Lekcja - style językowe
1. Wyjście od Skamandrytów i Awangardy Krakowskiej
Styl - sposób wyrażania się i stała tendencja w wyborze środków językowych, charakterystyczna dla danej sytuacji komunikacyjnej, autora, kierunku, gatunku literackiego, dzieła lub okresu»
Jedną z najciekawszych cech języka jest jego niepowtarzalność stylistyczna w odniesieniu do każdego człowieka z osobna. Oznacza to po prostu, że można rozpoznać człowieka po cechach stylu jak po liniach papilarnych. Każdy człowiek posługuje się typowym dla niego słownikiem o określonym zasobie, wynikającym z doświadczenia życiowego, wpływu środowiska wychowawczego czy erudycji, biorącej się z osobistych lektur. Każdy ma typowe dla siebie błędy czy ulubione frazeologizmy (czasem maniery językowe), wiążące się choćby z temperamentem. Język i styl podlegają na szczęście dojrzewaniu i rozwojowi. Niestety, równie często przejmuje się cechy języka środowiska, nawet gdy oznacza to prymitywizację stylu.
Zasady dobrego stylu
Czy można wskazać jakieś cechy ogólne dobrego stylu? Myślę, że jedną:
Dobry styl to taki, który jest dopasowany do sytuacji komunikacyjnej.
To, co będzie zaletą w rozprawie naukowej: drobiazgowość argumentacji, naukowa terminologia, serwowanie przykładów popierających wywód - w okienku na poczcie będzie denerwowało petentów, czekających w kolejce za takim „naukowcem”, tłumaczącym przez15 minut, że chce trzy znaczki po 2 zł. Po tym zastrzeżeniu można przytoczyć pewne
ogólne zasady dobrego stylu:
odpowiedniość stylu do sytuacji komunikacyjnej
komunikatywność
jasność
zwięzłość (dla stylów użytkowych)
oraz żywość (dla stylu artystycznego lub potocznego), czyli m.in.
obrazowość, plastyczność
sugestywność (figury retoryczne)
barwność (porównania, metafory)
bogactwo (frazeologia, leksyka)
urozmaicenie
Rodzaje stylów
W języku narodowym wyróżniamy jego odmianę ogólną (tzw. język literacki) oraz odmiany szczególne, związane z miejscem występowania (regionalne - dialekty, środowiskowe - żargony)
W języku literackim cel wypowiedzi determinuje użycie języka w sposób sformalizowany, ustalony, przewidywalny - albo przeciwnie: indywidualny, oryginalny, stąd możliwość wyodrębnienia stylów użytkowych lub stylu ogólnie nazwanego artystycznym.
Style użytkowe
Style użytkowe służą dobrej komunikacji w sytuacjach typowych, wymagających określonych zasad użycia języka, np.: w rozprawie naukowej, w kancelarii adwokackiej, w sytuacji publicznego, okolicznościowego przemówienia, ale też w codziennej sytuacji bezpośredniego porozumiewania się, także poprzez media.
Typowe style użytkowe w polszczyźnie to np.:
potoczny
naukowy
urzędowy
publicystyczny
retoryczny (przemówień)
Styl potoczny
Wiąże się z odmianami terytorialnymi (regionalizmy: pyrki, migawka, krańcówka)
Ekspresyjny, emocjonalny (dzięki kolokwializmom, wykrzyknieniom np. Ale lipa! To jest spec!; mózgownica, kiepeła, baśka pracuje)
Skrótowy (elipsy, równoważniki: Dwa kilo kartofli)
Częste uproszczenia fonet. (szejset, piendziesiont, włonczyć, w romantyźmie)
Obrazowy, barwny (frazeologia potoczna i metaforyka: trzymać język za zębami, nudny jak flaki z olejem, pasuje jak pięść do nosa, leżeć do góry brzuchem, włosy stanęły dęba)
Styl przemówień (retoryczny)
Dziś jest sztuką znaną nielicznym, kiedyś był umiejętnością oznaczającą dobre wychowanie i ogólną ogładę człowieka.
Retoryka - była sztuką mówienia, ujmowała oracje w reguły kompozycji i rytmu, wykorzystując zasadę stosowności (decorum) oraz różnorodne toposy („mądrość pokoleń”, miejsca wspólne). Mowy retoryczne spotkamy w prozie filozoficznej albo historiograficznej, ale i w poezji klasycyzującej. Współcześni - rzadko przemawiają, częściej - tylko mówią.
styl retoryczny
Służy przekonaniu odbiorcy (funkcja intelektualno-impresywna)
Staranny tok wywodu: argumentacja, kompozycja, puenta, polemika, chwyty erystyczne
Staranna składnia, bogate zdania złożone,
Ozdobniki stylistyczne (kwiecistość): pytania retor., apostrofy, wykrzyknienia, zwroty do adresata, odwołania i aluzje (literackie, mitologiczne, sakralne), hiperbole, peryfrazy, anegdoty i inne.
