Szychowiak B.: „Wychowanie dzieci niesprawnych ruchowo” (w: Obuchowska… )
1. Specyfika rozwoju dziecka niesprawnego ruchowo
-specyficzne problemy dziecka z N wynikają z jego fizycznej odrębności, która dot. wyglądu zewnętrznego i sprawności motorycznej (negatywne deformacje, ból, obniżenie sprawności)
-narząd ruchu człowieka: zbudowany z kości, stawów, wiązadeł i mięśni; ścisły związek z innymi układami; odpowiedzialny za czynności motoryczne (lokomocyjne), komunikacyjne (pantomimika)
-niepełnosprawność ruchowa może znacznie zakłócić funkcjonowanie DZ (wpływ na relację „DZ-świat”)
2. Nieprawidłowości narządu ruchu-ich geneza i klasyfikacja
* podział nieprawidłowości na:
-wrodzone: spowodowane czynnikami wewnątrzpochodnymi (np. zaburzenia w chromosomach) lub zewnątrzpochodnymi (np. niedotlenienie, infekcje); najwrażliwszy okres-4.tydz embriogenezy; czasami dziedziczne, jak np. wrodzone układowe choroby narządu ruchu (ale!jeśli ujawnią się dopiero w okresie dojrzewania to mimo dziedziczności- nieprawidłowość nabyta)
-nabyte: nieprawidłowość powstała na pewnym etapie życia człowieka wskutek urazów lub zniekształceń po wcześniejszych urazach (złamaniach, amputacjach, martwicach etc) lub przebytych chorobach (np. na tle infekcji zapalnych lub chorób nowotworowych)
* DYSPLAZJA BIODRA- najczęstsza z wrodzonych nieprawidłowości; polega na niedostatecznym wykształceniu panewki, opóźnionym rozwoju głowy kości udowej i przodoskręceniu szyjki kości udowej; nieleczona prowadzi do zwichnięcia stawu biodrowego, które ujawnia się, gdy DZ zaczyna chodzić (jednostronne zwichnięcie-utyka, dwustronne- kołysze się); w tym momencie wymagana jest już interwencja chirurgiczna
* SKOLIOZA- boczne skrzywienie kręgosłupa; zniekształcenie kręgosłupa i tułowia łączące się (przy dużym nasileniu nieprawidłowości) z zaburzeniami w pracy serca i płuc; najczęściej dot. dziewczynek w wieku od 10-14 lat (ale może być też wcześniej); leczenie korekcyjne, jeśli nie ma poprawy- noszenie gorsetu, w skrajnych przypadkach- zabieg operacyjny
3. Niepełnosprawność wrodzona jako czynnik modyfikujący rozwój DZ.
-struktury psychiczne człowieka zależne są od warunków (zew. i wew.), w których żyje
-rozwój ruchowy DZ jest ściśle powiązany z rozwojem psychicznym
-N wrodzona od początku wyznacza charakter relacji DZ z otoczeniem
-manipulowanie przedmiotami pozwala DZ na poznanie ich budowy i funkcji, poprzez oddziaływanie na nie uzyskuje nowe wrażenia, wzbogaca wiedzę o sobie i świecie zaspokojenie potrzeby poznawczej, dawanie poczucia sprawstwa (pozwala na identyfikowanie siebie i odróżnianie od innych obiektów poznania); niektóre typy N blokują tą aktywność DZ (np. ograniczenia DZ z uszkodzonymi kończynami górnymi)
-możliwe jest modyfikowanie wczesnych doświadczeń przez późniejsze (w ciągu całego życia)
-ogromny wpływ na bogacenie się wiedzy DZ ma chodzenie! Dlatego tak ważne jest jak najwcześniejsze dopasowanie protezy i nauczenie się posługiwania nią
-DZ powinno rozwijać się przez działanie, ale w środowisku osobowym, pozwalającym mu odczuć ciepłą emocjonalną obecność osób bliskich wokół siebie (doznania dotykowe- przytulanie: daje poczucie bezpieczeństwa, przyjemność oraz buduje wiedzę o ciele DZ i wpływa na jego motorykę)
-modyfikujący wpływ N wrodzonej na rozwój umysłowy DZ, gł. w wieku najmłodszym, ponieważ starsze mają jakby „umiejętności zastępcze”, takie jak: umiejętność czytania (doskonałe źródło wiedzy o świecie, ale także książka-przyjaciel w trudnych momentach/pobycie w szpitalu)
