Notatki z „Religii w przeszłości i dobie współczesnej” H. Ringgrena i Ǻ. V. Ströma (s. 17-43)
Podstawowe problemy i pojęcia
Religia i religioznawstwo
Definicja religii wg J. B. Pratta: „pełna powagi postawa jednostek lub grup wobec siły lub sił, które- jak się sądzi- sprawują ostateczny nadzór nad ich interesami i losem”.
Elementy religii:
element intelektualny: przekonanie o istnieniu jednej lub wielu sił sprawujących nadzór nad losem człowieka oraz stojących poza wartościami duchowymi i materialnymi, których potrzebę się uznaje;
element emocjonalny: odczucie zależności od siły (sił) oraz nawiązywanie z nią (nimi) kontaktu w różny sposób;
element behawioralny: określone czynności lub zachowania, np. ofiara, modlitwa, wypełnianie określonych nakazów etycznych;
element społeczny: tworzenie różnych form wspólnoty, w których ludzie wspólnie usiłują osiągnąć wartości proponowane przez religię.
Cztery główne dyscypliny religioznawstwa:
historia religii: zajmuje się badaniem wyobrażeń, przejawów i historii poszczególnych religii, posługując się metodami stosowanymi w innych naukach historycznych;
fenomenologia religii: zajmuje się badaniami porównawczymi wyobrażeń i przejawów różnych religii; czerpie z historii religii, lecz porządkuje materiał z systematycznego punktu widzenia;
socjologia religii: zajmuje się badaniem form wspólnoty religijnej i jej stosunku do społeczności świeckiej, posługując się często metodami statystycznymi oraz usiłując określić akty religijne różnych grup i ich zależność od struktury społecznej i środowiska;
psychologia religii: zajmuje się badaniem religijnej funkcji życia duchowego, ustalaniem, jak kształtuje się życie duchowe jednostek we wspólnocie religijnej (aspekt indywidualno-psychologiczny), zagadnieniem wpływu życia społeczności religijnej na jej członków (aspekt społeczno-psychologiczny).
Nauki pomocnicze religioznawstwa:
filologia (przyczynia się do wyjaśniania tekstów religijnych),
psychologia,
socjologia,
etnologia (nauka o materialnej i duchowej kulturze ludów, przede wszystkim niepiśmiennych),
archeologia,
historia sztuki (zwłaszcza ikonografia),
folklorystyka (rejestruje i porównuje obyczaje ludowe, baśnie i inne elementy kulturowe).
Cel religioznawstwa: opis, zrozumienie i porównanie religii we wszystkich jej przejawach.
Występowanie religii
Dotychczas nie znaleziono żadnego ludu czy szczepu, który byłby całkowicie pozbawiony religii.
Zarówno z historycznego, jak i z geograficznego punktu widzenia religia występuje wszędzie.
Dyspozycja religijna
Na obszarze każdej religii są jednostki, które trzymają się z dala od religii swego otoczenia. Można również zaobserwować wszędzie duże różnice indywidualne w nasileniu i intensywności przeżycia religijnego. T. Andrae wyjaśnił to istnieniem występującej u wszystkich ludzi, lecz w zróżnicowanym stopniu, dyspozycji religijnej.
H. Sundén uważał, iż dyspozycja religijna to skłonność do ujmowania zachodzących w świecie wydarzeń jako zależnych od ponadludzkiej woli i mających sens.
Składnikiem dyspozycji religijnej jest wpływ środowiska i wychowania oraz wrodzona potrzeba bezpieczeństwa wobec zrządzenia losu.
P. Radin, nawiązując do teorii C. G. Junga o ekstrawertywnym i introwertywnym typie człowieka, rozróżnił wśród ludów prymitywnych ludzi ustawicznie religijnych (zarówno doznających niezwykłych przeżyć, jak i myślących introwertyków) oraz ludzi sporadycznie religijnych, na ogół obojętnych w stosunku do religii, lecz doznających przeżyć religijnych w określonych okolicznościach i niezwykłych sytuacjach.
Religia i magia
W religii człowiek czuje się całkowicie zależny od mocy stanowiącej o jego losie. W magii usiłuje tę moc poskromić i wykorzystać do własnych celów.
Dwa rodzaje magii:
magia homeopatyczna: opiera się na założeniu, że podobne wywołuje podobne; polega na naśladowaniu tego, co próbuje się wywołać (np. wylewanie wody dla przywołania deszczu, tańce i pantomimy łowieckie dla zapewnienia powodzenia w polowaniach);
magia przenośna: opiera się na przekonaniu, iż rzecz, która raz zetknęła się z kimś, na zawsze pozostaje z nim w ścisłym związku (to, czego doznaje dana rzecz, dotyka też tego, kto ją wcześniej posiadał).
