PRAWO HANDLOWE - OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA
Geneza i rozwój prawa handlowego
Niemożliwym jest jednoznaczne określenie początków prawa handlowego, ponieważ normy prawa - zwłaszcza, jeśli chodzi o prawo prywatne - wytwarzają się na podłożu norm zwyczajowych. Dlatego początków prawa handlowego należy doszukiwać się w zwyczajach rozwijających się na tle wymiany dóbr między różnymi plemionami i narodami. Każdy taki zwyczaj dzięki stałemu i powszechnemu stosowaniu stawał się z biegiem czasu normą zwyczajową, uznawaną za obowiązującą. Z chwilą utrwalenia jej na piśmie i nadaniu jej mocy obowiązującej przez władzę państwową, norma zwyczajowa stawała się normą prawną. W ten sposób jeszcze w starożytności wytworzyły się niektóre, do dziś jeszcze istniejące instytucje prawa handlowego, np. umowa zamiany, komisu, pośrednictwa, wymiany.
Tego rodzaju normy prawne (mające na celu regulowanie stosunków rozwijających się na podłożu obrotu handlowego) znajdujemy po raz pierwszy w tzw. kodeksie Hamurabiego (króla Babilonu).
Mniej lub więcej wyrobione normy prawa handlowego znajdujemy u Fenican, Greków i Rzymian. Grecy dzięki doskonałemu położeniu geograficznemu rozwinęli swój handel zagraniczny w bardzo wysokim stopniu, posiadali m.in. przepisy regulujące dość szczegółowo bankowość oraz handel morski. Przepisy te następnie zostały częściowo przejęte przez Rzymian, którzy w stworzonym przez siebie systemie prawnym (prawie rzymskim), a jeszcze bardziej w ius gentium, stworzyli cały szereg instytucji prawa handlowego.
Średniowiecze to kolejny rozwój prawa zwyczajowego w stosunkach handlowych. Prawo to rozwija się na podłożu wzrostu działalności kupieckiej w miastach średniowiecznych w coraz częstszych stosunków tych miast z kupcami cudzoziemskimi. Dla regulacji tych stosunków nie wystarczało już prawo rzymskie, prawo kanoniczne (które wrogo występowało przeciwko niektórym przejawom w stosunkach handlowych, np. przeciw lichwie i spekulacji). Tymczasem w miastach powstawał potężny stan kupiecki, którego interesy wymagały prawnego ujęcia i uregulowania stosunków prywatno-prawnych, rozwijających się na tle dokonywanych przez kupiectwo transakcji. W tych warunkach, w niektórych miastach wytwarza się nowe prawo zwyczajowe, będące prawem stanu kupieckiego. Początkowo ma charakter lokalny i często jego zasięg nie przekracza granic miasta => zatem mamy do czynienia z prawem miejskim, stanowym, znajdującym zastosowanie wyłącznie w stosunku do kupców ześrodkowanych w tzw. gildiach kupieckich. Stopniowo wyrabiające się normy tego prawa znajdują swój wyraz zewnętrzny nie tylko w codziennym ich praktykowaniu, ale również w wyrokach sądowych, przepisach gildyjnych (tzw. statuta mercatorum) oraz w przepisach zrzeszeń i związków kupieckich, działających na obczyźnie (takim był np. związek hanzeatycki).
Normy tego prawa w poszczególnych krajach wykazują duże podobieństwo, a to dzięki przenikaniu się wpływów duchownych i umysłowych, odbywającemu się między miastami danego kraju.
W zależności od położenia danego kraju rozwija się w silniejszym lub słabszym stopniu prawo zwyczajowe morskie lub prawo handlu lądowego.
Z biegiem czasu powstają wydawane dla użytku sądów zbiory orzeczeń sądowych, które są pierwszymi w średniowieczu pomnikami pisanego prawa zwyczajowego. Jednym z takich zbiorów orzeczeń, pochodzącym z XII w były „roles d'Oleron” („la charte d'Oleron”) zawierający wyroki trybunału morskiego wyspy Oleron, położonej w pobliżu La Rochelle we Francji. Tak samo w połowie XIII w wydany został w Hiszpanii zbiór norm zwyczajowych, przyjętych w handlu morski, pod nazwą „il libro del consolat del mar”. Zbiór ten przeredagowany w 1370 r. wszedł do użytku powszechnego jako prawo obowiązujące na całym obszarze morza śródziemnego.
Podobnie nad morzem Północnym w Niemczech powstał zbiór hanzeatycki (handel morski => to szczególne prawo niemieckiego związku hanzeatyckiego).
Dzięki położeniu geograficznemu i rozwiniętemu handlowi zamorskiemu oraz wytwarzaniu się kwitnących ośrodków handlu (Genua, Wenecja, Florencja, Piza) Włosi znaleźli się w wyjątkowej sytuacji, która stanowiła niezmiernie korzystne położenie dla rozwoju prawa handlowego. Dlatego cały okres w rozwoju historycznym prawa handlowego nosi nazwę włoskiego. Włosi położyli podstawy pod dzisiejsze prawo wekslowe, czekowe, bankowe, spółkowe, ubezpieczeniowe i maklerskie. Wpływy prawa włoskiego przenikają do Francji, Niemiec i Hiszpanii.
