Maciej Kazimierz Sarbiewski, Liryki
[w:] tego, Liryki oraz „Droga rzymska” i fragment „Lechiady”,
przeł. Tadeusz Karyłowski,
oprac. Mirosław Korolko przy współudziale Jana Okonia,
Warszawa 1980.
WSTĘP
1595-1640, podobnie jak Andrzej Frycz Modrzewski zdobył uznanie w Europie, w Polsce w zapomnienie, przekłady: angielski 1646, koniec XVIII wieku niemiecki, francuski, włoski i inne, na polski całość w połowie XIX wieku, Władysław Syrokomla (Ludwik Kondratowicz), najlep-szy - jezuity księdza Tadeusza Karyłowskiego (lata międzywojnne).
biografia: ur. na Mazowszu, Mateusz i Anastazja z Milewskich, , 1612 nowicjat jezuicki w Wil-nie, 1620-1622 teologia w Akademii Iwleńskiej, dokończenie w Rzymie, rozwój talentu poety-ckiego i mecenat Barberinich (zwłaszcza Matteo B, od 1623 papieża Urbana VIII), decyzja polskich władz zakonnych o skierowaniu Sarbiewskiego do pracy pedagogicznej w kraju, wy-kłady z retoryki w Połocku (1626-1627) i Akademii Wileńskiej, zahamowanie rozwoju twórczo-ści (niedocenianie jego utworów przez jezuitów), 1635 kaznodzieja królewski u Władysława IV, nominacja na doktora teologii, męczące życie dworskie ( listy do biskupa płockiego Sta-nisława Łubieńskiego), intrygi, prośba o dymisję u króla (1640), w czasie pożegnalnego kaza-nia wylew, zmarł kilka dni później.
debiut poetycki - anonimowo wydane epigramaty 1619, 1625 trzy księgi Liryków, 1628 + 3 ody i 38 epigramatów, 1634 Lyricorum libri IV, 133 ody i 145 epigramatów, w rękopisach twór-czość wierszowana i prozatorska (kazania polskie, traktaty naukowe), z Lechiady fragment XI księgi, Iter Romanorum 1622 list poetycki z Rzymu do przyjaciela, Mikołaja Kmicica, Silviludia (Zabawy leśne) 1638, nie opublikowane, dopiero w 1759.
chrystianizacja antyku (nazwy mitologiczne zastępowane chrześcijańskimi).
TEKST
LIBER PRIMUS
Do papieża Urbana VIII. Gdy wrogie wojska Turków z Węgier ustąpiły - powraca Szczęście, Pokój, Prawość, Wiara, Obyczaj…, sielankowy obrazek, pastuszek, Ceres, pochwała papieża (wawrzyn).
Do Aureliusza Lika. By zbyt nie skarżył się na przeciwności - dzisiaj jest smutny, ale jutro może znów nadejść szczęście, „W człowieczym życiu spala się na przemian/ Śmiech i wzdychanie”.
Do Urbana VIII. Wysławia papieża Urbana VIII.
Do Kryspa Lewińskiego. By zbytnio nie ufał młodości - stateczność od najmłodszych lat, bogactwo niepewne.
Pochwały papieża Urbana VIII - zniósł wiek żelazny, dla niego Ceres Amalteja, ucieka Gwałt, Płacz, Wojny, dla wszystkich król.
Do władców Europy. Zachęca ich do odzyskania Wschodu.
Do Telefa Lika. Przedstawia niestałość losów ludzkich - Fortuna, Przypadek.
Narzeka na gnuśność współczesnych - obyczaje przodków, rycerstwo.
Do Mikołaja Wejhera, syna wojewody chełmińskiego - powrót z podróży zagranicznej, powitanie przez ojczyznę i rodziców.
Pochwały papieża Urbana VIII - Horacy i Kaliope.
Do Stefana Paca, podskarbiego wielkiego Księstwa Litewskiego. Przygania zbytnim strojom rycerstwa - mąż powinien wojować orężem, nie złotem.
Do władców Rzymskiego Imperium. O odzyskaniu prowincyj greckich - nawoływanie do walki i do zrzutki.
Do Tarkwiniusza Lawińskiego. Zaleca mu równowagę umysłu zarówno w niepowodzeniach, jak w szczęściu.