Styl naukowy
Stosowanie terminów, symboli, wzorów typowych dla danej dziedziny
Wiele wyrazów ogólnych, opisujących nazwy stosunków i zależności (wynikanie, pochodzenie, obserwacja, wniosek, teza, przesłanka)
Skomplikowane konstrukcje składniowe
Styl urzędowy
Kancelaryzmy (czyli specjalistyczne, biurowe słownictwo: awizować, prolongata, kontrola, koncesja)
Utarte, przestarzałe formuły o stałym składzie słownym (Uprasza się o...Niniejszym zawiadamia się... Prośbę swą motywuję... Ustala się opłatę w kwocie)
Wyrazy i zwroty nakazowe (Zobowiązuje się obywatela do...W razie nieuiszczenia opłaty grozi odpowiedzialność karno-skarbowa...)
Styl publicystyczny
Mieszanina stylu potocznego z terminami społecznymi, polit., ekonom.,
Środki obrazowe (wyścig zbrojeń, klimat odprężenia, pakiet propozycji rozbrojeniowych)
Styl artystyczny
Odrębne cechy posiadają style ludzi pióra i w ogóle artystów, są o wiele barwniejsze i mniej sformalizowane, często indywidualne i wyraziste, czasami nawet niepowtarzalne.
Wypowiedzi artystyczne podporządkowane są funkcji estetycznej, a więc ich język i styl służą zwróceniu uwagi czytelnika na sposób mówienia, na wewnętrzną organizację wypowiedzi.Temu celowi służą
Style artystyczne typowe
Przy całej oryginalności indywidualnego stylu Mickiewicza, można dokonać próby wskazania ulubionych motywów autora, sposobu obrazowania, typowych dla niego konstrukcji metaforycznych - powtarzanych w różnych utworach. Okaże się wtedy, że ten niezwykle zindywidualizowany styl artystyczny może stać się z pewnego względu stylem typowym:
styl epoki: np. barokowy, romantyczny
styl gatunku: np. ody, paraboli, proroctwa
styl autora: np. Mickiewicza, Balzaca
styl konkretnego utworu: np. Biblii, Księgi Genesis, Apokalipsy św. Jana
Wyróżniki stylu artystycznego
Używanie specjalnych, wyszukanych słów, należących do słownika literatury, rzadko spotykanych w mowie potocznej (poetyzmy: ruń, toń, gorzeć, kwilić, spowić, nieboskłon, przestwór)
Osiąganie barwności, plastyczności, ekspresji za pomocą tropów artystycznych: epitety, porównania, metafory, apostrofy, kontrast, antyteza, hiperbola, peryfraza
Twórcze wykorzystanie języka: nowatorstwo języka (neologizmy, metafory, stylizacja, parodia), eksperymenty i zabawy słowne (słowotwórcze, fonetyczne środki stylistyczne)
Przykłady stylów użytkowych
Styl naukowy
Jest częstym zjawiskiem, że odruch warunkowy, wypracowany w pewnym otoczeniu, w danym pokoju, w obecności danej osoby itp., występuje tylko właśnie w tej sytuacji. Dość jest przenieść psa do innej ubikacji bądź powierzyć prowadzenie doświadczeń innej osobie, a odruch może zupełnie zawieść. Dowodzi to, że istotnym bodźcem warunkowym nie było samo wybrane przez nas działanie, np. odgłos metronomu czy widok zapalonej żarówki, lecz był to bodziec złożony, w którym różne elementy sytuacji brały udział. Tylko powtórzenie całego zespołu warunków umożliwia powtarzanie się odruchu.
Specjalnym rodzajem hamowania jest hamowanie tzw. opóźniające. Zwykle stosuje się bodziec bezwarunkowy w kilka sekund po zadziałaniu warunkowego. Jeśli przerwę tę przedłużać, to pies stopniowo staje się coraz bardziej apatyczny, wreszcie zwija się w kłębek i zasypia. Proces ten rozwija się stopniowo. Gdy bodziec bezwarunkowy stale jest odsunięty o parę minut od warunkowego, to odruch warunkowy opóźnia się, występuje nie od razu po zadziałaniu bodźca warunkowego, lecz przesuwa się coraz bliżej chwili włączenia bodźca bezwarunkowego.
