STYLE FUNKCJONALNE
Style funkcjonalne - uformowane i skonwencjonalizowane w obrębie języka literackiego sposoby kształtowania wypowiedzi związane z określonymi typami sytuacji użytkowania języka i komunikowania się członków danej społeczności; charakteryzują się doborem takich środków językowych, które uznane są za szczególnie przydatne ze względu na określony typ wypowiedzi i pełnione przez nie funkcje społeczne.
artystyczny
naukowy
publicystyczny
urzedowo-kancelaryjny
mówiony.
CECHY JĘZYKA POTOCZNEGO W UJĘCIU BARTMIŃSKIEGO
Pierwszy język człowieka;
Jest to przede wszystkim pierwszy w kolejności przyswajania wariant języka, ten którego uczymy się w rodzinnym domu jako dzieci, który potem długo jeszcze wystarcza nam do porozumiewania się w codziennych sytuacjach życiowych;
Język najprostszy, najbardziej konkretny, najbliższy;
Pomaga nam zrozumieć, objaśniać nowe dla nas wyrazy i pojęcia, a także kontrolować wyrazy wieloznaczne, niejasne; (gdy chcemy, aby ktoś wyjaśnił nam znaczenie jakiegoś słowa, to prosimy, żeby zrobił to właśnie w języku potocznym).
Bogata synonimika potoczna, np. głowa - arbuz, beret, czerep itp.
Słownictwo ekspresywne, np. babsztyl, komuch, jełop, dzidziuś. Wyrazy neutralne w języku literackim mogą w odmianie potocznej wyrażać ironie, np. hrabina, lalka.
Duża obrazowość, np. zerwać się z choinki, wieś zabita dechami
Składnia obejmująca zdania niepełne, urwane, równoważniki zdań.
Potok składniowy - ciąg wyrazów nie uporządkowanych logicznie i składniowo, luźno powiązanych
Uproszczenia fonetyczne
Dosadne porównania, np. ostry jak brzytwa, biedny jak mysz kościelna.
Nieuzasadnione wtręty, powtarzanie wyrazów, np. moja droga, po prostu, nieprawdaż, znaczy się; służą one podtrzymywaniu dialogu.
WARTOŚCI STYLU POTOCZNEGO
Styl - rozpoznawalny i uporządkowany inwentarz środków, zintegrowany przez zespół określonych zasad i wyposażony w określone wartości (wiedza o świecie).
Przyczyny dominacji stylu potocznego:
przyswajany jako pierwszy
najczęściej używany przez największa luczbę osób
zawiera zasób podstawowych form i sensów
utrwala elementarne struktury myślenia i percepcji, ściśle związanymi z elementarnymi potrzebami człowieka w aelementarnych sytuacjach egzystencjalnych
Antropocentryzm:
styl pokazany ujmuje świat z punktu widzenia określonego człowieka
najbardziej rozbudowana grupa słów odnosi się do człowieka
orientacja przestrzenna odnosi się do ciała człowieka (góra-dół, prawy-lewy, przód-tył)
nazwy części ciała = źródło metaforyki (główka kapusty, szyjka butelki, noga stołu, ramię dźwigu)
ciało człowieka - punkt odniesienia dla miar (łokieć, stopa, po dziurki w nosie, po uszy)
wyrażenia: o mały włos, na oko, w mgnieniu oka.
Konkretność - wyrazy konkretne liczniejsze od abstraktów.
CHARAKTERYSTYKA NOWOMOWY
Jest to zbiór pewnym konwencji wypowiedzeniowych, utartych zwrotów, stereotypów, schematów, itp. typowych dla tekstów totalitarnych w wersji komunistycznej. To inaczej język władzy i kontrolowanych przez nią środków masowego przekazu, służący celom propagandowym i manipulowaniu wolą, nastrojami i zachowaniami społecznymi. Jest to forma swoistego kontaktu władzy ze społeczeństwem. Aby te cele osiągnąć, totalitarna władza musi mieć monopol informacyjny. Monopol ten przejawia się najsilniej w istnieniu państwowej cenzury prewencyjnej, którą objęte są przede wszystkim teksty publiczne. Cenzura w skrajnych przypadkach może dotyczyć także zachowań pozawerbalnych: ubioru, muzyki, stylu bycia itd., np. w czasach stalinowskich zakazana była muzyka jazzowa jako „muzyka imperialistyczna”.
O zjawisku nowomowy można mówić dopiero w odniesieniu do XXw., w związku z powstaniem wówczas ideologii marksistowsko-leninowskiej, obowiązującej w krajach realnego socjalizmu. Zasięg jej występowania znacznie się rozszerzył, w których komuniści co prawda nie rządzą (Francja, Włochy), ale odgrywają ważną rolę.
