O ETYCE BIZNESU I ETYCE NAUKI
Wojciech Gasparski
Centrum Etyki Biznesu
IFiS PAN oraz WSPiZ im L. Koźmińskiego w Warszawie
1. Przedmiotem tego wykładu są dwa różniące się od siebie obszary: etyka biznesu i etyka nauki. Jest to zatem nie tyle jeden wykład, ile dwa mini wykłady: jeden poświęcony etyce biznesu, drugi - etyce nauki, a dokładniej etyce prowadzenia badań wykonywanych metodą naukową.
Ograniczone ramy wykładu pozwalają jedynie na zarysowanie obszernej przecież problematyki etyki biznesu i etyki nauki.
2. Etyka biznesu jest nazwą ogólną etyki działalności gospodarczej. Etyka biznesu obejmuje także etykę organizacji oraz etykę zarządzania jako wyspecjalizowane działy, których pojawia się coraz więcej, jak np. etyka marketingu, czy etyka finansowa, albo etyka e-biznesu.
Etyka biznesu jest systematycznym studium kwestii moralnych (przekonania, normy, wartości itd.) występujących w gospodarce, biznesie, bankowości oraz związanych z nimi rodzajach działalności osób i instytucji - ogólnie - praktyki zachowań ludzi.
Jako dyscyplina, etyka biznesu jest uprawiana na styku etyki (będącej działem filozofii praktycznej) oraz dyscyplin praktycznych mających za przedmiot zarządzanie (podejmowanie decyzji) działalnością gospodarczą we wszelkich jej przejawach (handel, marketing, finanse itp.).
3. Termin etyka biznesu występuje również jako nazwa ogólna etosu działalności gospodarczej, a więc faktycznych wartości i norm rządzących zachowaniami ludzi zaangażowanych w tę działalność. W związku z tym, że chodzi o zachowania ludzi profesjonalnie zajmujących się różnymi aspektami działalności gospodarczej etyka biznesu jest w pewnym swym zakresie etyką zawodową, głównie zawodu menedżera, co powoduje, że powiada się o etyce menedżerskiej, podobnie jak mówi się o etyce inżynierskiej, etyce lekarskiej, etyce adwokackiej, czy etykach innych zawodów.
Przez zawody (professions, najbliższym polskim odpowiednikiem jest termin wolny zawód) rozumie się zawody, których uprawianie związane jest z kontraktem społecznym wynikającym ze szczególnej roli spełnianej w społeczeństwie przez profesjonalistów wykonujących dany zawód. Zawód menedżera aspiruje do takiego statusu.
4. Etyka biznesu rozpatruje życie gospodarcze na czterech poziomach: poziomie mikro, tj. poziomie zachowań ludzi, poziomie mezo, tj. poziomie zachowań organizacji, poziomie makro, tj. poziomie gospodarki, poziomie światowym, tj. zjawisk gospodarczych w skali globalnej.
Na wszystkich poziomach zachowania ludzi wyznaczają trzy wymiary zwane „potrójnym E” od pierwszych liter nazw tych wymiarów. Są to: efektywność, albo skuteczność, ekonomiczność oraz etyczność.
Efektywność jest miarą stopnia osiągnięcia stanu zamierzonego jako cel działania (skutek działania). Ekonomiczność jest stosunkiem osiągniętego wyniku do nakładów, jakich poniesienia wymaga wykonywane działanie (tok działania). Etyczność jest wymiarem odnoszącym się do stopnia społecznego przyzwolenia na, dane działanie w danej kulturze, określonego ze względu na wartości cenione w tej kulturze i pochodne od nich normy.
5. Efektywność i ekonomiczność są wymiarami prakseologicznymi nazywanymi łącznie sprawnością działania. Wymiary te, gdy ujmowane są w jednostkach monetarnych, to mają charakter ekonomiczny.
Etyczność ujmowana jest jakościowo.