Do Juliusza Flora. Zaleca mu czuwanie nad młodym Lyncejem - młodość i „wyuzdane szały”.
Do rycerstwa polskiego. Gdy Władysław, królewicz polski, pobiwszy sułtana tureckiego, zwycięskie wojsko ściągnął na leże zimowe - „złaman Turczyn”.
Gani opieszałość naszych współczesnych - wezwanie do walki.
Łagodność najwięcej władców zaleca.
Do świętej Elżbiety. Gdy papież Urban VIII zaliczył ją w poczet świętych - wcześniej w ubogich chatach, dziś w bogatej sali.
Tęsknota do niebiańskiej ojczyzny - tu pogrzeb ciała.
Do władców Italii. O odzyskaniu krain wschodnich - nawoływanie.
Do papieża Urbana VIII - „Rozjemca”.
Papieża Urbana VIII poezje chwali - Orfeusz, „:pieśni czar niewysłowiony”…
Do Hieliusza Lewina. Zalecenie pracy - „Trud państwa wznosi”.
LIBER SECUNDUS
Do cesarza Ferdynanda II. Gdy wojska tureckie z granic Węgier ustąpiły - „iżeś Herkulesa chwały / przewyższył rozgłos”.
Do Publiusza Memmiusza. Krótkie życie dobrymi czynami przedłużać należy - szybko mija młodość.
Do swej lutni - „bukszpanu dziecię”, przynosi radość.
Do Stanisława Sarbiewskiego, brata poety, szlachcica polskiego - zmarły, nic go nie ożywi (pieśń), ale ruszy do boju za ojczyznę.
Wzlot nad ziemskie przestwory - z góry na świat, pole bitwy.
Kato polityk - gdyby pieniądze dawały szczęście, chciałby ich mieć więcej.
Do Publiusza Memmiusza - nic nie trwa długo, także życie.
Do Asteriusza - zwodnicza Fortuna.
Do Decjusza.
Usunąwszy się w zacisze, wypowiada wojnę błędom swego wieku.
Do Najświętszej Panny. Gdy Jan Karol Chodkiewicz, wyruszając przeciw Osmanowi, sułtanowi tureckiemu, kościół Jej ufundował - łaskawość dla Żmudzi.
Do cesarza Ferdynanda II. Opisuje korzyści płynące z pokoju - Prawo, Słuszność, Dobroć, szczęśliwe miasta, Ceres.
Do Juliusza Rosy. Zachęca go, by we Wigilią święta W. Panny święte pieśni wyśpiewywał.
Do Najświętszej Panny. Gdy poświęcony Jej okręt odbijał do Indii.
Do Narwi. Nad której brzegiem niegdyś jako młody chłopiec pierwszą układał piosenkę - beztroska.
Niczego zbytnio lękać ani pożądać nie trzeba - walki, złota.
Do Apollina. Powinien on opiewać hojność cesarza.
Na cześć Najświętszej Panny. Pieśń jubileuszowa. Naśladowanie z Horacego - Chór Chłopców (2 strofy), dziewcząt (1) i razem (1).
Z Pieśni nad pieśniami „Podobny jest miły mój sarnie i jelonkowi”.
Do Jana Stefana Menochiusza, rektora kolegium rzymskiego TJ. Gdy wydał dzieło o wychowywaniu książąt - przeciwko chciwości, gnuśności…
Do Andrzeja Rudominy, Jezuity. Gdy z Rzymu do Portugalii odpływał, by udać się do Indii - nie trwoży go morze, wichry, wiry…
Pochwały Zygmunta III, niezwyciężonego króla Polski i Szwecji.
Do Niemiec objętych pożarem wojny domowej - klęski w bratobójczej walce.
Klątwy na Heroda - dziecko libijskiej lwicy, zuchwałego lamparta, czy zarazy?
Z Pieśni nad pieśniami - znów o sarnie i jelonku.
Do Najświętszej Panny. Gdy Polskę nawiedziły burze, głód i wojna - prośba o przybycie Zdrowia, Pokoju i Rogu obfitości.
