Natalia Janczura
PATOLOGIA SPOŁECZNA - CO TO JEST?
Termin "patologia społeczna" funkcjonuje w socjologii dopiero od końca XIX wieku i od tamtej pory powstawały różne jego definicje. Problematyka patologii społecznych obejmuje wiele aspektów oraz podejść teoretycznych i możliwych analiz, co czyni ją trudną do prostego zdefiniowania i opisania.
Mimo że określania "patologia społeczna" używa się dość powszechnie, nie zawsze jest ono jednoznacznie rozumiane. Należy tu szczególnie zwrócić uwagę na to, iż terminy "patologia" i "dewiacja", które często używane są zmiennie, choć bliskoznaczne niekoniecznie oznaczają to samo. Podczas gdy mianem "patologii" określa się zachowania destruktywne i autodestruktywne, pojęcie "dewiacji" jest dużo bardziej pojemne i obejmuje wszelkie odstępstwa od normy, nie tylko te oceniane negatywnie.
Wg. słownika języka polskiego: "patologia społeczna to zachowanie osób, albo grup ludzi sprzeczne z normami kulturalnymi i społecznymi uznawanymi przez jakąś społeczność. (...) Patologie społeczne to nie tylko alkoholizm czy narkomania, to także nieuznawanie takich wartości, jak dobro ogółu, brak szacunku dla pracy innych i celowe niszczenie jej rezultatów."
We współczesnej socjologii aby mówić o patologii powinny zostać spełnione trzy warunki:
kwestionowane zachowania, postawy, fakty społeczne są sprzeczne z powszechnie przyjętymi wartościami i regułami zachowań,
wielość takich zachowań i ich natężenie uznane zostają za zagrożenie dla ustalonego ładu społecznego,
sytuacja ta wywołuje silne społeczne potępienie i żądanie reakcji naprawczej.
Kryteria te pełnią jednak funkcję wyłącznie orientacyjną, ponieważ zakres i istota ocenianych zjawisk zawsze wymaga indywidualnego podejścia.
Na przestrzeni lat pojawiły się dwa podstawowe poglądy na patologię, z których pierwszy zakłada, że zjawiska patologiczne występują tylko w określonym społeczeństwie i są przez nie akceptowane. W związku z tym, coś, co w jednym społeczeństwie jest uznawane za patologię, w innym niekoniecznie musi być traktowane tak samo. Drugi pogląd traktuję patologię bardziej globalnie, bada zjawiska występujące w różnych społeczeństwach i regionach świata; jednak w literaturze przedmiotu przeważa pogląd pierwszy.
RODZAJE PATOLOGII SPOŁECZNYCH I ICH KLASYFIKACJA
W socjologii nie ma przyjętych jednoznacznych kryteriów wyróżniania typów zjawisk patologicznych, istnieje jednak kilka podstawowych klasyfikacji.
Najprostszy podział przyjmuje za punkt wyjścia człowieka i wyróżnia:
Patologię indywidualną - dotyczącą zjawisk związanych z życiem jednostki,
Patologię rodziny - obejmującą negatywne zjawiska związane z życiem rodziny,
Patologię grup organizacyjnych, instytucjonalną i systemową.
Innym kryterium może być stopień szkodliwości zjawisk patologicznych oraz ich niezgodność z istniejącym systemem i ogólnie przyjętymi wartościami.
Wyróżnia się takie zjawiska patologiczne jak:
Przestępczość - różne rodzaje, grupy wiekowe, społeczne,
Zachowania patologiczne wobec rodziny,
Samoniszczenie: alkoholizm, narkomania, samobójstwa oraz inne zachowania autoagresywne,
Inne typy zachowań społecznych jak np. działania zmierzające do zaostrzenia konfliktów społecznych,
Dewiacyjne zachowania seksualne, zboczenia,
Inne rodzaje zachowań występujące na podłożu psychospołecznym, np. zaburzenia psychiczne, nerwice, itp.
Można również wyodrębnić takie grupy zjawisk patologicznych jak:
Zjawiska kryzysowe - bezrobocie, niepewność pracy, brak perspektywy szans zawodowych, ograniczenie dostępu do urządzeń infrastruktury i mieszkalnictwa,
Zagrożenie dla otoczenia przyrodniczego człowieka,
Zagrożenie bezpieczeństwa przez narastające przestępstwa, afery, korupcje, terror, alkoholizm, narkomanię, dewiacje seksualne, dysfunkcjonalność rodziny,
Konflikty o różnym charakterze, zakresie i rozmiarach - sprzeczne interesy grup ludzi o charakterze etnicznym, językowym, kulturowym, religijnym, politycznym, itd.
