Encyklopedia kultury polskiej XX wieku pod redakcją Jerzego Bartmańskiego

• Zróżnicowanie wewnętrzne języka na odmiany i style jest funkcją zróżnicowania wspólnot komunikatywnych, dziedzin kultury, sposobów widzenia świata.

Im bardziej rozwinięte i zróżnicowane wewnętrznie społeczeństwom im bogatsza kultura, tym więcej wyodrębnionych odmian i stylów, a także gatunków mowy.

• Język ogólnopolski (dialekt kulturalny, język literacki) jest narzędziem porozumiewania się przeznaczonym dla wszystkich Polaków. Podstawowa odmiana języka, której używa się we wszystkich sytuacjach publicznych, instytucjach publicznych.

Przeciwstawia się zarówno gwarom, które mają charakter lokalny, jak też różnym językowym odmianom środowiskowym- socjolekty. ( język ogólnopolski: ustny, pisany).

• Język jest narzędziem ekspresji jednostki, a także narzędziem w kontaktach międzyludzkich, podstawowym narzędziem ludzkiego myślenia i nośnikiem doświadczeń przekazywanych z pokolenia na pokolenie.

• Poprawność językowa to posługiwanie się językiem zgodnie z jego normą.

Norma opisuje elementy systemu językowego uznawane za wzorcowe i poprawne.

n. wzorcowa- oficjalna

n. użytkowa- potoczna

uzus- poprawne i niepoprawne

• Pojęcie normy języka wiąże się ściśle z problemem jego odmian funkcjonalnych, socjalnych, terytorialnych z jakością kontaktu ( oficjalnego czy nieoficjalnego, mówionego czy też pisanego).

Wszystkie te odmiany w mniejszym lub większym stopniu różnią się od siebie, choć wszystkie zawierają wiele wspólnych składników, zwłaszcza w zakresie systemu gramatycznego i słownictwa podstawowego.

STYLE

Zespół środków językowych wybieranych przez nadawcę lub nadawców tekstu jako najbardziej przydatne ze względu na cel wypowiedzi.

STYL POTOCZNY

• Pierwszy w kolejności przyswajania wariant języka, ten którego uczymy się w rodzinnym domu jako dzieci; naturalny środek komunikowania się;

• Język najprostszy, najbardziej konkretny, najbliższy;

• Zawiera zasób podstawowych form i sensów;

• Przewaga zdań pojedynczych nad złożonymi

STYL ARTYSTYCZNY

• Język literacki;

• Zawiera różne środki stylistyczne właściwe w danej epoce

• Bogactwo słownictwa

• Najważniejsze by spełniał funkcję estetyczną i poetycką

STYL URZĘDOWY

• Zawiera ustalone reguły

• Bezosobowe zwroty do odbiorcy

• Precyzyjność

STYL NAUKOWY

• Występuje w pracach naukowych

• Styl zróżnicowany ze względu na przedmiot badań

• Specjalistyczne słownictwo, terminy naukowe

• Zwięzłość i logiczność

• Nakierunkowany na wytwarzanie i komunikowanie wiedzy

• Przewaga rozbudowanych zdań

LUDOWY STYL ARTYSTYCZNY

• Folklor- ludowe pieśni, bajki, przysłowia

Encyklopedia kultury polskiej

TERYTORIALNE ODMIANY POLSZCZYZNY

Do terytorialnych odmian języka należą dialekty i gwary ludowe oraz odmiany regionalne pojmowane szerzej, w tym gwary miejskie.

Główne polskie dialekty: KASZUBSKI, MAZOWIECKI, WIELKOPOLSKI, MAŁOPOLSKI, ŚLĄSKI.

Język ogólnopolski i dialekty mają w zasadzie wspólną strukturę gramatyczną oraz przeważającą część słownictwa podstawowego. Odrębności zaznaczają się przede wszystkim w fonetyce.

Pierwszorzędną rolę w podziale polskiego obszaru dialektalnego odgrywają cechy fonetyczne ( mazurzenie, fonetyka międzywyrazowa)

Cechy systemowe z racji ich regularności i funkcjonalnej stabilności uznaje się za najpewniejsze wyznaczniki odrębności dialektów. Słownictwo, odznaczające się większą mobilnością, niż zjawiska gramatyczne i fonetyczne, jest uważane za mniej pewny wyznacznik granic między gwarami i dialektami.