Do Klaudiusza Rufa. Grobowce i mogiły są szkołą poety - grobowce sławnych ludzi , np. Sokratesa, Cezara…
Do Sławy. Winna opiewać czyny Władysława, królewicza Polski i Szwecji.
LIBER TERTIUS
Do Franciszka kardynała Barberiniego, bratanka papieża Urbana VIII - gwiazda, którą chlubi się Watykan, Wstydliwość i Cnota.
Do świętej Magdaleny, opłakującej zgon Chrystusa - dwa dni smutku, „bez słońca”, trzeci podwójnie radosny.
Do Franciszka kardynała Barberiniego. Łaskawość jest wielką ozdobą książąt - „dobra bez granic”, „władzy nie chciwy”.
Do Egnacjusza Nolliusza. Wśród zmienności Fortuny stałość i męstwo zachować należy.
Do Publiusza Munacjusza. Smutek rozmową w gronie przyjaciół miarkować należy - zwierzaj się przyjaciołom z ran.
Do Marka Sylicerna. Prawdziwych bogactw w skarbach duszy szukać należy.
Na szpetną chciwość współczesnych.
Do Eliusza Cynnika. Przed wyjazdem na Białą Ruś - człowiek to nie drzewo.
Panegiryk Annie Radziwiłłowej, kasztelanowej trockiej,. księżnej na Nieświeżu - cnota, złoto gaśnie.
Do Muzy. Pochwały Władysława, królewicza Polski i Szwecji do króla.
Pochwały Franciszka kardynała Barberiniego - wartość sławy (w niebie), pałace w zgliszczach.
Do Aureliusza Fuska. dzieła ludzkie są znikome i niepewne - mędrzec.
Do Moskwy. Gdy Moskwiczanie królewicza polskiego na tron wezwali.
Do Sławy. Gdy Franciszek Barberini został ozdobiony przez papieża Urbana VII purpurą kardynalską.
Do pszczół Barberinich. Nastał wiek miodowy.
Do samego siebie - „pierzchajcie (…) troski”.
Do Tybru. Będzie on symbolem wspaniałomyślności i szczodrości papieża Urbana VIII - lepiej służ papieżowi, nie Nerei.
Pochwały Franciszka kardynała Barberiniego.
Do zbrojnych sił Europy. O odzyskanie prowincji greckich - nawoływanie do walki.
Do Aulusa Lewińskiego. Sławi męstwo Wiśniowieckiego, rycerza polskiego, którego serce, gdy zginął za ojczyznę, Turcy w barbarzyński sposób podzielili między siebie i pożarli.
Do pewnego księcia wybierającego się do wód. Miłe i dostojne życie przedkładać trzeba nad skrętne i kłopotliwe.
Do Cezara Pauzylipiusza. By zbytnio nie ufał młodości.
Do Juliusza Arymina. Jedynie dobra duszy wynoszą nas nad zwierzęta - cnota.
Do Jana Rudominy. Na śmierć Jerzego Rudominy, jego brata - sama sława wiodła go do walki.
Do Jana Rudominy. Na zgon ojca jego, Jana Rudominy - jako mędrzec „tuż przy tronie Boga”.
Na zgon Ernesta Wejhera, syna wojewody chełmińskiego, przedwcześnie zmarłego - pyszna śmierć nadyma się.
Na poświęcenie kamienia węgielnego - Chodkiewicz przeciwko Osmanowi.
Do Abrahama Bzowskiego, piszącego dzieje panowania papieża Eugeniusza IV - „minionej widmo odnawiając sławy”.
Do przyjaciół Belgów - z nakazu Apollina, droga przez Karpaty, Łabę…
Do Kwintusa Arysta - marzenia o podniosłych czynach.
Do Baltazara Moreta panegiryk liryczny - też z Belgii.
Do przyjaciół. Ma zamiar oddać się studiom teologicznym - flet i lutnia bezczynne.
LIBER QUARTUS
Do rycerstwa polskiego. Gdy po powrocie z Włoch przekraczał poeta Karpaty - konieczna jedna wiara.
Do Stanisława Łubieńskiego, biskupa płockiego, senatora Królestwa Polskiego. Głosi, że jest przyjacielem Muz i miłośnikiem ojczyzny - pochwały jak strzały wyciągane z kołczanu.
Do Cezara Pauzylipiusza. Królestwo mądrego.