Efektywność, ekonomiczność i etyczność w sensie analitycznym są od siebie niezależne. Znaczy to, że, gdy dokonujemy analizy dowolnego działania, to możemy analizować każdy z wymiarów niezależnie od drugiego. Natomiast w sensie syntetycznym, tj. jakości działań ludzi, wymiary te są od siebie wzajemnie zależne, bowiem każdy z nich stanowi nieeliminowalny kontekst aksjologiczny pozostałych. Wyraża to teza, że dzielność - stanowiąca normę kulturową uzgodnionej w danej kulturze praktyczności - przysługuje działaniu sprawnemu podejmowanemu w godziwym celu i wykonywanemu takimiż środkami.
6. Kwestiami etycznymi wszystkich poziomów są sprawy dobra i zła.
7. Poziom mikro jest jednocześnie poziomem etyki indywidualnej albo prywatnej.
W odniesieniu do etyki biznesu, albo etyki zawodowej ludzi parających się działalnością gospodarczą, poziom mikro jest odniesieniem norm rządzących zachowaniem jednostek w każdej sytuacji do sytuacji charakterystycznych dla działalności gospodarczej. Kwestiami etycznymi etyki indywidualnej niezależnie od kontekstu są sprawy: (a) życia i śmierci, (b) cnót i przewinień (grzechów), (c) zasług, nagród, przewinień i kar.
Kwestiami etycznymi wszelkiej etyki zawodowej jest rozpatrywanie kwestii etyki indywidualnej w kontekście wykonywanego zawodu.
Normą wspólną wszelkiej etyki zawodowej jest norma: „Wykonaj swą pracę najlepiej jak możesz i nie czerp korzyści ze słabości (fizycznej, ekonomicznej czy kulturowej) ludzi korzystających z twych usług.” [M. Bunge, 1988, Treatise on Basic Philosophy, t. 8 Ethics, Reidel, Dordrecht, s. 159].
8. Kwestie etyki biznesu na poziomie mikro dotyczą zagadnień związanych z wymianą dokonywaną przez działające indywidua dążące do realizacji zamiarów (osiągnięcia celów) każdego z nich, ze względu na które wymiana jest środkiem.
Wymianą jest np. oferowanie usług, kupno i sprzedaż towarów, wykonywanie pracy, udzielanie kredytu, doradztwo, pomoc itp.
Wszelka wymiana wiąże się z ryzykiem, to zaś jest tym mniejsze im większe zaufanie, którego stopień zależy od długotrwałości pozytywnego doświadczenia związanego z wymianą dokonywaną z tymi samymi podmiotami. Doświadczenie to składa się na normy uczciwości kupieckiej.
Normy kupieckiej uczciwości (przestrzeganie podmiotowości osób działających, dotrzymywanie przyrzeczeń i zobowiązań, przestrzeganie praw i obowiązków, prawdomówność, rzetelność, integralność, itd.) uogólnione na wszelkie procesy wymiany są normami etyki biznesu na poziomie mikro.
9. Poziom pośredni (mezo) jest poziomem działalności gospodarczej uprawianej przez organizacje o różnym statusie prawnym (firmy, spółki, przedsiębiorstwa, korporacje itd.). Jest to poziom, na którym etyka biznesu skupia się przede wszystkim.
Na poziomie mezo procesy wymiany są dwojakiego rodzaju: (a) wewnętrzne, tj. zachodzące wewnątrz organizacji, (b) zewnętrzne, tj. zachodzące na zewnątrz organizacji. W procesach tych uczestniczą indywidua (osoby i instytucje), będące podmiotami o swoistych stawkach zaangażowanych w działalność zorganizowaną i związanym z tym ryzykiem. Indywidua te mają - można powiedzieć - swoje interesy, których realizacja zależy od pomyślnego funkcjonowania organizacji jako całości (systemu), z tego względu nazywa się ich interesariuszami (nazwa ta jest odpowiednikiem angielskiego stakeholder od stake = stawka).