Magia powstała prawdopodobnie albo jako łańcuch wniosków wyprowadzanych z fałszywych przesłanek, albo w wyniku afektywnych działań ludzkich (np. woli natychmiastowego pozbycia się choroby). Praktykę magii kształtowali i ujmowali w system zawodowi czarownicy, dlatego zaczęto ją uważać za pseudonaukę.
Magię można spotkać we wszystkich formacjach kulturowych. Niekiedy uważa się, że bogowie po prostu robią z niej użytek. Wyobrażenia magiczne mogą przedostawać się do obrzędów kultu religijnego, a magia może wykorzystywać do swych celów obrzędy kultowe lub modlitwy.
W wielu przypadkach rozróżnienie religii od magii staje się problemem teoretycznym, bo niektórych tekstów czy obrzędów nie da się sklasyfikować jako ściśle magicznych lub religijnych.
Różne teorie na temat pochodzenia religii
Teoria oparta na Biblii: religie pogańskie stanowią degenerację pierwotnej religii, ponieważ dawniej człowiek posiadał doskonałą znajomość Boga.
Teoria oświeceniowa: różne religie są degeneracją pierwotnej religii rozumowej (czysta wiara w Boga, wolność i nieśmiertelność), którą wypaczyli kapłani i nierozsądne obyczaje ludów.
Teoria animistyczna: człowiek na podstawie własnych spostrzeżeń odszedł do wniosku, że ma duszę, potem oddawał cześć duszom zmarłych. Następnym krokiem była wiara w duchy mieszkające w przedmiotach i zjawiskach natury, które z czasem zaczęto traktować jako bogów. Pierwsze sformułowanie teorii: ks. Bergier L'origine des dieux du paganisme. Termin „animizm”: E. B. Tylor Primitive culture.
Teoria preanimistyczna: stadium animistyczne poprzedził z psychologicznego punktu widzenia etap niższy, prostszy. Człowiek pierwotny wyobrażał sobie świata jako pełen tajemniczej, bezosobowej mocy lub siły (mana), która przejawia się w niezwykłych zjawiskach. Świat jest uduchowiony, we wszystkich zjawiskach znajduje się dusza/duch (animatyzm). Z wiary w duchy narodziła się wiara w Boga. Sformułowanie teorii: R. Marett The Threshold of Religion.
Teoria magiczna: pierwszą reakcją człowieka na moce działające w świecie była próba poskromienia ich przez czynność magiczną; gdy okazało się, iż magia jest nieskuteczna, nastąpiło przejście do religii (albo starano się pozyskać sobie moce, albo rozpoczynano logiczny sposób myślenia). Sformułowanie teorii: J. G. Frazer The Golden Bough.
Teoria totemistyczna: kult istot boskich oraz składanie ofiar wywodzi się z oddawania czci totemom (zwierząt lub roślin, co do których wierzono, iż jest się z nimi spokrewnionym) i spożywania ich. Zwolennik: W. Robertson Smith.
Teoria socjologiczna: podstawowym pojęciem religii jest świętość, zależna od sankcji społeczności; grupa czci sama siebie w świętości, którą uznaje; społeczność stanowi autorytet moralny, od którego zależy wierzący. Sformułowanie teorii: E. Dürkheim Les formes élémentaires de la vie religieuse.
Koncepcja prelogizmu (mentalności pierwotnej, myślenia prelogicznego): myślenie człowieka pierwotnego było przejawem życia duchowego, w którym myśl i uczucie zbiegały się w jedno, a myśl mogła wyrażać poglądy sprzeczne wg współczesnej logiki; człowiek pierwotny uważał, iż w świecie istnieją ośrodki sił i czuł, że w nich kolektywnie uczestniczy dzięki styczności lub podobieństwu. Sformułowanie koncepcji: L. Lévy-Bruhl La mentalité primitive.
Teorie pramonoteistyczne: najstarszą religią ludzkości była wiara w jednego Boga.
Andrew Lang (The Making of Religion): zasugerował się przede wszystkim badaniami nad plemionami australijskimi, które nie znały kultu przodków, a wierzyły w najwyższą istotę.
Ks. Wilhelm Schmidt (Der Ursprung der Gottesidee): twierdził, iż wiarę w najwyższą istotę można wykryć u wszystkich prymitywnych ludów pierwotnych. Jego zwolennicy, szkoła wiedeńska, uważają, iż istota najwyższa mieszka w niebie i jest dobra.