Sławne zwycięstwo Polaków nad Osmanem, sułtanem tureckim… (Chocim, 03,09,1621) - Galez, rolnik mołdawski, kości na polu bitwy, rzeź.
Parodia z Jana Kochanowskiego, księcia poetów polskich, z księgi wtórej („O spustoszeniu Podola”) - klęska i hańba.
Palinodia - wieczysta sława i triumf.
Do Cezara Pauzylipiusza. Łacina niezdolna jest do oddania poezji lirycznej świętego Dawida, króla i proroka zarazem.
Pochwała Gdańska. Wspomina o sławnym zwycięstwie Gdańszczan nad flotą niemiecką i wysławia wierność ich dla Polski.
Do Rzymu. Jest on piastunek sztuk pięknych - wielbiony przez Europę, Afrykę, Azję i Amerykę.
Do Kwintusa Deliusza. życie należy urządzać nie według przykładu, jaki daje pospólstwo, lecz według wskazówek rozumu.
Do Zygmunta Zetusa. Zaleca mu wzgardę chwały i milczenie.
Do Janusza Libińskiego. Usprawiedliwia swe odosobnienie - Bóg roztrząsa wszystkie czyny człowieka.
Do Cezara Pauzyllipiusza. Przeciwności wytrwale znosić należy.
Do Kryspa Lewińskiego. Zapytany, czemu wśród drogi śpiewa, odpowiada - powrót do ojczyzny, bez trosk.
Do Munacjusza. Nic na świecie nie jest wolne od skazy.
Do rycerstwa polskiego. do bitew w szczerym polu najbardziej ono się nadaje - hańbą lenistwo.
Do fiołka. Co roku pierwszego maja uwieńczać m skronie Dzieciątka Jezus.
Do róży. Co roku pierwszego czerwca uwieńczać ma skronie Najświętszej Panny.
Do Zbawcy świata z pieśni godowej Salomona - dusza.
Do Najświętszej Panny wiersz ślubowany - zwycięstwa Lechitów.
Z pieśni godowej Salomona - radość wśród zwierząt.
Do dziewicy Matki - promienna Zorza, srebrny miesiąc, światło słońca.
Do pasikonika - uśmiech i szczęście z wiosną, krótkie.
Bogurodzica - 16 strof, Jezus zmywa wina Adama, ona może modłami zjednać Boga.
Rozmowa Dzieciątka Jezus z Najświętszą Panną, wiersz ślubowany z Pieśni nad pieśniami - Panna piękniejsza nad gwiazdy, Jezus ranek radosny, oczy, szyja, słowa, piersi, lica, miłość.
Do pogody - „ciepłe wiosny tchnienie”, Zefir.
Proroctwo Noego. Skarży się na rozpustę minionych wieków i bałwochwalstwo wieków przyszłych - żądze, lenistwo, nędza, era żelazna.
Do mądrości Bożej. Gdy z Niemiec, Francji, Włoch - wieści o nowych wojnach, hojne dary zaprzepaszczone.
Do rycerstwa polskiego w roku 1630 - obyczaj i waleczność przodków.
Do Janusza Skumina Tyszkiewicza, wojewody trockiego. Gdy oddawał ostatnią posługę Barbarze z Naruszewiczów, swej ukochanej małżonce - zazdrosna o szczęście Fortuna, ona w raju.
Do Filidiusza Marabortyna - uspokój się, bądź szczęśliwy.
Do Wojciecha Turskiego. O swych rojeniach i pieśniach.
Do Najświętszej Panny. Gdy [poeta[ w sławnej Akademii Wileńskiej OO. Jezuitów kończył wykłady filozofii, a miał się zająć wykładami teologii - otoczona czcią, wielbiona w każdym miejscu.
Do Kwintusa Tyberyna -ważna cnota, nie bogactwo.
Do Pawła Kozłowskiego - wiosna, po znojach odpoczynek.
Do rycerstwa polskiego i litewskiego. Amfion, czyli państwo dobrze urządzone - jedność religii, siła, bez względu na wojnę.
Stefan Batory królem - Do Jana Palmiusza: porzuć troski.
Do wolności - Władysław IV królem - chwała, przodkowie.
5