10. Poczesne miejsce w etyce biznesu poziomu mezo zajmuje identyfikacja interesariuszy wewnętrznych i zewnętrznych organizacji, analiza ich wartości (stawek) oraz konfliktu interesów.
Oto zasady zarządzania związane z pojęciem interesariuszy opracowane przez Clarkson Centre for Business Ethics Uniwersytetu w Toronto:
Menedżerowie powinni doceniać i aktywnie śledzić to, na czym skupiona jest uwaga uznanych interesariuszy oraz powinni uwzględniać ich interesy z należytą starannością przy podejmowaniu decyzji i prowadzeniu działalności.
Menedżerowie powinni wysłuchiwać i otwarcie porozumiewać się z interesariuszami w sprawach, które ich dotyczą i ryzyka związanego z ich zaangażowaniem w sprawy firmy.
Menedżerowie powinni stosować procesy i sposoby postępowania dostosowane do spraw i możliwości poszczególnych grup interesariuszy.
Menedżerowie powinni brać pod uwagę współzależność wysiłków i korzyści interesariuszy oraz powinni dążyć do właściwego podziału między nimi korzyści i obciążeń związanych z funkcjonowaniem firmy przy uwzględnieniu przewidywanego ryzyka i strat jakie mogą ponieść.
Menedżerowie powinni współpracować z innymi organizacjami - zarówno publicznymi, jak i prywatnymi - aby zapewnić, że ryzyko i zagrożenia wynikające z funkcjonowania firmy będą możliwie najmniejsze, a gdy wystąpią, to zostaną odpowiednio zrekompensowane.
Menedżerowie powinni unikać postępowania mogącego zagrozić prawom człowieka (np. prawu do życia) lub narazić na wzrost ryzyka, które gdyby było znane byłoby nie do przyjęcia przez odpowiednich interesariuszy.
Menedżerowie powinni zdawać sobie sprawę z potencjalnego konfliktu między: (a) ich własną rolą jako interesariuszy wewnętrznych, a (b) ich prawną i moralną odpowiedzialnością za interesy wszystkich interesariuszy, oraz powinni poruszać sprawę tego konfliktu otwarcie, składając stosowne raporty i kształtując systemy zachęt, a - gdy to niezbędne - odwołując się do analiz sporządzanych przez niezależnych ekspertów.
11. Poszczególne podmioty życia gospodarczego (organizacje są również traktowane podmiotowo, powiada się nawet o ich „obywatelstwie” - corporate citizenship) spotykają się na rynku, na którym zachodzą procesy wymiany.
W związku z tym na gruncie etyki biznesu toczona jest dyskusja między zwolennikami „etycznego menedżera” a zwolennikami „etycznego rynku” jako podstawowego założenia etyki życia gospodarczego.
12. Kwestia etycznego rynku i w ogóle etycznych zasad normujących działalność gospodarczą w skali społecznej - z reguły w ramach jednego kraju lub związku krajów (np. Unii Europejskiej) - jest przedmiotem zainteresowania etyki biznesu na poziomie makro.
Problematyka etyki biznesu na poziomie makro wiąże się z zagadnieniami rozpatrywanymi przez filozofię społeczną i polityczną. Oto przykładowe pytania, na jakie etyka tego poziomu rozpatruje [cyt. za: R. C. Solomon, 1998, Etyka biznesu, w: P. Singer, red., Przewodnik po etyce, Książka i Wiedza, Warszawa, s. 401-412]: czy wolny rynek jest dobrem samym w sobie?, czy prywatne prawa własności są pierwotne?, czy system wolnego rynku jest „uczciwy”?, czy poświęca się dostatecznie dużo uwagi przypadkom skrajnego ubóstwa?, czy poświęca się dostateczną uwagę zasługom tam, gdzie cnoty nie ceni się aż tak bardzo, by ją nagradzać?, jaki powinien być wpływ rządu na gospodarkę? itp.