Nathan Söderblom (Gudstrons uppkomst): uważał, że istnieją trzy korzenie wiary w Boga: wiara w mana, animizm i wyobrażenie stwórcy.
R. Petazzoni (Dio): starał się udowodnić, iż wiara we wszechwidzącego i wszechwiedzącego Boga jest zjawiskiem pierwotnym i że ów jedyny Bóg był utożsamiany ze sklepieniem niebieskim.
G. Widengren (Hochgottglaube im alten Iran): kontynuacja teorii Petazzoniego; bóg najwyższy decyduje o losie, rodzielając zarówno dobro, jak i zło, życie i śmierć, deszcz i suszę; bóg najwyższy stoi ponad przeciwieństwami, często przedstawia się go jako istotę androgyniczną; rozszczepienie w naturze najwyższego boga doprowadziło do wyodrębnienia się bogów politeizmu, gdyż różne aspekty i funkcje boga odrywają się od niego, stając się samodzielnymi bóstwami.
Rozwój
Założenia ewolucjonizmu:
rozwój przebiega wszędzie jednakowo i przechodzi te same stadia,
rozwój odbywa się stopniowo, małymi i powolnymi zmianami,
rozwój przebiega od form niższych do wyższych,
pewne elementy ze stadium przebytego mogą trwać w późniejszych stadiach jako przeżytki.
Podstawą do układania przez ewolucjonistów przykładów życia religijnego w ciągi rozwojowe było przyjęcie, iż „prymitywne” ludy Australii, Ameryki i Afryki są podobne kulturowo do ludów przedhistorycznych, a zatem zatrzymały się na pewnym stadium rozwoju, zaś ich kultura duchowa odzwierciedla dziecięcy wiek ludzkości. Wielu uważało, iż chrześcijaństwo stanowi szczytowy punkt rozwoju lub wstęp do światopoglądu naukowego.
Uznano ewolucjonizm za nienaukowy, bo wartościujący i z góry zakładający pewne fakty. Uważa się raczej, iż każda religia ewoluowała we właściwy dla siebie sposób.
Istnieje w religioznawstwie szkoła opierająca się na badaniach Junga, utrzymując, że są w strukturze mitów i obrzędów podobieństwa niezależne od dających się wykazać wpływów historycznych.
Podstawowe pojęcia historii religii
Mana: z melanezyjskiego „siła”, „zdolność” do czegoś; tajemnicza siła duchów, ludzi lub bogów umożliwiająca dokonywanie niezwykłych lub budzących podziw rzeczy. Zawsze jest atrybutem jakiejś osoby, ale może przechodzić na zwierzęta lub przedmioty.
Fetysz: element przyrody lub przedmiot, co do którego wierzy się, że posiada nadnaturalną siłę, przeważnie dlatego, iż jakiś duch lub pochodząca od niego mana wybrali go sobie za siedzibę. Może to być np. niezwykły kamień albo amulet.
Tabu: z polinezyjskiego „naznaczone”, „zakazane”; kategoria dotycząca wielu zjawisk, np. niektórych pokarmów nie wolno spożywać, niektórych zwierząt dotykać, nie należy używać właściwych nazw miejsc lub osób itp. Często sferą tabu jest wszystko, co związane ze śmiercią, biologicznym cyklem kobiety, przywódcami religijnymi/ plemiennymi/ państwowymi. Motywacja uznania czegoś za tabu nierzadko pozostaje nieznana.
Świętość: wszystko, co boskie i dotyczące bogów; pojęcie podobne do tabu, lecz ambiwalentne, a nie jednoznacznie negatywne, ponieważ kontakt ze świętością może przynieść wierzącemu błogosławieństwo, siłę, łaskę bożą. Wyobrażenie świętości i określające ją słowa zależą od wyobrażenia Boga/ bogów panującego w danej religii. Kontakt z bóstwem nawiązuje się poprzez środki zewnętrzne (pisma święte, kult wyrocznia, pośrednictwo innych osób) lub wewnętrzne (mistycyzm).
Totem: gatunek zwierzęcia lub rośliny albo zjawisko naturalne, z którym plemię, rodzina lub jednostka czuje się w jakiś sposób spokrewniona; totemu nie wolno uszkodzić ani zabić, zaś on w zamian opiekuje się grupą. Totemizm występuje zwłaszcza w Ameryce Północnej i Australii; często wiąże się z nim nakaz egzogamii.
Wiara w Boga
Monoteizm: wiara i oddawanie czci jedynemu Bogu.
Politeizm: wiara i oddawanie czci wielu bogom (panteon).
Henoteizm (monolatria): oddawanie czci jednemu bogu z jednoczesną wiarą w istnienie bogów innych ludów.
