Kulturę danego narodu można definiować na bardzo wiele sposobów. W literaturze naukowej można znaleźć ponad dwieście określeń tego pojęcia. Polska badaczka profesor Antonina Kłoskowska uważa , iż kultura narodowa to układ złożony z bardzo wielu rodzajów elementów, połączonych ze sobą i współzależnych. Kultura narodowa stanowi szeroki i złożony układ sposobów działania, norm, wartości, symboli, wierzeń i dzieł symbolicznych, który jest przez jakąś zbiorowość społeczną uważany za własny, przysługujący jej w jakiś sposób, wyrosły z jej tradycji, doświadczeń historycznych i obowiązujący w jej obrębie. Każda kultura narodowa dysponuje kanonem i zespołem dzieł artystycznych, wiedzy, norm i zasad, których znajomość jest obowiązkowa wśród członków danej zbiorowości narodowej i która jest przekazywana kolejnym pokoleniom w drodze enkulturacji czyli wychowania w danej kulturze narodowej.

Profesor socjologii Ryszard Dyoniziak uważa, że jeśli kulturę w rozumieniu szerokim można zdefiniować jako pewną całość wytworów materialnych i niematerialnych, zwyczajów, norm społecznych, wartości i wzorów, to wspomniane elementy charakterystyczne dla danego narodu można uznać za kulturę narodową. Elementy składowe kultury narodowej pełnią przede wszystkim funkcję integrującą członków danej zbiorowości oraz funkcję utrwalającą i stabilizującą system społeczny. Stanowią one o ciągłości, trwaniu i rozwoju danej społeczności. Decydują o ocenie przeszłości i teraźniejszości oraz stanowią podstawę do tworzenia wizji o przyszłości.

Spojrzenie na kulturę obejmuje różnorakie punkty odniesienia. Z punktu widzenia tożsamości, dziedzictwa i tradycji ważny jest narodowy punkt odniesienia, aczkolwiek pamiętać też trzeba o szerszych kręgach. Jednocześnie czynniki kulturowe często współokreślają tożsamości wspólnot innego rodzaju: obszaru geograficznego o wspólnym dziedzictwie, wspólnoty lokalnej czy warstwy lub grupy społecznej.

Kultura narodowa warunkuje rozwój społeczny i gospodarczy, kształtuje postawy obywateli i formy instytucjonalne państw, ma to przejaw także w procesie integracji europejskiej.

„Kultura, fundamentalny element, wokół którego koncentrują się specyficzne cechy tworzące tożsamość narodu, jego zbiorowa świadomość historycznej ciągłości, jego sposób życia i myślenia, jest ze swej natury, siła życiową, która podtrzymuje i decyduje o przyszłości społeczeństw”. Słowa te wypowiedziane przez Marcelino Oreję Członka Komisji Europejskiej odpowiedzialnego za informację, komunikację, kulturę i środki audiowizualne, podczas Europejskiego Forum Kultury w Brukseli doskonale mogą posłużyć za motto dla rozważań nad polityką Unii Europejskiej w dziennie kultury i kulturowym wymiarem integracji europejskiej. Idea zjednoczonej Europy - od samych swych początków, daleko wyprzedzających powstanie formalnych, wspólnotowych struktur i instytucji - miała swe źródło w szeroko rozpowszechnionym przekonaniu Europejczyków, iż istnieje coś co można by nazwać „europejską wspólnotą kulturową", przekonanie to opiera się na korzeniach kultury europejskiej sięgających do antycznej Grecji i Rzymu oraz początków chrześcijaństwa. Owa świadomość wspólnoty kulturowej Europejczyków budziła z kolei przekonanie o wysokim znaczeniu kultury w procesie integracji i konieczności podejmowania wspólnych działań w tej dziedzinie, można więc powiedzieć, że u samych początków procesu integracji kontynentu europejskiego kultura uznana została za jej fundament.

Rozważając wpływ integracji na kultury narodowe poszczególnych państw członkowskich należy rozróżnić podejście do sfery kultury w polityce Wspólnot Europejskich przed Traktatem z Maastricht i o kulturze w polityce Unii Europejskiej po Traktacie z Maastricht.

Traktat Rzymski podpisany w 1957 r., który powołał do życia Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG), w art. 36 mówi o ograniczeniach w handlu i ochronie dziedzictwa narodowego państw członkowskich, to znaczy przedmiotów posiadających wartość artystyczną, historyczną lub archeologiczną. Ograniczenia te były odstępstwem od fundamentalnych zasad wspólnego rynku. Były aktem uznania szczególnego statusu kultury. Nie stanowiły jednak elementu szerszego planu działania, gdyż sprawy kultury pozostały nadal w wyłącznej gestii państw członkowskich.