Styl retoryczny
„Miło nam być świadkami postępów waszych tego roku, młodzieży polska. Macie tu wiele trudności do zwalczenia. Brakuje wam tego, na czym nie zbywało ojcom waszym. Brakuje wam żywiołu ojczystego, tego, co niebo ojczyste daje, co z ziemi rodzinnej wydobywa się, co starożytni nazwali genius loci (ducha miejscowego), grona przyjaciół, krewnych, tego, co nam otwarło młodość naszą i co tak silnie pomagało nam w życiu przyszłym; słowem nie macie kraju. Dla was wszystko, cośmy wynieśli z tej wielkiej Polski, zamknięte w ciasnym obrębie czterech ścian szkółki waszej. Tu jeszcze znajdujecie ojczyznę; za szkołą zaczyna się już świat obcy.
Ale też macie pomoce, jakich ojcowie wasi nie mieli. Stoicie na świeczniku narodowym. Ojczyzna patrzy na was.(...)
Tak dążąc, nie zaniechajcie przymiotów polskich; pomnijcie, że jesteście z kraju Kościuszków i Sobieskich.”
(Adam Mickiewicz , Francja 1854 r.)
Przykłady stylizacji artystycznej
Artystyczna stylizacja gwarowa
Byli w jednej wsi gazdowie bardzo bogaci, mieli syna jedynaka i chcieli go byli straśnie dobrze ożenić. Ale wybór był trudny, bo się dziewki pchały jedna przez drugą i każda swoje cnoty przedstawiała.
Aż raz powiada baba do chłopa :
- Wies, Wojtek, tak nie zrobimy nic. Nie poznas cłowieka, ino wtedej, kie nie wie, ze na niego patrzis. Oblec się za dziada i pomiendzy hałupy idź - wtora cie dziewka nolepi obdarzy, s tom nasego Kube ozenime. Bedzie nolepsa.
Zwidziało się to chłopu, ta babska rada, wdział starą czuchę, łatane portki, wziął na plecy torbę, w rękę kij i poszedł. Rzekomo dziad
Idzie pomiędzy chałupy, chodził cały dzień, wrócił wieczorem i siada na ławie zmartwiony, a gębę miał z jednej strony spuchniętą.
No coz ?- pyta się go baba.- Wtoraz ci się na niewiaste udała ?
He - powiada chłop - obiór trudny. Zasełek ku piersej : dała mi spyrki, zasełek ku drugiej: dałą mi obrazek świencony, zasełek ku trzeciej : wyprała mi kosule - cos teraz wies? Jedno scodra, drugo nabozna, trzecio robotna - syćkie dobre.
Hm - mruknęła baba.- Iści ze obiór trudny... Ale coz ci to, co mas gębe spuchnionom ?
E to nic, ani gwary nie warce. Zasełek ku scwortej, dała mi w pysk - powiada chłop.
A baba jak nie skoczy z ławy, jak nie krzyknie :
- E głuptaku jeden ! nie gados nic? I jesce medetujes?! Jedy to tak, jakby ci sam Pon Jezus Przenajświentsy z nieba palcem pokazał!
(Kazimierz Przerwa-Tetmajer Na Skalnym Podhalu)
Stylizacja biblijna
Albowiem gdy Wolność zasiędzie na stolicy świata, będzie sądzić narody.
I rzeknie do jednego narodu : Oto byłam napastowana od zbójców i wołałam do ciebie, narodzie, o kawał żelaza do obrony i o garść prochu; a tyś mi dał artykuł gazety. A naród ów odpowie : Pani moja, kiedyż wołałaś do mnie? I odpowie Wolność : Oto wołałam ustami tych pielgrzymów, a nie słuchaliście mnie; idźcie więc w niewolę, kędy będzie świst knuta i chrzęst ukazów.
I rzeknie Wolność do drugiego narodu : Oto byłam w utrapieniu i w nędzy i prosiłam ciebie, narodzie, o opiekę od prawa i o opatrzenie; a tyś na mnie rzucał ordynansami. I odpowie naród : Pani moja, kiedyś przychodziła do mnie ? I odpowie Wolność : Przychodziłam do ciebie w stroju tych pielgrzymów, a tyś mną wzgardził; idźże więc w niewolę, kędy będzie świst knuta i chrzęst ukazów.
Zaprawdę, mówię wam, iż pielgrzymstwo wasze stanie się dla mocarstw kamieniem obrazy.
(A. Mickiewicz Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego)
http://polskiwdwunastce.edu.pl/w12/11
4