STAN PRZED TRANSFORMACJĄ

System gospodarczy Czechosłowacji aż do samego końca charakteryzował się ścisłym trzymaniem się wszystkich zasad gospodarki centralnie planowanej. Oznaczało to zapóźnienie kraju, ale gospodarka odznaczała się równowaga wewnętrzna i zewnętrzną. Budżet był zrównoważony a płace i ceny były trzymane w ryzach, nie było nawisu inflacyjnego ani poważniejszych napięć w bilansie płatniczym. Zadłużenie (6 mld $) nie stwarzało problemów.

DESTABILIZACJA

Nieuchronną konsekwencja procesu transformacji była destabilizacja w formie skokowego wzrostu inflacji, recesji gospodarczej i deficytu budżetowego. W szczególnym stopniu przyczyniły się do tego:

- głęboka dewaluacja korony (o blisko 100%) poprzedzająca wprowadzenie wymienialności wewnętrznej

- uwolnienie znacznej części cen dotychczas regulowanych

- otwarcie gospodarki na konkurencję zagraniczną

- załamanie rynków RWPG i przejście państw członkowskich do drastycznie zredukowanych obrotów opartych na cenach światowych.

INFLACJA

W pierwsze 3 miesiącach 1991 r. wystąpił nagły szok cenowy spowodowany liberalizacją cen i redukcją subsydiów. PKB obniżyło się o 14% i pojawił się ponad 3% deficyt budżetowy. Oczekiwania inflacyjne okazały się zaniżone. Inflacja osiągnęła wówczas 40% w skali roku. W 92 r. udało się osiągnąć inflacje na poziomie 11,3% rocznie. W 93 r. wzrosła ona do 21%, co było spowodowane ożywieniem gospodarczym.

BEZROBOCIE

Pomimo nagłych zmian, w Czechach występowało zaskakująco niskie bezrobocie. W latach 1991-93 odpowiednio: 4,1% , 2,4% , 3,4%. Zjawisko to, będące fenomenem wśród państw postsocjalistycznych, można wytłumaczyć niedostatkami w reformach skali mikro (brak faktycznej restrukturyzacji dużych przedsiębiorstw), oraz korzystnym położeniem Czech, graniczących z Niemcami i Austrią.

PRYWATYZACJA

Program powszechnej prywatyzacji był przeprowadzony w dwóch etapach: pierwszy, jeszcze w Czechosłowacji w latach 1990-92 (sprywatyzowano wówczas około 1,5 tysiąca firm o szacunkowej wartości 12 miliardów $ - 8 mln obywateli wzięło udział). Drugi już w Czechach w latach 93-94 (861 przedsiębiorstw o wartości 5,25 miliarda $ - 6 mln obywateli) .

Była to prywatyzacja voucherowa (kuponowa) - obywatele mogli kupować książeczki kuponowe uprawniające do nabywania akcji prywatyzowanych firm. Jeżeli ktoś nie chciał inwestować, mógł swoją książeczkę zdeponować w funduszu inwestycyjnym (powstało 400). Poza tą, istniały też inne drogi prywatyzacji, przede wszystkim kapitałowa z wiodącym udziałem kapitału zagranicznego. 1993 r. udział sektora prywatnego w PKB osiągnął 55%.

PROPAGANDA

Władze czeskie przedstawiały prywatyzację jaki inne reformy jako swoje wielkie sukcesy. Była to propaganda rozgłaszana dla uspokojenia społeczeństwa i utrzymania poparcia.

Niestety w 95 r. okazało się, iż prywatyzacja to po części fiasko. Była to bezprecedensowa próba stworzenia „ludowego kapitalizmu” gdzie własność przedsiębiorstw byłaby rozproszona pomiędzy większością społeczeństwa. W rzeczywistości tylko ok. 10-20% społeczeństwa jest skłonne inwestować w akcje. W rezultacie część prywatyzacji była pozorna.

RESTRYKCYJNA POLITYKA FISKALNA

Systematycznie z roku na rok ograniczana była redystrybucyjna rola państwa, dzięki stałemu obniżaniu dochodów i wydatków sektora publicznego w PKB. (od 52% w 1990, przez 45-46% w 1993, do 40 % w 1997). Zmniejszono udział podatku dochodowego od przedsiębiorstw i podatku rolnego, podczas gdy zwiększyła się rola podatku dochodowego od osób fizycznych i podatku obrotowego. Zreformowano system podatkowy wprowadzając w 1993 r. podatek VAT.

Redukowano wydatki sektora publicznego - radykalnie zredukowano subsydia (szczególnie dla rolnictwa i gospodarstw domowych). Cięcia objęły wszystkie kategorie wydatków. W efekcie w 1991 r. wystąpiła nadwyżka wysokości 1% zaś w kolejnych latach niewielki deficyt (poniżej 1%). Dzięki niskiej stopie bezrobocia, udało się stopniowe zmniejszanie się transferów do przedsiębiorstw i na cele socjalne.

Ustanowiono nowe fundusze ubezpieczeń społecznych:

- niezależny od budżetu Fundusz Ochrony Zdrowia

- mające być niezależnymi od 1994 Fundusz Ochrony Socjalnej i Fundusz Zatrudnienia.

Składki na te fundusze wpływały zarówno od pracodawców jak i pracowników.