Nie mniej jednak, w preambule Traktatu jego sygnatariusze zadeklarowali, iż będą stale podejmować wysiłki na rzecz tworzenia „coraz ściślejszej Unii" między narodami Europy, co świadczy o tym, iż mimo braku wspólnotowego programu działania w dziedzinie kultury, zrozumienie roli i specyfiki kultury państw wspólnotowych pozostawały nadal w polu widzenia inspiratorów i „konstruktorów" zintegrowanej Europy. Znalazło to jeszcze bardziej dobitny wyraz w deklaracjach kolejnych szczytów szefów państw i rządów Wspólnoty (Haga - 1969 r., Paryż - 1972 r.), w któ­rych podkreślano znaczenie, jakie dla procesu integracji ma kultura i jej rozwój. Natomiast w przy­jętej podczas szczytu w Kopenhadze, w l973 r. deklaracji jej sygnatariusze odwołali się do europejskiej tożsamości kulturowej: „pragnąc zabezpieczyć wartości porządku prawnego, politycznego i moralnego, do których są przywiązani, w trosce o zachowanie bogatej różnorodności kultur narodowych, podzielając tę samą koncepcję życia, uformowanego na woli budowania pomyślanej i realizowanej w służbie ludziom, spodziewają się zachować (...) fundamentalne wartości europejskiej tożsamości”.

Do „europejskiej tożsamości" odwołali się również szefowie państw i rządów krajów Wspólnoty w Uroczystej Deklaracji Sztutgarckiej z 19 czerwca 1983 r., dotyczącej powołania Unii Europejskiej, wyrażając wolę coraz ściślejszej współpracy w celu wspierania „świadomości wspólnego dziedzictwa kulturowego jako elementu tożsamości europejskiej". Z kolei 28 listopada 1983 r. ministrowie kultury 12 państw Wspólnoty, na nieformalnym spotkaniu w Atenach, powzięli nowe decyzje w dziedzinie kultury, które owocowały w okresie dalszych 10 lat. Jedną z nich była, na przykład, instytucja Europejskiego Miasta Kultury - funkcjonująca do dzisiaj, począwszy od roku 1985.

Mimo ,iż Wspólnoty Europejskie podejmowały działania na polu kultury nie miały one jednak odniesienia w prawodawstwie wspólnotowym, dopiero Traktat z Maastricht o Unii Europejskiej podpisany 7 lutego 1992 r. stworzył podstawę prawną dla tego typu działań i inicjatyw na poziomie wspólnotowym oraz określił ich podstawowe zasady i kierunki ważne do dzisiaj, po niewielkich zmianach wprowadzonych przez Traktat Amsterdamski.

Na samym początku Traktat z Maastricht stwierdza , iż „Wspólnota przyczynia się do rozkwitu kultur państw członkowskich, respektując ich narodową i regionalną różnorodność, jednocześnie uwypuklając wspólne dziedzictwo kulturowe”. Tak więc celem działań Unii w dziedzinie kultury nie jest stworzenie jakiejś jednej, ponadnarodowej, europejskiej kultury, ale wspieranie zachowania i rozwoju narodowych kultur państw członkowskich. Jest to o tyle ważne, iż jedną z głównych przyczyn postaw rezerwy czy nawet niechęci wobec procesu integracji z Unią, występującej u pewnej części społeczeństw państw członkowskich, jest zagrożenie, jakie proces ten miałby stanowić dla kultur narodowych poszczególnych członków Unii. Tymczasem zarówno w cytowanym tu artykule Traktatu, jak i w innych aktach prawnych i oświadczeniach kompetentnych instytucji Unii i ich przedstawicieli, podkreśla się, iż cechą charakterystyczną i bogactwem kultury europejskiej jest jej różnorodność, która powinna być zachowana, czemu mają służyć przede wszystkim inicjatywy podejmowane zarówno przez państwa narodowe, jak i instytucje wspólnotowe. Powinny one poza tym wspierać współpracę między państwami członkowskimi na rzecz podnoszenia poziomu wiedzy i wzajemnego poznania kultur i historii narodów europejskich oraz zachowania i ochrony dziedzictwa kulturowego o znaczeniu europejskim.

Potwierdzeniem tego, iż Unia nie zmierza do unifikacji kultur państw członkowskich, ani stworzenia jakiegoś jednego, obowiązującego modelu kultury, jest przyjęty w Traktacie sposób traktowania przepisów prawnych państw członkowskich oraz procedura podejmowania na fo­rum europejskim decyzji odnoszących się do sektora kultury. Otóż art. 128 Traktatu eliminuje jakiekolwiek ewentualne zamierzenia harmonizacji ustaw i przepisów państw członkowskich odnoszących się do kultury, a podejmowanie przez Radę decyzji odnoszących się do sektora kultury ma się odbywać na zasadzie konsensusu. Zasadę tę potwierdził również Traktat Amsterdamski.