Wspólną cechą zjawisk patologicznych jest ich względna trwałość, choć mogą się one charakteryzować różnym stopniem nasilenia ilościowego oraz zmieniającą się strukturą typologiczną w różnych społeczeństwach.
CZYNNIKI SPRZYJAJĄCE POWSTAWANIU PATOLOGII
Występowanie patologii społecznych ma różne przyczyny. Choć nie zawsze możemy je jednoznacznie określić, istnieją pewne czynniki i uwarunkowania, które szczególnie sprzyjają rozwojowi takich zachowań. Wymienić tu można:
Cechy indywidualne jednostki, zachwianie równowagi psychicznej, osobiste frustracje,
Uwarunkowania środowiskowe, brak więzi społecznych, brak kontroli społecznej i wyraźnych norm postępowania,
Nierówny dostęp do dóbr materialnych, rozwarstwienie społeczne, bezrobocie,
Negatywne treści kultury masowej,
Przyswajanie negatywnych wzorców zachowań występujących w określonej grupie, np. rodzinie, szkole, miejscu pracy.
NIEKTÓRE ZJAWISKA PATOLOGICZNE CHRAKTERYSTYCZNE DLA WSPÓŁCZESNEJ CYWILIZACJI
ALKOHOLIZM
Alkoholizm jest uznawany za chorobę, polegającą na utracie kontroli nad ilością spożywanego alkoholu. Uzależnienie od alkoholu przypisywane jest różnym czynnikom:
fizycznym (dziedziczność),
psychologicznym (osobowość alkoholowa),
psychosomatycznym (dolegliwości fizyczne w okresie abstynencji powiązane z przeżyciami psychicznymi),
wpływom środowiska społecznego.
Wzrost spożycia alkoholu notuje się w obszarach zwiększonego ryzyka społecznego, w środowiskach bezrobotnych i zagrożonych bezrobociem. Nadużywanie alkoholu przyczynia się do wzrostu przestępczości, prowadzi do chorób psychicznych i problemów zdrowotnych (m.in. niewydolności wątroby i nerek), sprzyja szerzeniu się chorób wenerycznych, oraz jest częstym powodem rozpadu rodzin.
Alkoholizm można leczyć, choć jest to proces trudny i uzależniony głównie od chęci pacjenta. Osoba uzależniona może skorzystać z pomocy:
Profesjonalnych ośrodków terapii uzależnień i współuzależnienia
Samopomocowych grup Wspólnoty Anonimowych Alkoholików
Klubów abstynenta
Również krewni i przyjaciele osób uzależnionych mogą skorzystać z pomocy grup takich jak:
Al-Anon i Alateen
DDA (Dorosłe Dzieci Alkoholików)
NARKOMANIA
Narkomania jako patologiczne zjawisko masowe pojawiła się w latach 50-tych XX wieku we wszystkich wysoko rozwiniętych krajach Zachodu. W Polsce narkomania stała się poważnym problemem społecznym na początku lat 70-tych.
Rozmiary tego zjawiska oraz czynniki decydujące o narkotyzowaniu się ludzi z różnych grup wiekowych i społecznych nie są dostatecznie znane. Długotrwałe używanie środków odurzających prowadzi do ogólnego wyniszczenia organizmu, zmian psychofizycznych i ograniczenia możliwości samosterowania sobą. Jest również czynnikiem kryminogennym i jednym z kanałów zarażenia wirusem HIV. Osoby uzależnione stają się niezdolne do podejmowania innych ról społecznych, poza rolą narkomana.
Leczenie uzależnień obejmuje trzy etapy:
Detoksykacja - odtrucie organizmu, zlikwidowanie objawów zespołu abstynencyjnego - zwykle trwa od 2 do 4 tygodni
Leczenie ambulatoryjne w poradniach uzależnień, lub stacjonarne w ośrodkach rehabilitacyjnych, w ramach programów długoterminowych (do 2 lat) i krótkoterminowych (do kilku miesięcy). Celem terapii jest utrzymanie abstynencji oraz poprawa funkcjonowania psychicznego i społecznego.
Readaptacja społeczna - prowadzona w warunkach otwartych, ma na celu pomoc w powrocie do normalnych warunków.
PATOLOGIE SEKSULNE
Do patologii seksualnych zaliczamy: prostytucję, pedofilię, pornografię, zachowania kazirodcze, gwałt, napaść seksualną oraz seksoholizm.