MAZURZENIE- proces fonetyczny polegający na wymawianiu zamiast spółgłosek dziąsłowych CZ,SZ,Ż,DŻ głosek zębowych C, S, Z, DZ.

Szkoła -> skoła; lepse, grubse, zył, coło

Jest to właściwość dialektu mazowieckiego, części gwar Warmii i Mazur oraz większej części dialektu śląskiego.

FONETYKA MIĘDZYWYRAZOWA- udźwięcznienie lub ubezdźwięcznienie, polega na odmiennym zachowaniu się wygłosu wyrazu przed nagłosem następnego wyrazu.

Brat ojca -> braD ojca; sad rośnie - > saT rośnie

DYFTONGIZACJA- proces przekształcenia się samogłoski w dyftong

DYFTONG( dwugłoska) - pojedyncza samogłoska (na ogół długa) o zmiennym przebiegu artykulacji, co sprawia, że ucho ludzkie słyszy dwa dźwięki, mimo że są one zespolone niejako w jeden i mają właściwości pojedynczej samogłoski.

DIALEKTY

Mowa ludności pewnej dzielnicy kraju różniąca się od języka ogólnonarodowego i innych dialektów swoistymi cechami, głównie fonetycznymi i leksykalnymi.

DIALEKT KASZUBSKI:

• Bardzo zróżnicowany wewnętrznie, rozpada się na wiele gwar

• Stwardnienie spółgłosek: ś, ź, ć, dź, np. dzis, jesc

• Brak mazurzenia

• Usuwanie ruchomego e w bezkońcówkowych formach rzeczowników z przyrostkami

– ek, -ec, np. domk

DIALEKT WIELKOPOLSKI:

• Udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa

• Dwugłoskowa/Dyftongiczna wymowa samogłosek, np. traUwa, ptaUk

• Wąska wymowa samogłosek, np. wszYńdzie, porzUndek

• Brak mazurzenia

DIALEKT ŚLĄSKI:

• Silne pochylanie samogłosek ( syr – ser, mioł – miał)

• Bardzo zróżnicowany, różne jego gwary nawiązują do sąsiednich obszarów innych dialektów

• Mazurzenie w większej części dialektu śląskiego

DIALEKT MAŁOPOLSKI

• Przechodzenie wygłosowego –CH w –K ( w części gwar górskich w –F )

Dach => dak; na nogach => nogak, nogaf

• Mazurzenie

DIALEKT MAZOWIECKI

• Ubezdźwięcznienie fonetyki międzywyrazowej

• Zlewanie się Y z I, lody => lodi; list => lyst

• mazurzenie

Stanisław Grabias

SOCJOLEKTY

• to odmiany języka narodowego powstałe we wspólnotach ludzkich wyznaczonych pewnym rodzajem więzi społecznej.

języki grupowe, j. zawodowe, gwary środowiskowe, slangi, żargony

Opis socjolektów wymaga refleksji na temat zjawisk społecznych, takich jak: charakter działalności grupy, typ kształtującej ją więzi, miejsce grupy w życiu całego społeczeństwa, system wartości podzielanych przez jej członków i wyznaczających im sposoby postępowania.

Socjologia wyróżnia 3 typy kontaktów społecznych i trzy rodzaje związanych z tymi kontaktami układów kultury.

1. Układ kultury w kontaktach bezpośrednich, tj. osobistych i zindywidualizowanych; w układzie tym sytuują się językowe zachowania rodzinne oraz odmiany języka powstające w kręgach rówieśniczych i towarzyskich.

2. Układ instytucjonalny, częściowa sformalizowany, a więc wyznaczony społecznie utartymi zachowaniami, dopuszczający w niektórych sytuacjach zachowania indywidualne, nastawiony na kontakt w obrębie grup powstałych na zasadzie jedności celów; w układzie tym tworzą się zawodowe odmiany języka.

3. Układ kultury masowej odznaczający się komunikacją ujednoliconą, powszechnie dostępną, nastawioną na wzajemny kontakt wszystkich grup społecznych; środkiem komunikacji masowej jest polszczyzna ogólna w jej odmianie mówionej i pisanej.