-bardziej znaczący wpływ N wrodzona wywiera na rozwój społeczny: przynajmniej częściowe wykluczenie DZ zabaw ruchowych w wieku przedszkolnym (pozbawienie bodźców społ., możliwości uczenia się pewnych zachowań społ., interpersonalnych w obrębie grupy rówieśniczej);
-izolacja od grupy rówieśniczej powoduje z kolei niezaspokojenie potrzeby kontaktu emocjonalnego (gł. w okresie dorastania, gdy kształci się osobowość)
-antycypacje swego funkcjonowania w przyszłości: A. Wizje idealizacyjne- dot. przyszłości pożądanej; B. Modele przyszłości oczekiwanej- realnie uwzględniają przewidywane zdarzenia w życiu jednostki i jej otoczenia); zależne od: wiedzy o sobie samym, poczucia własnej wartości i kompetencji, samoakceptacji, aspiracji itd.; wyznaczenie sobie zadań, celów i wartości
-badania wskazują na znaczną rozbieżność u młodzieży N między antycypacjami w wersji życzeniowej a tymi antycypacjami u młodzieży pełnosprawnej
-wybór zawodu powinien opierać się nie tylko na ograniczeniu wynikającym z N, ale gł. na uzdolnieniach, zainteresowaniach i cechach osobowościowych danej osoby ; oferowanie pomocy w tym wyborze poradni psycholog.-pedagog. i poradni rehabilitacji zawodowej; dobre dobranie zwodu, który będzie pozwalał na realizowanie siebie i dawał satysfakcję zapobiega negatywnej ocenie siebie jako osoby N
-trudnością dla rodziców jest wypracowanie takiego stylu wychowania, który będzie pomocny w przeciwdziałaniu zakłóceniom rozwoju DZ, które tłumią jego radość życia
4. Niepełnosprawność nabyta jako czynnik dezorganizujący psychiczne funkcjonowanie DZ
-człowiek od urodzenia poznaje siebie i świat, a gdy zabraknie jednego ze składowych elementów relacji człowiek-świat jednostka znajduje się w sytuacji trudnej, a równowaga wymagań otoczenia i cech podmiotu zostaje zakłócona
-w wyniku urazu dochodzi do całkowitej dezorientacji jednostki co do własnych możliwości w różnym otoczeniu i sytuacjach, diametralnie zmieniają się warunki jej życia; w sferze psychicznej: zaburzenie obrazu samego siebie
-DZ z jednostki w miarę samodzielnej staję się znów zależne od innych, zmieniają się także postawy otoczenia wobec niego
-w zw. ze zmianami w psychice DZ zmienia się jego zachowanie zmiana relacji DZ z rówieśnikami i poczucia jego przynależności do grupy (poczucie różnicy, odmienność jako przyczyna deformacji osobowości- kompleks odmienności, poczucie niższości, wycofywanie się DZ, dążenie do izolacji)
-najtrudniej pogodzić się ze zmianą (niepełnosprawnością) w okresie dojrzewania- DZ ma świadomość skutków w perspektywie czasowej, ale jego dojrzałość nie jest na tyle wysoka, aby widział możliwości życiowe; amputacja w tym okresie wiąże się z wieloma problemami:
*natury medycznej- zabieg chirurgiczny, przystosowanie do noszenia protezy, przykurcze, nerwiaki itd. (BÓL!)- ok. 6mies.
*natury psychicznej- zaburzenie obrazu siebie, poczucia własnej godności, odczuwanie bezsensu swojego życia; wyróżnia
się dwie fazy: -ostra: dramatyczne i psychologiczne skutki; rozpacz, dezorganizacja zachowania, zaburzenia emocjonalne
prowadzące do agresji i regresji (cofnięcie się na niższy poziom funkcjonowania), lęki, depresje
-adaptacja: dot. całego okresu leczenia i rehabilitacji; uruchomienie różnorodnych mechanizmów
obronnych, których celem jest obniżenie napięcia i ułatwienie przystosowania się do nowej sytuacji;
b. ważne w tym okresie jest wsparcie najbliższych osób, gł. rodziców;
Okazuje się, że najłatwiej do protez przyzwyczajają się DZ w wieku przedszkolnym (nieodparta chęć ruchu, brak przejawów
zaburzeń typowych dla dorosłych- estetycznych, zw. z lękiem przed pozycją pionową, zakłóceń w koordynacji).