Kazirodztwo należy do zachowań o najwyższym wskaźniku napiętnowania i potępienia. Oznacza ono „intymne relacje między krewnymi lub powinowatymi” W Polsce zabronione jest współżycie seksualne z krewnymi w linii prostej i przysposobionymi. Rodzina kazirodcza wypracowuje wiele komunikatów i reguł, których osią jest: zaprzeczanie, dwulicowość, zwodzenie, pomieszanie ról, przemoc i społeczna izolacja.
Pornografia - wg badań na całym świecie ponad 40mln ludzi regularnie ogląda pornografię. Największą grupę oglądaczy stanowią ludzie młodzi, w wieku 10-17 lat. Badania pokazują, że osoby uzależnione od pornografii najczęściej nie są w stanie stworzyć normalnej rodziny. Pornografia prowadzi do negatywnych konsekwencji takich jak:
poczucie winy, lęk przed ujawnieniem,
tłumiony gniew, wrogość, zatarte granice ról pokoleniowych,
bezradność, chaos poznawczy, poczucie fizycznego uszkodzenia.
Pedofilia - wśród czynników wpływających na rozwijanie się skłonności pedofilskich wymienia się: frustracje seksualne, niedojrzałość seksualną, obsesje erotyczne, neurotyzm, fobie seksualne i uzależnienia. Dla wielu sprawców charakterystyczne są również: brak empatii, niskie kompetencje społeczne, niska samoocena, psychopatia, agresywność, zaburzenia neurologiczne, osobowościowe i organiczne. Nadużycia seksualne w stosunku do dzieci powodują poważne, przewlekłe urazy psychiczne i szereg negatywnych następstw. Ofiary pedofilii mogą doświadczać nawracających traumatycznych epizodów, mogących utrzymywać się przez wiele lat.
Gwałtem określa się każdy akt seksualny, do którego jest się zmuszonym. Gwałt powoduje szereg negatywnych następstw jak np.: ryzyko pojawienia się depresji, myśli i prób samobójczych, ataków paniki, stanów lękowych, zaburzeń w przystosowaniu społecznym i wiele innych. Z badań wynika, że istnieje duży związek pomiędzy gwałtem, a spożywaniem alkoholu lub innych środków odurzających. Ofiarami gwałtów są najczęściej dzieci i kobiety poniżej 25 roku życia. Gwałciciel działa w sposób agresywny, wrogi, poniżający i dominujący, chociaż często czuje się słaby, zagrożony i zależny od innych; nie potrafi zaznaczyć swojej pozycji w społeczeństwie. Ma potrzebę pokazania swojej władzy, poprzez gwałt udawania sobie i ofierze, że jest potężny i posiada całkowitą kontrolę. Może wykazywać skłonności sadystyczne, uciekać się do skrajnej przemocy, okaleczać lub zamordować ofiarę.
Seksoholizm (inaczej erotomania) - polega na dążeniu do odbycia stosunku nie po to, by zyskać przyjemność, ale by rozładować emocje. Jest to dewiacja, która wchodzi w zakres patologii społecznej z powodu jej związku z przestępczością, prostytucją dzieci i pedofilią. Uzależnienie to niszczy stosunki międzyludzkie, degraduje człowieka do roli przedmiotu, prowadzi do rozpadu małżeństw i życia zawodowego, oraz do niszczenia zdrowia, zwiększa ryzyko zarażenia chorobami wenerycznymi i AIDS. Wśród przyczyn seksualizmu można wymienić: molestowanie seksualne w dzieciństwie, zdradę emocjonalną i odrzucenie, wciągnięcie w uzależnienie przez partnera, wstyd własnej seksualności, wychowywanie się w rodzinie uzależnionej, wykorzystanie fizyczne, emocjonalne i seksualne.
Bibliografia:
Świętochowska, U., (1998). Patologie cywilizacji współczesnej. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek
Kopka J. (2015). Patologie współczesnego społeczeństwa w perspektywie socjologicznych koncepcji etiologii dewiacji społecznych. W: Ignatowski G., Sułkowski Ł., Dobrowolski Z. (red.), Oblicza patologii zawodowych i społecznych (s. 15 - 21), Warszawa: Wydawnictwo Difin
Bębas S. (2011). Patologie seksualne skierowane przeciwko wolności seksualnej, prawu i obyczajowości. W: Bębas S. (red.), Oblicza patologii społecznych (s. 355 - 376). Radom: Wydawca Wyższa Szkoła Handlowa w Radomiu