Funkcje nowomowy:
funkcja perswazyjna - wpajanie rządzonym określonych ocen, postaw i przekonań, o zmuszenie ich do przyjęcia ideologii komunistycznej. Prowadzi to do „zniewolenia umysłu”, do odebrania samodzielności myślenia i zdolności do refleksji nad tym, co się dookoła dzieje
funkcja zakłócająca - polega na dezinformowaniu obywateli przez podawanie informacji spreparowanych, przekształconych, sfałszowanych (jest to swoiście rozumiana funkcja komunikacyjna)
funkcja manifestowania przez władzę wszechobecności i opiekuńczości - służą temu liczne i drobiazgowe informacje o działalności najwyższych władz państwowych ( sekretarza, prezydenta, premiera) o wizytach w zakładach pracy, kopalniach, na budowach. Chodzi o pokazanie, jak rząd troszczy się o obywateli - jest wszędzie i zawsze;
funkcja rytualno-fatyczna - jest ona bliska poprzedniej, gdyż w komunikatach o wizytach musiały występować stałe formuły, które poza manifestacją wszechobecności włądców miały na celu podtrzymywanie kontaktu z „ludem miast i wsi”, np. towarzysze i obywatele, ludu pracujący miast i wsi, towarzyszki i towarzysze. Dodatkowo silna rytualizacja tekstów wyraża się w stosowaniu zwrotów konwencjonalnych i stereotypowych, np. dalsze zacieśnienie braterskiej współpracy, szerokie poparcie, wyciągać wnioski z doświadczeń historii, wszyscy uczciwi ludzie, bijące serce partii, agenci imperializmu.
Funkcja kontrolna - w tekstach komunistycznych chodziło o wywieranie nacisku, m.in. na dziennikarzy i pisarzy, którzy przez użycie języka propagandy mieli demonstrować swoją lojalność wobec władzy, a jednocześnie wpływać na świadomość wolę społeczeństwa.
Funkcja magiczna - zadaniem języka ie jest opisywanie czy poznawanie rzeczywistości, ale jej swoiste tworzenie w słowie, tak by była zgodna z założeniami ideologicznymi i obowiązującymi w danej chwili tezami propagandy; kreowanie rzeczywistości za pomocą słów, którym nadawano moc sprawczą. Dla kreowania rzeczywistości dokonywano manipulacji na słowach przez nadawanie im wartościowania, którego dotąd nie miały, albo naużywano wyrazów o neutralnym bądź pozytywnym zabarwieniu, np. batalia o lepszą przyszłość, oddani partii, głęboko związani z narodem, bronić wartości socjalistycznych.
Tabu językowe - w ustroju komunistycznym nie wolno było używać takich słów jak strajk, bunt, stalinizm, kryzys, inflacja, recesja. Zastępowano je określeniami jak: wydarzenia grudniowe, przerwy w pracy, przestoje, okres błędów i wypaczeń, kult jednostki, praska wiosna, przyjść z bratnią pomocą.
Właściwości nowomowy:
przewaga wartościowania nad znaczeniem - słowo ma narzucać wartości, a nie przekazywać informacje
reguły rytualności - nowomowa stanowi połączenie wykładników pragmatycznych (jest środkiem uprawiania manipulacji, propagandy) i rytualnych
magiczność - wypowiedź nie służy przekazywaniu informacji ani opisywaniu rzeczywistości, lecz jej stwarzaniu. Slogan ma kreować rzeczywistość: naród z partią, partia z narodem; byliśmy, jesteśmy, będziemy; jedność wszystkich Polaków; Polska Zjednoczona Partia Robotnicza jest przewodnią siłą narodu;
arbitralność decyzji - ponieważ język jest narzędziem w rękach autorytarnej władzy, reguluje ona odpowiednimi przepisami używanie poszczególnych słów (tzw. słowa z rozdzielnika). W ten sposób powstają teksty-matryce, które stają się obowiązujące w przemówieniach m.in. pierwszych sekretarzy PZPR.
Antykomunikacyjność - wyklucza wszelki dialog, dyskusję, czy negocjacje. Służy wyłącznie do przekazywania rozkazów, obwieszczeń, instrukcji, pouczeń. Jest to mówienie jednostronne, a podmiotem mówiącym jest władza.
Totalitarna natura - pełniąc rolę uniwersalnego metajęzyka, nie podlega metajęzykowemu opisowi, tzn., że przypisując jej prawo oceniania wszelkich rodzajów wypowiedzi, nie pozwala się na jakiekolwiek jej ocenianie i komentowanie. Nie podlega więc zmianom, ma być bezkrytycznie akceptowana i stosowana.