-Jako wyjście z powyższej sytuacji przyjmuje się maksymalne zmniejszenie czasu oczekiwania na protezę, najlepiej zaproztezowac DZ już w trakcie operacji- nie nauczy się ono poruszać w oparciu o kikut, wyeliminuje to niekorzystne reakcje.
-Ogólnie: wpływ N ruchowej na funkcjonowanie DZ zależy od różnorodnych, wzajemnie powiązanych czynników tkwiących w DZ i poza nim, m.in. od momentu nabycia urazu, reakcję na nową sytuację fizyczną i psychologiczną oraz od tego, w jakim stopniu utracona sprawność wpływała na poczucie wartości DZ kształtowanie obrazu własnej N
5.Sytuacje trudne w życiu DZ N ruchowo
Trudności te dzieli się na dwie grupy:
a) TRUDNOŚCI (PRZESZKODY) FIZYCZNE: wynikają z niedostosowania świata zewnętrznego do warunków fizycznych DZ z N ruchową (DZ nie zawsze może reagować adekwatnie i sprawnie do bodźców); pokonywanie tych trudności wymaga od DZ zwiększonego wysiłku fizycznego i mobilizacji fizjologicznej organizmu oraz obciąża psychiczne
b) TRUDNOŚCI PSYCHOLOGICZNE: zwiększenie mobilizacji i ograniczenia powodują konieczność przeorganizowania swoich oczekiwań i dążeń; stanowią zagrożenie dla samooceny i poczucia własnej wartości
Nie da się rozgraniczy tych dwóch obszarów, ponieważ, jak widać, kwestie fizyczne zazwyczaj są przyczyną silnych reakcji emocjonalnych.
6. Sytuacje trudne związane z leczeniem przeżycia związane z przebywaniem DZ w szpitalach i placówkach rehabilitacyjnych
-przeżycia emocjonalne zdominowane przez dwa uczucia: rozpacz (rozłąka z rodzicami, utrata poczucia bezpieczeństwa)
oraz lęk przed bólem, unieruchomieniem i tym, co jest nie do przewidzenia
-rodzice powinni uczynić wszystko, aby DZ mimo rozłąki odczuwało ich psychiczną obecność obok siebie (częste wizyty, okazywanie serdecznych uczuć, pobyt matki z DZ w szpitalu, wiadomości, telefony etc.) ; zbagatelizowanie tego problemu może doprowadzić do nieodwracalnych zmian w psychice DZ
-rehabilitacja może wiązać się z bólem i niewygodnymi ćwiczeniami frustracje, agresja..
7. Sytuacje trudne z interakcjami społecznymi.
-wynikają z niskiej samooceny, izolacji, a także z niewłaściwych postaw społeczeństwa, zgłasza rodziców, wobec DZ
-charakter doraźny, sytuacyjny lub trwały (jeśli się powtarzają często); jeśli u DZ powtarzają się spotkania z negatywną
postawą wobec ich N (wyśmiewanie, wytykanie palcami) nabiera ono przeświadczenia, że wszyscy ludzie będą
zachowywać się wobec niego w ten sposób i że nie ma na to żadnego wpływu
-u DZ z N zagrożenie realizacji następujących potrzeb ważnych dla jego rozwoju: aktywności, samodzielności, kontaktu emocjonalnego, bezpieczeństwa, przynależności do grupy; powinny być one realizowane w dwóch środowiskach: rodzinnym i rówieśniczym; od pozycji DZ zależy kierunek rozwoju jego osobowości, jego oczekiwania wobec siebie, obraz siebie i innych, a od tego rodzaj relacji w tych środowiskach:
*reakcja konstruktywna: nastawione na realizację celu mimo trudności
*reakcja obronna: rezygnacja, wycofanie się i pogłębianie się poczucia nieadekwatności własnej osoby do
czynności/zadań/sytuacji
-trudności psychiczne w większym stopniu zależą od osobowości N niż od wielkości N;
-sytuacje zw. z wchodzeniem w nowe środowisko (np. rozpoczęcie nauki szkolnej)/znajomości nasycone są potencjalnie lub