Socjolekty funkcjonują w dwu pierwszych układach kultury, obejmujących kontakty bezpośrednie i instytucjonalne. Powstają tu odmiany językowe kręgów towarzyskich(np. język szachistów), środowisk rówieśniczych( slang skinów, hipisów, studencki) i wielu grup zawodowych uprawiających działalność jawną, społecznie aprobowaną( język żołnierski, marynarski), lub działających nielegalnie( żargon złodziejski).

• Badania nad uwarunkowaniami zachowań językowych pozwalają twierdzić , że niemal każdy człowiek, będąc członkiem wielu grup społecznych staje się nosicielem wielu socjolektów.

• Grupotwórcza funkcja socjolektu polega na:

- jednoczeniu: socjolekt łączy jednostkę ze zbiorowością;

- odróżnieniu: socjolekt przeciwstawia wyodrębnioną zbiorowość innym grupom społecznym;

- nadawaniu prestiżu: własny socjolekt świadczy o wysokiej randze grupy w życiu społecznym;

-dostarczeniu narządzi do interpretowania rzeczywistości: socjolekt, jak każdy język, w pewien sposób kreuje rzeczywistość narzucając obraz świata poprzez utrwalenie i przenoszenie systemu wartości społecznych, np. grupa brutalna tworzy brutalny język, język podtrzymuje brutalizacje zachowań.

• Umiejętność posługiwania się socjolektami zależy od stopnia uczestnictwa jednostki w życiu społecznym; im mniejszy stopień uczestnictwa, tym mniejsza znajomość właściwych danej wspólnocie socjolektów i większy stopień czystości tego socjolektu, który dla jednostki jest najważniejszy.

KATEGORIE SOCJOLEKTALNE

O istocie socjolektu decyduje:

- repertuar językowych środków utworzonych przez grupę społeczną;

- funkcje, jakie ten repertuar spełnia w kontaktach między członkami tworzącej go grupy.

1. KATEGORIE SOCJOLEKTALNE:

• ZAWODOWOŚĆ- przydatność środków językowych w profesjonalnej działalności

• TAJNOŚC- możliwość takiego kodowania informacji, aby w miarę potrzeby grupy była ona dostępna tylko osobom wybranym

• EKSPRESYWNOŚĆ- językowe sposoby informowania o stosunku członków grupy do rzeczywistości

1. KATEGORIE SPOŁECZNO-KULTUROWE

• Ukryte w zachowaniach grupy wartości, za pomocą których interpretuje się rzeczywistość, oraz wiedza na temat sposobów praktycznego postępowania i osiągania celów

ZAWODOWOŚĆ

Można mierzyć:

1. Składem zasobu leksykalnego: w każdym socjolekcie odnajdujemy słownictwo związane z zawodowymi realiami grupy oraz słownictwo dotyczące człowieka i świata w ogóle. Ilościowy stosunek jednej warstwy znaczeniowej do drugiej jest bez wątpienia miernikiem zawodowości.

2. Potrzebami nominacyjnymi: słownictwo warstwy zawodowej może wynikać z konieczności nazywania swoistych zjawisk profesjonalnych.

3. Sposobem ujmowania rzeczywistości. Rysują się tu dwie tendencje:

skrótowość wypowiedzi- w trakcie wykonywania profesjonalnej czynności wystarczy zasygnalizować treść komunikatu niepełnym wypowiedzeniem ( np. w lewo skos)

peryfrastyczność- zastąpienie wyrazu przez szereg innych, w celu urozmaicenia stylistycznego( np. upolować gwiazdę- awansować)

TYPOLOGIA SOCJOLEKTÓW

1. Socjolekty o prymarnej funkcji profesjonalno-komunikatywnej:

1. Języki zawodowe(łowiecki, marynarski)- odmiany o charakterze jawnym, w których dobór środków językowych podporządkowany jest sprawnemu i ścisłemu przekazywaniu myśli

2. Żargony( więzienny)- intencjonalnie tajne odmiany języka, w których środki językowe podporządkowane są takiemu kodowaniu informacji, aby była dostępna tylko dla osób wybranych

1. Socjolekty o prymarnej funkcji ekspresywnej:

1. Slang(studencki)- intencjonalnie jawne odmiany języka, w których dobór środków językowych podporządkowany jest ekspresywności

2. Odmiany językowe o charakterze krypto zabawowym( tzw. Tajny język dzieci)