. Niekiedy konflikty te są tak poważne, że doprowadzają przedsiębiorstwo do upadku. Przedsiębiorstwo indywidualne nie ma takich problemów, ale jednocześnie nie stwarza żadnych możliwości specjalizowania się w czyn­nościach kierowniczych.

Udział w zyskach. Właściciel indywidualny bierze cały zysk przedsiębior­stwa. Istnieje więc tu silna motywacja do wysiłku, jeśli przyczynia się on do powiększania zysku.

Spółka zwykła jest pod tym względem podobna do indywidualnego właściciela. Ma ona jed­nak nad nim przewagę, - dzięki fachowemu kierownictwu zwiększa szansę wzrostu zysku.

W korporacjach stosuje się takie systemy wynagrodzeń menedżerów i specjalistów, które wiążą ich płace z wynikami całego przedsiębiorstwa (z góry określony jest ich procentowy udział w zyskach).

Przenoszenie praw własności. Tryb przenoszenia własności stanowi kolejny ważny czynnik w wyborze formy przedsiębiorstwa. Obejmuje on nie tyl­ko przenoszenie uprawnień do zarządzania przedsiębiorstwem, jeżeli związane są one z tytułem własności. Tak np. rodzice zwykle dbają o przekazanie swoich praw dzieciom (ma to szczególne znaczenie w indy­widualnym gospodarstwie chłopskim). Chcąc mieć pewność, że aktywa przedsiębiorstwa dostaną się w dobre ręce, rodzice zwykle dbają o wy­kształcenie dzieci i ich przygotowanie do prowadzenia przedsiębiorstwa (gospodarstwa). Ponieważ własność indywidualna przestaje istnieć (w sen­sie prawnym) wraz ze śmiercią właściciela, w tym typie przedsiębiorstw przywiązuje się małą uwagę do przekazywania praw do zarządzania fir­mą. W spółkach jest na odwrót - przekazywanie praw własności i zarzą­dzania stanowi jedność.

Wybór konkretnej formy jest przywilejem tych, którzy kreują nową firmę. Muszą oni uwzględ­­nić zarówno własne cele, jak i warunki zewnętrzne oraz ograniczenia, w jakich przyjdzie im dzia­łać. Niekiedy jest tak, że jeden czynnik przesądza o wyborze, lecz coraz częściej strony stają przed możliwością różnych rozwiązań i wówczas po­winny szczegółowo rozpatrzyć wszystkie omówione tu pola decyzji. Z tej analizy wyłonić powinien się wybór

1

14

---