realnie zagrażającymi elementami (w sensie psychologicznym)
-lęk rodziców o odrzucenie DZ przez rówieśników, zaetykietowanie, które zdeterminuje stosunek rówieśników do DZ;
niektórzy rodzice proszą wychowawcę, aby przygotował klasę na obecność w niej N lub sami to robią (poznanie wcześniej
dzieci, z którymi ich DZ będzie uczęszczało do klasy, nawiązanie między dziećmi kontaktów zabawowych jeszcze przed
rozpoczęciem nauki)
-czasami dochodzi do tzw. Eksplozji złego wychowania (drastyczna zmiana zachowania DZ wskutek zmęczenia i interakcji w
środowisku klasowym); represyjna reakcja rodziców jedynie zaostrza sytuację- lepiej stworzyć DZ możliwość atrakcyjnej
aktywności, która posłuży odreagowaniu stresów przez DZ (zorganizować mu rytm dnia, okazać cierpliwość)
-niektóre DZ dopiero w momencie rozpoczęcia nauki zdają sobie sprawę ze znaczenia swojej N (np. gdy spotkają się z
wyśmiewaniem, odrzuceniem), dlatego rodzice wcześniej powinni przygotować DZ również na taką ewentualność;
zazwyczaj DZ spotyka się z nadmiernym zainteresowaniem (przyglądanie się, komentowanie)- rodzice powinni przekazać
DZ, że agresja to najgorszy z możliwych sposób reagowania; dobre strategie postępowania to takie, które wyjaśniają DZ
dlaczego wzbudza zainteresowanie rówieśników, a czasami nawet dorosłych, oraz mechanizm tego zainteresowania
(cechy widoczne i niewidoczne; wygląd jest cechą widoczną, ale nie znaczy to, że ważniejszą); efekt wychowawczy to np.
to, że DZ uśmiecha się do ciekawskiego przechodnia; poza tym DZ powinno wiedzieć, że niektórzy przyglądają mu się, aby
się zorientować, czy nie potrzebuje ono pomocy
-reakcje DZ z N na oferowanie mu pomocy: różne, zależne od wielu czynników; ogromne znaczenie ma postawa
pomagającego wobec DZ; gotowość DZ do przyjęcia pomocy: wyrażenie oczekiwań, roszczenia do odmowy skorzystania z
pomocy lub obrona przed nią
-niechciane przez N formy pomocy to takie, które wynikają z przekonania, że sam fakt N powinien budzić litość i
gwarantować człowiekowi nim dotkniętemu specjalne przywileje
-N powinni być traktowani na równi z innymi, bez przejawów niechęci i przesadnego zainteresowania, ale i bez
niepotrzebnych przywilejów
-przyczyny występowania reakcji obronnych N na oferowaną pomoc (Wright):
* oferta pomocy podkreśla przeświadczenie otoczenia o większej bezradności jednostki niż jest naprawdę
* motywacją do udzielenia pomocy jest chęć wywyższenia się
*akt pomocy zwraca uwagę na N
*korzystanie z pomocy blokuje środki obrony przeciw poczuciu mniejszej wartości
-wyst. Również postawa roszczeniowa DZ z N wobec otoczenia ze względu na ich N
-sytuacje, w których DZ spotyka się z okazywaniem mu odrzucenia społ.; i w tym wypadku schemat frustracja-agresja jest
niekorzystny dla DZ; lepsze wyjścia- wycofanie się lub „kulturalne” ośmieszanie napastnika (takie, które wzbudzi wesołość
otocznia, sympatię rówieśników)
-atak budzi pobudzenie emocjonalne; najlepszy sposób na jego redukcję to reagowanie na agresję w sposób nieagresywny
(np. perswazja, dowcip)
8. Kształtowanie psychicznej odporności.
-nie chodzi o to, aby ochronić DZ, ale o to, aby uczyć je reagować na ataki i wzmacniać jego odporność psychiczną
-PSYCHICZNA ODPORNOŚC to umiejętność pokonywania trudności, nastawienie na zrealizowanie zadania, osiągnięcia celu
mimo różnorodnych przeszkód.