Typy bogów:
Bóg niebiański: uosobienie nieba lub mieszkający w niebie, a także personifikacje/ opiekunowie ciał niebieskich, zjawisk atmosferycznych; często bóstwo deszczu i płodności (niekiedy odchodzące i powracające), czasem istota najwyższa, niekiedy androgyn.
Bóstwa chtoniczne, w tym matka-ziemia, małżonka boga nieba: panują nad zmarłymi, ale troszczą się też o płodność.
Pan zwierząt (typ Proteusza): czasem przedstawiany w postaci wielkiego zwierzęcia (teriomorfizm) albo człowieka (antropomorfizm); zapewnia powodzenie w polowaniu.
Pionier kultury (typ Prometeusza): podporządkowany bogu najwyższemu, bywa drugim stwórcą; uważa się go za tego, który przynosi ludzkości pewne dobrodziejstwa kultury, np. ogień, umiejętność uprawy roli, zwyczaje społeczne; niekiedy występuje jako trickster albo dema (bóstwo, które żyło i działało w czasach pierwotnych, zostało zabite, lecz przejawia się w roślinie uprawnej, ciałach niebieskich, ludziach).
Apoteozowani ludzie: wybitne osobistości historyczne, które po śmierci zaczęto czcić albo uznano za bogów w sposób mniej oficjalny. Euhemeryzm- błędna teoria, wg której wszyscy bogowie mają takie pochodzenie.
Bogowie pochodzenia społecznego: bogowie miejscy i państwowi, opiekunowie stowarzyszeń i stanów.
Panteon bogów zazwyczaj ewoluuje, np. w wyniku rozwoju politycznego ludu posiadającego różnych bogów (lokalnych, plemiennych); następuje wówczas połączenie bogów lub wyspecjalizowanie funkcji boga, który stracił status boga najwyższego.
Zdarza się, iż bóg najwyższy usuwany jest na dalszy plan, gdzie żyje jako deus otiosus, podczas gdy ważniejszą rolę odgrywają bóstwa niższe, bliższe ludziom.
Panteizm: wyobrażenie, że Bóg znajduje się wszędzie, przejawia się w całym wszechświecie, wszystko jest nim przeniknięte, a więc boskie; wszechświat może być uważany za ciało Boga.
Zdarza się, iż funkcje lub atrybuty ważnego bóstwa urastają do rangi samodzielnych bogów (np. bogini Maat, czyli „Prawda” jako córka egipskiego Re) albo bogowie o podobnych cechach są ze sobą utożsamiani.
Formy wspólnoty
Tworzenie wspólnoty jest właściwe wszystkim religiom, bo religia nie jest sprawą jednostki, lecz żyje siłami społeczności. Formy wspólnoty są zależne od różnic tkwiących w strukturze religii lub samych stosunków społecznych.
Typy wspólnoty religijnej:
Religia narodowa: całkowicie lub niemal całkowicie pokrywa się z narodem; narodzony w danym narodzie staje się automatycznie członkiem wspólnoty religijnej, nabywając właściwe temu prawa i zaciągając obowiązki; nakazy i urzędy państwa (a często też przywódca) pokrywają się z religijnymi. Przykłady: religie plemienne ludów aliterackich, religie bliskowschodnie i germańskie.
Gmina: forma wspólnoty religijnej, do której przynależność zapewnia ryt przyjęcia, nie stawiający wymagań, zaś czynnikiem tworzącym społeczność są środki łaski; posiada specjalny urząd (kapłana) i prawo moralne. Przykłady: taoizm, islam szyicki, większość wyznań chrześcijańskich.
Teokracja: łączy elementy religii narodowej i gminy; jest założona, kierowana przez Boga; prawa i urzędy wymagają duchowego i świeckiego autorytetu, a przynależność do wspólnoty religijnej uważa się za nadrzędną wobec innych wspólnot. Przykłady: judaizm, islam sunnici, sikhizm.
Sekta: forma wspólnoty religijnej, do której jednostka może być przyjęta lub z której może zostać usunięta dzięki własnym czynom i kwalifikacjom; o ile istnieje urząd, również opiera się na kwalifikacjach. Przykłady: kult Mitry w czasach cesarstwa rzymskiego, esseńczycy, zgromadzenie mnichów buddyjskich.
„Podwójna religia”: wynika z połączenia sekty i gminy w organiczną społeczność, gdzie najczęściej gmina utrzymuje sektę. Przykład: hinajanistyczne, południowoazjatyckie grupy mnichów buddyjskich utrzymują się dzięki wsparciu laikatu.