Od XVII w rozkwita ustawodawstwo państwowe w dziedzinie prawa handlowego. Za panowania króla Ludwika XIV powstaje we Francji myśl jednolitego dla całego państwa uregulowania prawa handlowego jako szczególnego prawa obrotu handlowego. Myśl tą zrealizował minister Colbert, który przez stworzenie jednolitych dla całego państwa przepisów prawnych pragnął ożywić i podtrzymać życie gospodarcze Francji. W konsekwencji w 1673 r. został wydany pierwszy kodeks handlowy pod nazwą „Ordonnance des negociants et marchands” (=”Ordonnance du commerce” |= „Code Savary”). Kodeks ten, choć w pewnym stopniu posiadał charakter publiczno - prawny, ale nie wyczerpywał całości prawa handlowego. Składał się z 122 art.
Osiem lat później, w 1681 r. skodyfikowano prawo morskie, publiczne i prywatne („Ordonnance de la marine”).
Obydwie te kodyfikacje, choć dalekie od doskonałości, stanowiły znaczny krok naprzód w rozwoju prawa handlowego (wykazywały przewagę ustawodawstwa państwowego nad dotychczasowym prawem zwyczajowym =>dając przepisy jasne, zwięzłe i dające moc obowiązującą w całym państwie).
Ponowna, samodzielna kodyfikacja prawa handlowego następuje we Francji na początku XIX w. W 1807 r. zostaje wydany tzw. kodeks handlowy Napoleona. Dzieli się na 4 księgi: 1) o handlu w ogólności; 2) o handlu morskim; 3) o upadłościach i bankructwach; 4) o sądownictwie handlowym. Wydanie tego kodeksu otwiera nowy okres w rozwoju prawa handlowego, zwanym francuskim. Konstruowany pod auspicjami Wielkiej Rewolucji Francuskiej, która znosi średniowieczne stany. Kodeks francuski wykazuje tendencje liberalne i nacechowany jest dążeniem do zwolnienia handlu spod nadmiernej opieki państwa.
W treści swej, opartej częściowo na ordonansach z XVII w. Kodeks handlowy Napoleona w żadnej mierze nie zasługuje na miano wyczerpującego, jeśli chodzi o ujęcie zawartego w nim materiału. Handel wewnętrzny uregulowany jest w nim w 109 artykułach, a spółce akcyjnej (kodeks nazywa ją anonimową) poświęcono zaledwie 13 artykułów. Dzięki temu, że w sposób jasny i rzeczowy ujął uregulowane w nim zagadnienia, zyskał sobie ogromne rozpowszechnienie. Poza Francją, został wprowadzony w Królestwie Kongresowym (od 1809r). Posłużył poza tym jako wzór do skodyfikowania prawa handlowego w Holandii, Grecji, Turcji, Serbii, Egipcie etc. etc.
We Francji kodeks handlowy Napoleona w późniejszej redakcji z 31 I 1841 r. obowiązuje do dnia dzisiejszego, uzupełniony całym szeregiem dodatkowych ustaw.
Wybitną cechą kodeksu handlowego francuskiego jest przyjęty w nim tzw. system obiektywny, polegający na tym, że podstawą do stosowania przepisów prawa handlowego uznaje się nie tylko samą przynależność do stanu kupieckiego osób dokonujących aktów prawnych, lecz przede wszystkim określone czynności, które ustawa uznaje za handlowe. W skutek tego kodeks handlowy francuski nie jest, jak kodeks handlowy niemiecki lub polski kodeks handlowy, który obowiązywał do chwili wejścia w życie kodeksu cywilnego z dnia 18 maja 1964r., prawem zawodu kupieckiego, a prawem szczególnym tzw. obrotu handlowego.
Innymi torami potoczył się rozwój prawa handlowego w Niemczech. W 1794r. zostało wydane „Powszechne pruskie prawo ziemskie” („Das Allgemeine Preussische Landrecht”), które objęło również prawo handlowe, wekslowe i morskie. Dopiero w 1861 r. został w Niemczech opracowany i uchwalony „Powszechny niemiecki kodeks handlowy” („Das Allgemeine Deutsche Handelsgesetzbuch - A.D.H.G.B.), który w 1869r. stał się prawem związkowym, a w następstwie prawem Rzeszy. Choć jest obszerniejszy od kodeksu handlowego francuskiego, to nie ujmuje rzeczy tak jasno i przejrzyście. Kodeks ten składa się z 911 art., podzielonych na 5 ksiąg, z których ostatnia obejmowała prawo morskie. W 1871 r. kodeks ten został przyjęty przez wszystkie państwa wchodzące w skład Rzeszy Niemieckiej. Był on oparty na tzw. systemie mieszanym => zasadniczo wychodził z pojęcia kupca i przepisy prawa handlowego traktował jako przepisy stanu kupieckiego, lecz jednocześnie za kodeksem handlowym francuskim przyjmował istnienie pewnych czynności prawnych uznawanych przez ustawę za handlowe bez względu na to przez kogo były one deklarowane => do czynności tych zawsze były stosowane przepisy prawa handlowego. W ten sposób częściowo kodeks handlowy niemiecki oparty był na systemie obiektywnym-stąd jego mieszany charakter.