-Warunki wytworzenia się odporności u DZ:
*przejście przez wiele sytuacji trudnych psychicznie
*zaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych DZ (miłości, bezpieczeństwa)
*akceptacja samego siebie
*możliwość skompensowania swojej N posiadaniem wysoko cenionych cech osobowości czy umiejętności (każdy ma jakieś
„mocne strony”, należy je tylko odkryć i pielęgnować)
-Niezbędnym warunkiem odporności jest chęć i możliwość DZ do realizowania trudnych zadań: nie należy go zniechęcać,
nawet jeśli zadanie jest skazane na porażkę; wysiłek jest dobry, daje satysfakcję, możliwość sprawdzenia siebie i wyrażenia
swoich twórczych zdolności. Istotne jest ułatwienie DZ odniesienia sukcesu w sytuacji, w której wcześniej odniosło
porażkę (wówczas doświadczenie to nie nabierze charakteru urazowego a pomoc może być mobilizacją dla DZ).
-DZ podejmując jakąś działalność musi wierzyć w siebie i możliwość odniesienia sukcesu; jeśli nie- porażka pewna
-zjawisko zwane LĘKIEM PRZED NIEPOWODZENIEM: specyficzna forma lęku; DZ antycypuje swoje niepowodzenie w
działaniu nim pojawią się jakiekolwiek jego oznaki; lęk paraliżuje, czyni niezdolnym do działania, prowokuje do wycofania się, nie potrafi uwolnić się od nieprzyjemnego napięcia; nie potrafi cieszyc się z osiągniętego celu, niska samoocena; często przyczyna lękowej postawy wobec świata tkwi w atmosferze rodzinnej (gdy rodzice nie akceptują DZ, odrzucają je, okazują mu niechęć etc.); równie niekorzystna jest jednak również postawa nadmiernie ochraniająca DZ (podkreślanie N DZ poprzez obniżanie jego zdolności do wykonywania poszczególnych czynności, zmniejszanie obowiązków, pobłażliwe ocenianie, spełnianie zachcianek etc.). Tego typu postępowania wytwarzają negatywne nastawienie u DZ, hamują rozwój jego samodzielności, pogłębia poczucie niskiej wartości, a także sprzyja egocentryzmowi i skupieniu DZ na sobie.
-Korzystniejsza dla rozwoju odporności psychicznej jest orientacja „ku innym” niż „ku sobie”. DZ, które nie potrafi rozwiązać
swojego problemu, doskonale może go rozwiązać, kiedy dotyczy on kogoś innego.
-Istotny jest wzór, jaki stanowią rodzice. Dlatego nie powinni oni demonstrować w obecności DZ swojej bezradności, agresji,
powinni działać racjonalnie, pozostawiając miejsce na spontaniczne wyrażanie osobowości rodzica. Powinni oni również
pamiętać o nagrodzeniu DZ, gdy te odniesie sukces.
-Umiejętność wyrażania emocji we właściwej formie, natężeniu i czasie, jest jednym z ważniejszych problemów rozwoju społecznego DZ. Niedobór i nadmiar ekspresyjności konflikty interpersonalne; umiejętność ta rozwija się z wiekiem, dlatego u młodszego DZ łatwo odczytać, u dojrzewającego- trudno;
-Masowanie a ukrywanie: ukrywanie zakłada tylko powstrzymanie zewnętrznych przejawów emocji, a maskowanie oznacza zastąpienie naturalnego wyrazu jakiegoś uczucia innym, czasami przeciwstawnym jego treści.
-Umiejętność opanowywania emocji przez obniżanie jej siły, co można zrobić za pomocą ekspresji (np. płacz), co pozwala odreagować nagromadzone napięcia. Inny sposób to przedefiniowanie, np. ze strachu w obawę poprzez myślenie pozytywne, znalezienie bezpiecznego celu etc.
-Świadoma i adekwatna kontrola emocjonalna wymaga m.in. umiejętności wglądu w samego siebie,
rozwiniętej samo orientacji i samoświadomości.
-Uświadamianie sobie przeżywanych emocji i kontrola nad nimi to elementy tzw. Inteligencji emocjonalnej, która ma wpływ na efektywności i charakter kontaktów między ludźmi.