ZADŁUŻENIE

Rząd Czechosłowacki poza sektorem bankowym korzystał jedynie z pożyczek z EWG, Banku Światowego i państw G-24. W 1993 r. zadłużenie rządu centralnego szacowane było na 21-22% PKB. Obsługa tego zadłużenia wynosiła ok. 4% wydatków budżetowych.

Z pożyczek pokrywane były straty kapitałowe sektora bankowego spowodowane dewaluacją pieniądza krajowego 1990r. Przejmowanie niektórych trudnych do ściągnięcia zobowiązań zagranicznych w bankach krajowych

KONTROLA PŁAC

Po negocjacjach pomiędzy rządem, pracodawcami i związkami zawodowymi ustalono podwyżkę płac o 5% w 90 r. (spowodowana wzrostem kosztów utrzymania) i ewentualne dalsze podwyżki uzależnione od poziomu inflacji. Pomimo tej umowy płace realne spadły o 24%. W 92 r. osłabiono kontrole płac, ale w 93 r. wprowadzono podatek na przedsiębiorstwa podwyższające płace o więcej niż 5%. Władze Czeskie były dosyć uległe w kwestii podwyżek płac.

POLITYKA MONETARNA

W początkowym okresie 1990/91 polityka monetarna była bardzo restrykcyjna i skupiała się głównie na stabilizacji cen i kursu waluty krajowej. Ciekawostką jest, że ani rząd ani bank centralny nigdy oficjalnie nie zobowiązały się do obrony ustalonego kursu. Bardzo aktywna w tym okresie była polityka stopy dyskontowej dla regulowania stopy procentowej. Aż do 92 r. krótkoterminowy kredyt refinansowy Banku Centralnego był osiągalny tylko po stopie dyskontowej. Rola tej polityki stopniowo słabła. Kontrola podaży pieniądza nasiliła się na przełomie 1992 i 93 roku gdy trzeba było reagować na zwiększony przypływ aktywów zagranicznych zwiększony poziom wolnych środków pieniężnych głównych banków. Utrzymano jednak stabilność (chociaż spadły rezerwy dewizowe),a inflacja nie przekroczyła założonych 12% rocznie. Pod koniec 1993 roku rezerwy walutowe osiągnęły najwyższy poziom od czasu wojny - 6 mld $.

Restrykcyjna polityka przyniosła oczekiwane rezultaty i w 1993 zamieniono ją na neutralną.

KREDYTOWANIE

Bardzo mocno ograniczano dostępność kredytów za pomocą limitów kredytowych i limitów stopy procentowej. Początkowo kredyty były dostępne tylko dla przedsiębiorstw państwowych, potem także dla prywatnych i dla gospodarstw domowych. Zwiększały się też limity kredytowania ( początkowo dotyczyły tylko sektora rządowego, potem rozszerzano je na inne sektory) od 1% (powyżej poziomu z roku 1989) do 5,6% w 1991. Kredyt dla przedsiębiorstw był najdynamiczniej rozwijającym się składnikiem podaży pieniądza.

WYMIENIALNOŚĆ

1 stycznia 1991 r. wprowadzono wewnętrzną wymienialność Korony, waluta mogła być wymieniana w kraju na waluty obce, ale nie była sama uznana za walutę wymienialną w Europie. Ponadto początkowo wymieniać mogły tylko zarejestrowane jednostki gospodarcze. (dla zabezpieczenia wolnego i nieograniczonego dostępu do walut wymienialnych dla celów importowych) Później ta zasada ulegała stopniowej liberalizacji. Istniał wyjątek - cele turystyczne. Można było wymienić i posiadać na rachunku obce waluty, ale w ograniczonej ilości - 7500 CK (ekwiwalent 270 $). Raczej z tej możliwości nie korzystano. W 1995 roku Korona Czeska stała się walutą powszechnie wymienialną.

POLITYKA KURSOWA

Czechosłowacja wybrała reżim stałego kursu walutowego, z zastosowaniem kursu jako nominalnej kotwicy programu stabilizacyjnego. System ten pozostał niezmieniony przez kolejne lata zarówno dla korony czecho-słowackiej jak i czeskiej. Nominalny kurs korony poprzedzony trzema dewaluacjami w 1990 r. pozostał stabilny, podczas gdy realny kurs wykazywał stopniową aprecjację waluty. Stabilność nominalnego kursu mogła być osiągnięta dzięki niższemu niż u sąsiadów poziomowi inflacji (jednocyfrowej). Pomimo tego poziom cen rósł szybciej niż w innych gospodarkach rynkowych ale było to spowodowane zmianami instytucjonalnymi a ni klasycznymi czynnikami inflacyjnymi.

Aż do 1996 r. kurs utrzymywany był na stałym poziomie w bardzo niewielkim zakresie wahań - od -0,5 do +0,5% względem koszyka walutowego (ok. 1,4 Korony za markę niemiecką i prawie 3 korony za dolara).

Niestety Czechy miały bardzo nieprzejrzysty i mało płyny rynek kapitałowy co przyczyniało się do spowolnienia wzrostu gospodarczego i obniżenie międzynarodowej wiarygodności czeskiej gospodarki.

KWESTIE SPOŁECZNE

• Czechy w przeciwieństwie do np. Polski rozpoczynały reformy w stanie stabilności.

• Nieliczne były manifestacje niezadowolenia

• Czesi były przekonani, że ich program stabilizacyjny jest radykalny (był mieszany)

---