Kodeks ten podlegał zmianom i uzupełnieniom - 1884r. zmieniono prawo akcyjne; w 1892r. wydano ustawę o spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością, która wprowadziła tą, nową formę współdziałania handlowego.
Prace nad kodyfikacją prawa cywilnego i w rezultacie wydanie kodeksu cywilnego niemieckiego („Burgerliches Gesetzbuch” => B.G.B.) wywołało potrzebę poddania rewizji obowiązującego ustawodastwa handlowego. Wynikiem był nowy, niemiecki kodeks handlowy - Handelsgesetzbuch fur das Deutsche Raich (H.G.B.) z 10 maja 1897r. - ogłoszony 21 maja 1897r. Zawiera on 905 art. I składa się z 4 ksiąg: 1) przepisy o kupcu; 2) o spółkach i spółce cichej; 3) o czynnościach handlowych; 4) prawo morskie. Kodeks ten wszedł w życie 1 stycznia 1900r.
Został on oparty wyłącznie na systemie subiektywnym, stając się kodeksem stanu kupieckiego, ale w pewnych przypadkach również osoby nie będące kupcami, wchodząc w pewne stosunki prawne z tymi ostatnimi, podlegały przez to przepisom kodeksu.
Kodeks ten wywarł duży wpływ na kodyfikację prawa handlowego, np. we Włoszech, Szwajcarii, Japonii.
Do krajów nie posiadających skodyfikowanego prawa handlowego należą kraje anglo-saskie (Anglia, USA).
W Anglii stosowane jest prawo zwyczajowe. Obok niego istnieją ustawy szczególne, regulujące np. umowę kupna-sprzedaży, umowę przewozu itd. W 1929r. wydano prawo akcyjne. W USA obok prawa zwyczajowego opartego na wzorach angielskich, istnieją w pojedynczych Stanach ustawy, regulujące poszczególne instytucje prawa handlowego.
W Rosji prawo handlowe było uregulowane w „Zbiorze praw” (Swod zakonow) z 1903r. W pierwszym okresie rewolucji od 1918 - 1921r. prawo prywatne było początkowo zniesione. W 1921r. przywrócono prawo prywatne i wydano ustawę cywilną, która weszła w życie 1 stycznia 1923r. (miała również służyć do regulowania obrotu handlowego). Zaczęto myśleć o kodeksie handlowym, jednak nie urzeczywistniono tych pomysłów, a jedynie wydano ustawy regulujące poszczególne materie.
W Polsce, z chwilą przywrócenia jej samodzielnego bytu, mieliśmy aż 5 różnych ustawodastw handlowych: na obszarze byłego Królestwa Kongresowego - kodeks handlowy Napoleona; na pozostałym obszarze byłego zaboru rosyjskiego - stare rosyjskie prawo handlowe (Swod zakonow); w b. dzielnicy pruskiej obowiązywał kodeks handlowy niemiecki (H.G.B.); w b. dzielnicy austryjackiej - prawo handlowe austryjackie oparte na A.D.H.G.B. z późniejszymi zmianami; a na małym skarwku odłączonym od Węgier - obowiązywał kodeks handlowy węgierski.
Ten stan rzeczy trwał do 1934r., kiedy to u nas wprowadzono kodeks handlowy. Wprowadzony rozporządzeniem Prezydenta RP z dn. 27 VI 1934r. Kodeks ten obowiązywał na całym obszarze Państwa Polskiego od 1 lipca 1934r. Obejmował 697 art. i składał się z 2 ksiąg: 1) przepisy o kupcu jednoosobowym i spółkach handlowych; 2) „czynności handlowe” (przepisy ogólne, przepisy z zakresu pr. rzeczowego oraz pr. obligacyjnego). Kodeks ten znajdował się pod silnym wpływem kodeksu handlowego niemieckiego i opierał się na systemie subiektywnym (uznanie przepisów prawa handlowego za przepisy zawodu kupieckiego).
(* S. Janczewski: Prawo handlowe, wekslowe i czekowe, Warszawa 1947)
Głównym źródłem prawa handlowego w Polsce był kodeks handlowy i ustawy handlowe pozakodeksowe. W przypadku braku uregulowania ustawowego należało stosować powszechne w państwie prawo zwyczajowe. Prawo cywilne do stosunków handlowych należało stosować subsydiarnie (gdy kodeks handlowy, ustawy, ani prawo zwyczajowe danego stosunku nie uregulowały).
Przeprowadzona po II wojnie światowej nacjonalizacja zakładów przemysłowych i handlowych wyjęła spod działania kodeksu handlowego najpoważniejsze przedsiębiorstwa. W miejsce przepisów o spółkach akcyjnych i spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością weszły w zastosowanie przepisy dekretu z 3 stycznia 1947r. o tworzeniu przedsiębiorstw państwowych. Z uwagi na rozbudowanie sektora spółdzielczego postanowienia ustawy o spółdzielniach z 29 X 1920r. nabrały dużego znaczenia (w nauce i orzecznictwie spółdzielnie uważane były i są za kupców, a przepisy pr. spółdzielczego należą do dziedziny pr. handlowego).