Organizacja religijna: forma wspólnoty w łonie wielkiej społeczności religijnej; zajmuje się tylko pewnym aspektem życia religijnego. Przykłady: związki kultowe ludów niepiśmiennych, zakony, faryzeizm, sufizm. Zdarza się przekształcenie we właściwe społeczności religijne.
Kult
Wszystkie kulty zakładają jakąś wiarę, a wszystkie religie wyrażają się w kulcie. Często z kultem związana jest etyka.
Czynności kultowe:
Modlitwa: najmniej ograniczona względami społecznymi, ponieważ może być prywatna; jeżeli wspólnotowa, przybiera zazwyczaj stałe formy; składa się z prośby o określone dary dla siebie lub innych albo z podziękowania.
Ofiara:
złożenie czegoś w darze: dar/ podziękowanie dla bóstwa lub chęć otrzymania czegoś w zamian; może to być ofiara z pierwocin;
ofiara biesiadna: pozostawienie części ofiary bóstwu i wspólnotowe spożycie reszty (wspólne ucztowanie z bogiem);
ofiara komunijna: składana z wiarą, iż pokarm reprezentuje samego boga, a dzięki spożyciu jej powstaje ścisła wspólnota z bóstwem i przejęcie sił boskich;
ofiara przebłagalna (ekspiacyjna): opiera się na wyobrażeniu ofiary jako substytutu, gdzie grzechy ofiarodawców przechodzą na ofiarę.
Dramat kultowy: przedstawienie w dramatycznych bądź symbolicznych czynnościach wydarzeń uważanych za istotne, często z wiarą w to, iż powtarza się owe wydarzenia wraz z ich skutkami (kult jest skuteczny); w takim dramacie ryt tworzy jedność z mitem- mit wyjaśnia ryt, a ten z kolei ilustruje i wzmacnia jego skuteczność.
W skład kultu często wchodzi muzyka i taniec, a sprawuje się go w specjalnych świętych miejscach lub świątyniach. Celem kultu jest nawiązanie kontaktu z bóstwem i napełnienie się boskimi siłami.
Za pośrednictwem zabiegów kultowych można dowiedzieć się, jaka jest wola bóstwa (sąd boży) albo odsłonić przyszłość (wyrocznia).
Obrzędy są często związane z ważnymi momentami w ludzkim życiu, np. zaślubiny, śmierć. Nierzadko występują ryty inicjacyjne, np. oparte na symbolice śmierci i ponownych narodzin.
Urzędy
Często w religiach występują specjalni ludzie, którzy mówią i działają w imieniu bóstwa i wspólnoty religijnej oraz sprawują kult.
Kapłana można uważać za pośrednika między bóstwem a ludźmi. Jest szafarzem łaski i tłumaczem woli bożej oraz przekazuje bogom modlitwy i ofiary.
Prorocy przemawiają w stanie natchnienia. Znachorami nazywa się zawodowych czarowników.
Typy sakralnej władzy królewskiej:
król sam jest bogiem,
król uważa się za syna bożego,
król panuje na mocy boskiego mandatu,
wybitne zalety króla prowadzą do ubóstwienia jego osoby.
Wstąpienie na tron często łączy się z rytami o mitycznej wymowie, gdyż król we własnej osobie jest gwarantem pomyślności i pokoju. Pełni on z zasady funkcje kapłańskie.
Koncepcje śmierci i końca świata
U ludów niepiśmiennych śmierć uważana jest za zjawisko nienaturalne, wynik błędu z czasów przedhistorycznych albo nieposłuszeństwa wobec nakazu bożego.
Obrzędy towarzyszące śmierci wyrażają żałobę albo lęk przed zmarłym i jego duchem.
Najczęściej uważa się, iż dusza lub jej część w jakiś sposób trwa po śmierci ciała. Czasem wyróżnia się duszę funkcjonalną i duszę-cień.
Istnieją wierzenia, wg których zmarły kontynuuje swe funkcjonowanie w grobie, gdzie potrzebuje pożywienia, broni itp. Spotyka się wyobrażenia o państwie zmarłych, o smutnym życiu cieni albo o zróżnicowaniu zaświatów na radosne i nieszczęśliwe (w zależności od moralnego życia doczesnego albo godnego pogrzebu).
Eschatologia: nauka o rzeczach ostatecznych, która dzieli się na indywidualną i ogólną (w niektórych religiach nie istnieje, w innych znajduje się obraz końca świata w wyniku katastrofy, a czasem wizję lepszego świata, który powstanie później).
Apokaliptyka: nauka tajemna, często związana ze spekulacjami liczbowymi, mówiąca o końcowej postaci świata.