9. Pozytywny stosunek do siebie i świata.
-SAMOAKCEPTACJA: struktura JA rodzi się, kształtuje i rozwija od wczesnego dzieciństwa i stanowi poważną cześć osobowości człowieka; najpierw DZ zbiera informacje o sobie (gł. poprzez gromadzenie sądów i opinii na swój temat; najważniejsi i tu są rodzice), wraz z wiekiem rośnie zdolność do formułowania bardziej niezależnych sądów o sobie; istotna rola to rozwijanie w DZ poczucia bezpieczeństwa, akceptacji i miłości ze strony rodziców (punkt wyjścia wszystkich działań wychowawczych!);
-Funkcje pozytywnego obrazu siebie: przypisywanie własnej osobie określonego znaczenia (poczucie własnej wartości); powinno odnosić się nie do wyglądu czy zdrowia, ale np. zadań realizowanych w społeczeństwie; decydują o łatwości nawiązywania kontaktów społ.
-Znaczna niższa samoocena DZ niż rówieśników prowadzi do przyjęcia przez nie tzw. Perspektywy żabiej: spostrzeganie świata w sposób zniekształcony, im człowiek znajduje się bliżej tym wydaje się bardziej dominujący i zagrażający;
-Również wpajanie DZ przekonania przez rodziców jest równie niekorzystne, bo DZ żyje w sztucznym świecie.
-DZ wraz z rozwojem powinno stopniowo uświadomiac sobie negatywne efekty swego stanu fizycznego. Powinno odbywać się to przy wsparciu bliskich osób, najlepiej rodziców (omawianie kwestii problemowych np. w kontekście obejrzanego filmu).
-Aktywność jest jednym z najważniejszych stymulatorów rozwoju; beczynnośc nie tylko daje poczucie nudy, ale też blokuje rozwój i deprecjonuje własną wartość; terapeutyczna rola aktywności (np. w okresie rehabilitacji); aktywność artystyczna i jej nieoceniona rola- polepszanie manualności i koordynacji wzrokowo-ruchowej, poprawa samopoczucia DZ, pretekst do nawiązania kontaktów, wzmocnienie dla poczucia własnej wartości; aktywność sportowa (narciarstwo zjazdowe; zawody sportowe dla N)- znaczenie psychologiczne i usprawniające;
*aktywność symboliczna- marzenia dot. przyszłości; ogólnie dobra, ale szkodliwa gdy zastępuje działalność realną;
- Usamodzielnienie DZ w maksymalnym stopniu możliwości tego jako gł. cel wychowania! Samodzielność w zakresie samoobsługi, zaspakajaniu potrzeb, realizowaniu zadań w zakresie zadań decydujących o poczuciu sensu życia; należy zachęcać i motywować DZ do tego;
-Autonomia psychiczna: większa swoboda wyborów, związków, decydowanie o własnej przyszłości
10.Prawidłowy obraz innych ludzi.
-Wychowanie DZ w taki sposób, aby obracając się w kręgu różnych ludzi zawsze miało im coś do zaoferowania- życzliwość, pogodę ducha, zabawę.. ; zazwyczaj brak akceptacji wynika nie z faktu N, ale z określonych cech osobowości danej osoby
-pozytywny obraz ludzi i przejawianie wobec nich zachowań prospołecznych mają ogromne znaczenie, bo nie tylko dają akceptację społeczeństwa, ale warunkuje też pozytywne wartościowanie samego siebie;
-Czynniki, które decydują o nastawieniu osoby N do otoczenia:
*pozytywne uczucia ze strony rodziców (miłość i akceptacja)
*wymagania rodziców: powinny być umiarkowane, ale egzekwowanie konsekwentnie i w sposób jasny;
*nagradzanie zachowań prospołecznych DZ (pomoc, obdarowywanie etc.)
*zwracanie uwagi DZ na konsekwencje jego zachowań
*wzmacnianie w DZ wrażliwości empatycznej (reagowanie na płacz innych etc.)
*uświadomienie DZ, że pozytywny obraz innych i działanie empatyczne to jeden z warunków akceptacji społ.
*postawa DZ wobec własnej N; ważna jest akceptacja swojego stanu i swobodne działanie- pozbawia to otaczających go
ludzi poczucia zakłopotania; umiejętność otwartego mówienia o sobie
Zadaniem rodziców DZ z N jest nakierowanie ich na właściwą ścieżkę, aby wybrali najtrafniejsze możliwości swojego rozwoju.

---