Kodeks handlowy formalnie obowiązywał do wejścia w życie kodeksu cywilnego z 18 maja 1964r. Zgodnie z dyspozycją art. 6 przepisów wprowadzających kodeks cywilny, kodeks handlowy oraz przepisy wprowadzające ten kodeks zostały uchylone, z wyjątkiem przepisów dotyczących spółek jawnych, spółek z o.o. i spółek akcyjnych (w stosunku do tych spółek w mocy pozostały przepisy o firmie, prokurze i rejestrze handlowym). Dla stosunków handlu zagranicznego utrzymane zostały art. 518-524 i 531 KH. Niektóre przepisy kodeksu handlowego, po zmianie stylizacyjnej przeniesiono do kodeksu cywilnego => dotyczące m.in. czynności handlowych (umowa sprzedaży - w tym sprzedaży na raty), umowa rachunku bankowego, umowa agencyjna, komisu, spedycji, przewozu, składu. W 1991r. przywrócono przepisy odnośnie do spółki komandytowej. W doktrynie przyjmuje się, że utrzymane w mocy przepisy kodeksu handlowego nie stanowią odrębnej gałęzi prawa, jeśli mają charakter cywilny - są częścią prawa cywilnego.
Moc wiążącą posiadały również: 1) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 1 VII 1934r o rejestrze handlowym; 2) rozporządzenie Prezydenta RP z 24 X 1934r. Prawo upadłościowe; 3) rozporządzenie Prezydenta RP z 24 X 1934r. Prawo o postępowaniu układowym.
Budując obecne zręby gospodarki rynkowej przepisy prawa handlowego wymagały odpowiednich zabiegów interpretacyjnych.
ust. z 15 IX 2000r. - Kodeks Spółek Handlowych
ust. z 20 VIII 1997r. - O Krajowym Rejestrze Sądowym
ust. z 18 II 2003r. - Prawo upadłościowe i naprawcze
*K. Kruczalak: Prawo handlowe. Zarys wykładu, Warszawa 2004
Miejsce prawa handlowego w systemie prawa
Prawie wszystkie gałęzie prawa, a szczególności prawo cywilne, administracyjne i karne, zawierają przepisy, które bezpośrednio albo pośrednio oddziałują na obrót gospodarczy. Wszystkie je (mimo przynależności do różnych gałęzi i dyscyplin prawniczych) można uznać za „prawo gospodarcze”, jeżeli zawierałyby prawne instrumenty kształtowania działalności gospodarczej.
To stwierdzenie skazuje na niepowodzenie wszelkie próby wydzielenia, zgodnie z obowiązującym prawem, odrębnej gałęzi prawa pod nazwą „prawo gospodarcze”. Trafnie zatem w polskim systemie nie doszło do normatywnego wyodrębnienia w formie kodeksowej prawa gospodarczego. Kodeks cywilny (opierając się na zasadzie jedności prawa cywilnego) reguluje nie tylko obrót powszechny, ale i handlowy. Pełni on zatem w pewnym sensie także funkcję kodeksu handlowego.
Istniejący w Polsce stan prawny doprowadził w nauce prawa do specjalizacji gospodarczoprawnych w ramach tradycyjnych gałęzi prawa, zwłaszcza prawa cywilnego, administracyjnego, karnego i międzynarodowego prawa publicznego.
W ramach prawa cywilnego doszło najpierw do wyodrębnienia tzw. prawa obrotu społecznego, a następnie prawa obrotu gospodarczego. Obecnie istnieją już podstawy do tego, by mówić o wyodrębnieniu prawa handlowego jako samodzielnej dyscypliny prawniczej. Wyodrębnienie to można zarówno przeprowadzić na podstawie kryterium podmiotów występujących w obrocie gospodarczym (kryterium podmiotowe), jak i kryterium przedmiotu tego obrotu (kryterium przedmiotowe). Jeśli w obrocie występuje co najmniej jeden przedsiębiorca, który dokonuje świadczenia (spełnienia świadczenia najczęściej w celach zarobkowych) w zakresie prowadzonego przez siebie przedsiębiorstwa na rzecz innego podmiotu (czynnik podmiotowy obrotu) i świadczenie to stanowi wynik jego działalności gospodarczej (czynnik przedmiotowy obrotu), to jest to obrót gospodarczy, normy prawa regulujące zaś ten obrót można nazwać prawem handlowym. Ponieważ z prawem tym pozostaje w ścisłym związku ustrój podmiotów obrotu gospodarczego, dlatego normy regulujące ten ustrój zaliczyć należy również do prawa handlowego.
Prawo handlowe - to zespół norm z natury rzeczy należących przede wszystkim do dziedziny prawa cywilnego (prywatnego), które regulują organizację (ustrój) przedsiębiorców oraz czynności handlowe powstające między nimi oraz między przedsiębiorcami a innymi osobami w obrocie gospodarczym zarówno wewnętrznym (krajowym), jak i międzynarodowym (w handlu zagranicznym) .
W ramach prawa handlowego doszło do powstania wyspecjalizowanych przedmiotów (dyscyplin), takich jak prawo transportowe, prawo ubezpieczeń gospodarczych, prawo autorskie i wynalazcze, prawo wekslowe i czekowe, prawo papierów wartościowych, prawo spółdzielcze, prawo spółek itd.