W sferze kultury, tak jak i w innych dziedzinach działalności Unii, obowiązuje zasada subsydiarności (czytaj: pomocniczości) sformułowana w art. 3b Traktatu, który głosi, iż „(...) w zakresie, który nie podlega jej wyłącznej kompetencji, Wspólnota podejmuje działania, zgodnie z zasadą subsydiarności, tylko wówczas i tylko w takim zakresie, gdy cele proponowanych działań nie mogą być osiągnięte przez państwa członkowskie". Zasada ta chroni kulturę państw narodowych przed ingerencją ze strony instytucji wspólnotowych.

Za istotne nowum, wprowadzone przez Traktat z Maastricht, należy uznać postanowienie zawarte w paragrafie 4. art. 128., iż „w działaniach podejmowanych na podstawie pozostałych postanowień (...) Wspólnota bierze pod uwagę aspekty kulturalne". W ten oto sposób, poza aspektem prawnym, ekonomicznym i politycznym, został oficjalnie uznany jako równie ważny - kulturowy wymiar procesu integracji. Co więcej - można powiedzieć, że cytowany paragraf uznaje nadrzędność kultury jako kryterium oceny inicjatyw wspólnotowych.

Traktat z Maastricht uznał więc (na najwyższym, z punktu widzenia hierarchii europejskich aktów prawnych, poziomie) wagę kultury i określił kompetencje Wspólnoty w tej dziedzinie, będąc jednocześnie świadectwem stopniowego narastania u twórców i głównych aktorów polityk europejskich świadomości znaczenia kultur narodowych w procesie integracji europejskiej. Kompetencje Unii w dziedzinie kultury są jednak uzależnione od decyzji państw członkowskich i nie anulują ich uprawnień do prowadzenia własnej polityki i działalności kulturalnej, zarówno w wymiarze wewnętrznym jak i międzynarodowym a jedynie pozwalają na te działania.

Podpisany 2 października 1997 r., podczas szczytu w Amsterdamie, Traktat powtórzył ustalenia art. 128. (w Traktacie Amsterdamskim art. 151.) Traktatu z Maastricht, wprowadzając niewielkie zmiany w brzmieniu paragrafu 4.: „W działaniach podejmowanych na podstawie pozostałych postanowień niniejszego Traktatu, Wspólnota bierze pod uwagę aspekty kulturalne mając w szczególności na względzie poszanowanie i promowanie różnorodności swych kultur” .

Tak więc Traktat potwierdził wprowadzoną w Maastricht zasadę respektowania kulturowego wymiaru integracji europejskiej we wszystkich jej dziedzinach, oraz to, że kulturę europejską wspólnie tworzą kultury narodowe poszczególnych społeczeństw europejskich.

Bibliografia

Pozycje książkowe :

- A. Kłoskowska, „Kultury narodowe u korzeni”, PWN, Warszawa 1996

- M. Strzeszewski,” Dostosowanie do Unii Europejskiej: nadzieje, obawy, koszty”

red. Lena Kolarska-Bobinska, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2001

- „ Dokumenty Wspólnot Europejskich”, oprac. Anna Przyborowska - Klimczak, Ewa Skrzydło - Tefelska, Lubelskie Wydawnictwa Prawnicze, Lublin 1994

Artykuły :

- A. Pawlak, „Realia i co dalej”, Luty NR 1 (04) 2008 

Akty prawne :

- Art. 36, „Traktaty Rzymskie”, Rzym, 1957

- Art. 128, „Traktat o Unii Europejskiej”, Maastricht 1992

- Art. 151, „Traktat Amsterdamski”, Amsterdam 1997

Strony internetowe :

• www.europa.eu

A. Kłoskowska, „Kultury narodowe u korzeni”, PWN, Warszawa 1996 r. , s.110 - 111;

European Community Action in favour of Culture, Cultural Forum of European Union, Bruksela, 29-30
January 1998

A. Pawlak, „Realia i co dalej”, Luty NR 1 (04) 2008 

„Traktaty Rzymskie”, Rzym, 1957 r., art.36

„ Dokumenty Wspólnot Europejskich”, oprac. Anna Przyborowska - Klimczak, Ewa Skrzydło - Tefelska, Lubelskie Wydawnictwa Prawnicze, Lublin 1994, s. 9.

M. Strzeszewski,” Dostosowanie do Unii Europejskiej: nadzieje, obawy, koszty” red. Lena Kolarska-Bobinska, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2001. s. 101 - 105.

„Traktat o Unii Europejskiej”, Maastricht 1992 r., art. 128

„Traktat o Unii Europejskiej”, Maastricht 1992 r., art. 128 paragraf 4

„Traktat Amsterdamski”, Amsterdam 1997 r., art. 151

2

---