*K. Kruczalak: Prawo handlowe. Zarys wykładu, Warszawa 2001
Można dojść do wniosku, że zdefiniowane prawo handlowe jako regulujące organizację przedsiębiorców i dokonywanych między nimi czynności handlowych, rozumiane jest jako prawo handlowe sensu stricto, natomiast uzupełnione przez wyspecjalizowane dyscypliny tworzy prawo handlowe sesnu largo.
*A. Kidyba: Prawo handlowe, Warszawa 2001
Miejsce prawa handlowego w systemie prawa polskiego wyznacza przede wszystkim rodzaj źródeł prawa, które określają i determinują zarówno wewnętrzny (krajowy), jak i międzynarodowy obrót gospodarczy. Rozważania na temat prawa handlowego, jego miejsca i roli w obowiązującym prawie polskim można zatem ograniczyć do ogólnej charakterystyki źródeł tego prawa.
Z całokształtu uregulowań polskiego prawa wynika, że źródła prawa handlowego zawarte są zarówno w prawie stanowionym (pisanym), jak i w prawie umownym oraz zwyczaju i prawie zwyczajowym.
Źródła prawa handlowego
Do podstawowych źródeł prawa należą niewątpliwie przepisy kodeksu cywilnego, a także utrzymane w mocy przepisy prawa handlowego pochodzące z okresu sprzed II wojny światowej oraz inne przepisy szczególne regulujące ustrój przedsiębiorców. Z całokształtu tych przepisów wynika, że stosunki obrotu handlowego wyznaczone są przede wszystkim przez normy o charakterze prywatnoprawnym. Zatem już stąd można wnioskować, że prawo regulujące ten obrót jest w istocie tym prawem, które z uwagi na jego genezę i przedmiot regulacji (stosunki obrotu gospodarczego) nazwać można handlowym.
Kodeks cywilny, aż do zmiany dokonanej ustawą z 28 VII 1990r. regulował (w myśl zasady jedności prawa cywilnego) zarówno obrót powszechny, jak i tzw. obrót uspołeczniony (art. 1 i 2 K.C. przed nowelizacją). Obrót ten został wyodrębniony przede wszystkim na podstawie kryterium własnościowego. Przez obrót uspołeczniony rozumiało się bowiem obrót cywilnoprawny zachodzący miedzy jednostkami gospodarki uspołecznionej oraz miedzy tymi jednostkami, a innymi osobami. Obrót powszechny dotyczył stosunków cywilnoprawnych miedzy jednostkami gospodarki nieuspołecznionej.
Wyodrębnienie i podział obrotu na uspołeczniony i nieuspołeczniony w kodeksie cywilnym przed jego nowelizacją uzasadniany był m.in.: istnieniem własności uspołecznionej i nieuspołecznionej; wpływ rygorów planowania w sektorze gospodarki uspołecznionej i mniejsze oddziaływanie planowania na sektor gospodarki nieuspołecznionej; wpływ organów administracji państwowej, zwłaszcza organów założycielskich, na działanie przedsiębiorstw państwowych i spółdzielni oraz jej brak w odniesieniu do osób fizycznych i innych jednostek gospodarki nieuspołecznionej; ograniczenia w rozporządzaniu swoim mieniem przez jednostki gospodarki uspołecznionej, zwłaszcza na rzecz jednostek gospodarki nieuspołecznionej, i brak takich ograniczeń w obrocie powszechnym.
Regulacja obrotu uspołecznionego w kodeksie cywilnym stała się anachroniczna wraz z wejściem w życie ustawy z 23 XII 1988r. o działalności gospodarczej. Ustawa ta zerwała z podziałem obrotu opartym na kryterium własności, przyjmując zasadę „równości” wszystkich podmiotów występujących w działalności gospodarczej, niezależnie, czy działalność tą prowadzą opierając się na działalności uspołecznionej czy prywatnej. Zgodnie zaś z art. 2 ust. 2. cytowanej ustawy, podmiotem prowadzącym działalność gospodarczą był tzw. podmiot gospodarczy (osoba prawna, fizyczna i jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej), nie zaś jednostka gospodarki uspołecznionej lub nieuspołecznionej. Definicja podmiotu gospodarczego została w ustawie oparta nie na kryteriach przynależności do określonej kategorii własności, lecz na charakterze prowadzonej działalności gospodarczej (działalność zarobkowa prowadzona w sposób stały i zawodowy). Obecnie, zgodnie z ustawą o Krajowym Rejestrze Sądowym i przepisami wprowadzającymi, ów podmiot nosi nazwę „przedsiębiorca”.
Względy formalne i merytoryczne oraz dokonywane zmiany społeczno-ustrojowe zmierzające do gospodarki rynkowej, sprawiły, że ustawą z 28 VII 1990r. kodeks cywilny został zmieniony w sposób zasadniczy. Wraz z wejściem tej ustawy w życie (1 X 1990) K.C. reguluje, nie jak dotąd obrót uspołeczniony i nieuspołeczniony, ale obrót powszechny i gospodarczy (handlowy) miedzy osobami fizycznymi i prawnymi. Znowelizowane lub dodane do k.c. nowe przepisy dotyczą zwłaszcza obrotu gospodarczego, jak przepisy dotyczące np. własności państwowej, przedsiębiorstwa i jego zbycia, przedawnienia roszczeń, określenia należytej staranności w obrocie gospodarczym, milczącego przyjęcia oferty, umowy dostawy itd.
W noweli k.c. z 23 VIII 1996r. dodano przepis odnośnie do zawarcia umowy w drodze przetargu ustnego lub pisemnego. Istotnej zmianie uległy przepisy odnośnie rękojmi za wady.
Utrzymane w mocy przepisy kodeksu handlowego dotyczą firmy i prokury.
W hierarchii źródeł prawa handlowego istotne znaczenie posiadają przepisy szczególne, regulujące powstanie, ustrój i ustanie przedsiębiorców. Zgodnie z art. 35 k.c., jeśli są nimi osoby prawne, regulują je właściwe przepisy oraz oparty na tych przepisach statut. Chodzi głownie tu o spółki prawa handlowego i cywilnego, spółdzielnie, przedsiębiorstwa zagraniczne i z udziałem zagranicznym, przedsiębiorstwa prywatne (w tym rzemieślnicze), związki przedsiębiorstw (zrzeszenie), izby gospodarcze itd.
Jeśli działalność gospodarczą w sposób profesjonalny (zawodowy) prowadzi osoba fizyczna, jej zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych określają przepisy k.c. (art. 8-32). Chcąc prowadzić stałą i zawodowa działalność gospodarczą, osoby fizyczne musiała ponadto spełnić wymagania przewidziane w innych aktach prawnych, zwłaszcza w ustawie z 19 XI 1999r. - Prawo działalności gospodarczej.
Powstanie, ustrój i funkcjonowanie oraz ustanie osób prawnych (oraz jednostek organizacyjnych nie posiadających osobowości prawnej - wyłączywszy spółkę prawa cywilnego) określają - zgodnie z art. 35 k.c. - odrębne przepisy. W wypadkach i w zakresie w przepisach tych przewidzianych, organizację i sposób działania osoby prawnej reguluje statut.
Dla powstania, ustroju, i ustania oraz działalności przedsiębiorstwa państwowego szczególne znaczenie ma ust. z 25 IX 1981r o przedsiębiorstwach państwowych, ust. z 31 I 1989r. o gospodarce finansowej przedsiębiorstw państwowych, ust. z 25 IX 1981r. o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego, rozporządzenie Rady Ministrów z 30 XI 1981r. w sprawie wykonywania ustawy o przedsiębiorstwach państwowych.
W odniesieniu do spółdzielni i ich związków oraz krajowego samorządu spółdzielczego zastosowanie ma przede wszystkim ust. z 16 IX 1982r. - Prawo spółdzielcze.
Ustrój i funkcjonowanie banków reguluje ustawa z 29 VIII 1997r. - Prawo bankowe oraz tej samej daty ustawa o Narodowym Banku Polskim. Działalność ubezpieczycieli - ustawa z 28 VII 1990r. o działalności ubezpieczeniowej. Poczty i telekomunikacji dotyczy ustawa z 23 XI 1990r. o łączności. Samorząd zawodowy niektórych przedsiębiorstw reguluje ustawa z 30 V 1989r, a izby gospodarcze - ustawa z 30 V 1989r.
Powstanie, ustrój i ustanie spółek prawa handlowego reguluje ustawa z dnia 15 września 2000 r. - Kodeks spółek handlowych. Istotne znaczenie gospodarcze ma ustawa z 14 VI 1991r. o spółkach z udziałem zagranicznym oraz ustawa z 6 VII 1982r. o zasadach prowadzenia na terytorium Polski działalności gospodarczej w zakresie drobnej wytwórczości przez zagraniczne osoby prawne i fizyczne. Od 1 stycznia 2001r działalność gospodarczą podmiotów zagranicznych w Polsce reguluje przede wszystkim ustawa - Prawo działalności gospodarczej. Dotyczy to także oddziałów i przedstawicielstw tych przedsiębiorstw. Przepisy tych ustaw, a także niektórych innych, jak prawo bankowe, ustawa o działalności ubezpieczeniowej - określają warunki, od spełnienia których ustawa uzależnia prowadzenie działalności gospodarczej w Polsce z wyłącznym ich udziałem luz z udziałem podmiotów polskich..
Działalności przedsiębiorstw komunalnych - opartych na mieniu komunalnym, oraz działalności gospodarczej samych gmin i innych komunalnych osób prawnych dotyczą: ustawa z 8 III 1990r. o samorządzie gminnym oraz ustawa z 10 V 1990r. - Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym. Ustawa z 20 XII 1996r. o gospodarce komunalnej stanowi, że gospodarka ta może być prowadzona w szczególnych formach: zakładu budżetowego lub spółek prawa handlowego.
Istotne znaczenie dla funkcjonowania przedsiębiorców w obrocie gospodarczym ma zarządzenie Prezesa NBP z 29 V 1998r. w sprawie form i trybu przeprowadzania za pośrednictwem banków rozliczeń pieniężnych miedzy osobami prawnymi oraz miedzy tymi osobami a innymi podmiotami, a także że ustawa z 24 X 1989r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych.
Źródłem prawa handlowego może być także prawo umowne, zwyczaj oraz prawo zwyczajowe.
Źródłem prawa zaliczanym do prawa umownego są tzw. umowne warunki umów, nazywane też porozumieniami w sprawach warunków umów. Są to prawnie wiążące warunki umów ustalone w trybie porozumień. Ich moc wiążąca wynika wyłącznie z woli stron (i wtedy dotyczą one wyłącznie tych stron) albo także z przepisu prawa (i wtedy dotyczyć mogą także podmiotów innych stron niż strony porozumienia). Normy tych ostatnich mogę mieć charakter norm bezwzględnie wiążących bądź norm wiążących strony względnie.
Do prawa umownego nauka prawa zalicza także tzw. umowne akty erekcyjne, ponieważ stwarzają one pewne reguły działania na przyszłość. Taki charakter ma w szczególności akt założycielski spółki, umowa o utworzeniu przedsiębiorstwa wspólnego, mieszanego oraz zrzeszenia.
Źródłem prawa handlowego może być także zwyczaj, który był zwany niekiedy w obrocie gospodarczym „utrwaloną praktyką obrotu”. Zwyczaj, to powszechnie stosowana praktyka pewnego zachowania się Ukształtowanie się pewnego zwyczaju nie jest samo w sobie zjawiskiem prawotwórczym. Doniosłość prawną zwyczaj uzyskuje dopiero przez to, że konkretny przepis prawa odsyła do „ustalonego” zwyczaju, „przyjętego” zwyczaju, „miejscowego” zwyczaju itp. Warunkiem koniecznym stosowania przez organ orzekający ustalonych zwyczajów jest stwierdzenie, ze strony należą do grupy społecznej, w której dany zwyczaj jest w dostatecznej mierze rozpowszechniony.
W polskiej literaturze zwraca się uwagę na podwójną funkcję zwyczaju, a mianowicie wyjaśniającą, tzn. że ustalony zwyczaj jest pomocny przy tłumaczeniu oświadczeń woli stron, oraz normującą, tzn., że oddziałuje on na skutki prawne czynności prawnej.
Szczególnym rodzajem zwyczaju jest zwyczaj handlowy. Zdaniem J. Jakubowskiego, należy przez zwyczaj handlowy rozumieć „pewną powtarzającą się praktykę w handlu w drodze żywiołołowej do rozwiązania jakiejś sprawy”. Zwyczaj handlowy może mieć różny zasięg terytorialny. W konsekwencji zwyczaj handlowy odnoszący się do części obszaru jakiegoś państwa, można nazwać zwyczajem miejscowym (lokalnym), zwyczaj przestrzenny zaś na obszarze całego państwa - zwyczajem powszechnym w danym państwie. Natomiast przestrzegany na obszarze 2 lub więcej państw nazywamy międzynarodowym zwyczajem handlowym.
Prawo zwyczajowe w niektórych systemach prawnych odgrywa poważną rolę. W systemie anglo-amerykańskim poważna znaczenie ma tzw. prawo sędziowskie (prawo precedensowe). W Polsce - wobec dominującej roli prawa stanowionego - znaczenie prawa zwyczajowego jest stosunkowo niewielkie, aczkolwiek nie jest pozbawione pewnego prawnego znaczenia. Nie można wykluczyć kształtowania się i funkcjonowania norm prawa zwyczajowego, a w szczególności gdy zachodzi potrzeba wypełnienia luk w prawie stanowionym. Dzieje się to przy tym nierzadko z inspiracji nauki prawa i orzecznictwa.
Sądy powołane są do stosowania prawa i wykładni obowiązujących przepisów. Orzecznictwo odgrywa jednak poważną rolę również przy precyzowaniu norm prawa zwyczajowego. Gdyby przyjąć istnienie prawotwórczej funkcji sądownictwa, to byłaby to zapewne funkcja uzupełniająca i pomocnicza.
W stosunkach krajowego, a zwłaszcza międzynarodowego obrotu gospodarczego poważną role odgrywają także jako źródła prawa umowy międzynarodowe, których Polska jest stroną. W polskich warunkach, jak przyjmuje orzecznictwo sądowe, umowa międzynarodowa tylko wtedy jest podstawą działania organów stosujących prawo, gdy została ratyfikowana oraz promulgowana w Dzienniku Ustaw.
Kolizje źródeł prawa
Miedzy źródłami prawa handlowego może dojść do kolizji, gdy ten sam stan faktyczny jest regulowany przez normy prawne przynależne bądź do różnych kategorii źródeł prawa, bądź to do źródeł tej samej kategorii, ale zróżnicowanych ze względu na sposób ich powstania i ich moc wiążącą. W związku z tym:
normy bezwzględnie obowiązujące mają pierwszeństwo przed normami względnie obowiązującymi
w razie kolizji miedzy normami względnie obowiązującymi, wynikającymi z różnych źródeł, pierwszeństwo moją obowiązujące normy umowne
w razie kolizji miedzy aktami normatywnymi ogólnymi i szczególnymi pierwszeństwo mają normy szczególne, w myśl zasady lex specjalis derogat legi generali
zwyczaj wchodzi w zastosowanie wtedy, gdy odsyła doń prawo stanowione. Prawo zwyczajowe stosuje się, gdy brak jest norm wynikających z aktów normatywnych lub prawa umownego.
Dla rozstrzygnięcia kolizji źródeł prawa w zakresie międzynarodowego obrotu gospodarczego ogromne znaczenie ma orzeczenie Sądu Najwyższego z 18 V 1970r., wedle którego: „W obrocie międzynarodowym, ściślej: w obrocie miedzy podmiotami prawa cywilnego należącymi do różnych krajów, mają przede wszystkim zastosowanie przepisy prawa międzynarodowego wynikające bądź z odpowiednich konwencji, bądź odpowiednich utartych zwyczajów. Dopiero w braku norm tego rodzaju wchodzi w rachubę zastosowanie prawa krajowego: polskiego lub innego”.
Problem metod regulacji stosunków prawno - handlowych
* Obrót gospodarczy
Chcąc mówić o metodach regulacji stosunków prawno - handlowych należy najpierw wyjaśnić pojęcie obrotu gospodarczego.
Przez obrót gospodarczy należy rozumieć nie tylko wymianę dóbr i usług odbywającą się z reguły za pośrednictwem pieniądza, ale przede wszystkim towarzyszące tej wymianie i powstające w jej procesie stosunki prawne między jej podmiotami. Obrót ten wykazuje pewne znamiona charakterystyczne. Co najmniej jeden z jego uczestników jest mianowicie zobowiązany w stosunku do innych uczestników z tej racji, że prowadzi w sposób trwały i zawodowy (profesjonalny) działalność gospodarczą (przedsiębiorstwo), świadczenie zaś dóbr i usług dla innych uczestników obrotu jest wynikiem tej działalności.
Obrót gospodarczy może się odbywać albo między podmiotami prowadzącymi stałą działalność gospodarczą, albo miedzy tymi podmiotami a innymi osobami.
Obrót gospodarczy może podlegać wielorakim rozróżnieniom. Można mówić o obrocie gospodarczym krajowym i międzynarodowym, masowym, mieszanym itp. Tego rodzaju rozróżnienia mają znaczenie nie tylko teoretyczne, ale także praktyczne, mogą bowiem wiązać się z koniecznością odmiennej regulacji prawnej.
*Metody regulacji
Powszechnie przyjętym sposobem wymiany dóbr i usług w obrocie gospodarczym jest umowa. Sprawia, że podmioty w nim występujące są sobie formalnie równe. Owa zasada równorzędności stron jest charakterystyczna dla obrotu cywilnoprawnego, oznacza, że podmioty tego obrotu nie występują w stosunku nadrzędności i podrzędności, jak to ma miejsce w prawie administracyjnym. Szczególnie ważna cechą stosunku cywilnoprawnego jest brak prawnej kompetencji jednego podmiotu prawa cywilnego do jednostronnego kształtowania sytuacji prawnej drugiego podmiotu, a tym samym do ingerowania w jego sferę prawną.
Dominująca obecnie w obrocie gospodarczym w Polsce cywilistyczna metoda regulacji stosunków w tym obrocie nie oznacza, że umowa była zawsze wyłącznym regulatorem wymiany dóbr i usług. W systemie nakazowo - rozdzielczym w Polsce w okresie powojennym, aż do lat osiemdziesiątych , obrót gospodarczy odbywał się przy znacznym ograniczeniu, a nawet wyłączeniu umowy. W takich sytuacjach, w miejsce umowy jako źródła zobowiązań, wchodził z reguły akt administracyjny, który zobowiązywał jedną lub dwie strony do zawarcia umowy.
Po okresie dyrektywnego planowania i zarządzania gospodarką narodową w latach 1950-1955, w którym umowy w systemie funkcjonowania gospodarki narodowej nie miały praktycznie znaczenia, w Polsce został przyjęty mieszany (parametryczno - dyrektywny) model kierowania gospodarką narodową. Jednakże konieczność przezwyciężania kryzysu społeczno - gospodarczego stworzyła przesłanki reformy gospodarczej. Proponowany kierunek zmian w planowaniu i zarządzaniu gospodarką narodową początkowo zmierzał ku modelowi parametrycznemu. Dopiero dokonane w 1989r i w latach późniejszych zmiany społeczno-gospodarcze w Polsce doprowadziły do gospodarki rynkowej i oparcia jej na zasadach powszechnie stosowanych w krajach kapitalistycznych.
*Regulacja prawna
Całokształt zagadnień związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej oraz wymianą dóbr i usług podlega reglamentacji prawnej. Owa reglamentacja odbywa się w różny sposób i za pomocą różnych metod. Istnieją systemy prawne, które prawo obrotu gospodarczego traktują jako odrębną od prawa cywilnego gałąź prawa pod nazwą „prawo handlowe (kupieckie” lub „prawo gospodarcze”. Istnieją jednakże również takie systemy prawne, które obrót gospodarczy (handlowy ) i cywilny regulują tymi samymi źródłami prawa.
O pierwszym i drugim systemie wspominałem omawiając genezę i rozwój prawa handlowego. Wspomnieć jednak należy, że kodeks cywilny od nowelizacji z 28 VII 1990r., reguluje nie tylko tzw. obrót powszechny, ale i obrót gospodarczy (handlowy). Tym samym przyjęty w prawie polskim system reglamentacji zaliczyć należałoby do tych, które prawa handlowego nie ujmują w odrębną gałąź, ale przeciwnie - lokalizują je wśród norm prawa cywilnego (prywatnego), jak np. w prawie szwajcarskim, włoskim czy holenderskim.
*K. Kruczalak: Prawo handlowe. Zarys wykładu, Warszawa 2001