13. Społeczeństwo będące takim systemem społecznym, jaki zorganizowany jest przede wszystkim przez instytucje wymiany jest społeczeństwem biznesu.
Żadne społeczeństwo nie jest jednak czystym społeczeństwem biznesu. Każde społeczeństwo ma oprócz (a) instytucji wymiany (przedsiębiorstwa, banki, giełda, związki zawodowe, stowarzyszenia pracodawców itd.), także: (b) rząd (organizujący system prawny i system egzekwowania prawa) oraz (c) instytucje integrujące (rodzina, szkoła, kościoły, kluby, stowarzyszenia itd.).
Warunkiem pomyślnego trwania społeczeństwa biznesu jest zachowanie właściwych proporcji między tymi trzema głównymi systemami społecznymi (czynnikami organizującymi) [cyt. za K. E. Boulding, 1985, Etyka i biznes, w: Ponad ekonomią, praca zbiorowa, PIW, Warszawa, s. 59-69].
Kwestie równości, wolności, braterstwa, sprawiedliwości, demokracji oraz przeżycia towarzyszą rozważaniom etycznym na poziomie makro.
14. Czwartym poziomem, którego dotyczy etyka biznesu jest poziom globalny, a więc działalności gospodarczej uprawianej już nie tylko na skalę międzynarodową, tj. wymiany między podmiotami z różnych krajów i rynków lokalnych, ale traktowania globu ziemskiego jako jednego rynku.
Właśnie w lipcu 2000 roku odbył się w Sao Paulo w Brazylii Drugi Światowy Kongres Etyki Biznesu, którego tematem były wyzwania związane z globalizacją gospodarki. Na kongresie tym wskazano następujące kwestie etyczne związane z globalizacją: (a) zatrudnianie dzieci, (b) ochrona środowiska naturalnego, (c) ochrona własności intelektualnej, (d) przejrzystość decyzji oraz operacji dokonywanych na rynkach finansowych, (e) korupcja, (f) informatyzacja życia, (g) etyczny wymiar marketingu międzynarodowego oraz badań marketingowych (h) sprawy uniwersalności biznesu i różnic kulturowych oraz związanych z nimi systemów wartości.
15. Z etyką biznesu uprawianą na wszystkich poziomach wiąże się projektowanie i stosowanie programów etycznych oraz ich ważnej składowej - kodeksów postępowania, czy kodeksów dobrej praktyki, nazywanych też - nieco na wyrost - kodeksami etycznymi.
Oto fragment preambuły do Kodeksu Etyki Stowarzyszenia Volkswagen i Audi w Polsce:
Stowarzyszenie promuje i upowszechnia standardy zawodowe wyróżniające rozwinięty biznes europejski. Członkowie Stowarzyszenia współdziałając ze sobą umożliwiają i ułatwiają klientowi nabycie samochodu renomowanej marki europejskiej. W ten sposób mieszkaniec Polski poznaje wartości cenione w Europie i na świecie. Są to wartości techniczne, wartości użytkowe oraz wartości estetyczne oferowanego produktu oraz etyczne wartości rzetelnej usługi.
16. Etyka nauki, jak zresztą etyka wszelkiego rodzaju działalności ludzkiej, składa się z dwu działów: (a) działu zwanego endomoralnością, dotyczącego kwestii wewnętrznych rodzaju działań, tj. kodeksu moralnego danego rodzaju działalności, (b) działu zwanego egzomoralnością, dotyczącego kwestii zewnętrznych rodzaju działań, tj. kodeksu moralnego dotyczącego społecznej odpowiedzialności związanej z uprawianiem danego rodzaju działalności. Przy tym przez kodeks moralny rozumie się katalog norm etycznych jakich należy przestrzegać uprawiając dany rodzaj działalności. [wg M. Bunge, 1988, Treatise on Basic Philosophy, t. 8 Ethics, Reidel, Dordrecht, s. 255 i nast.].
Zarówno działalność gospodarcza, jak i działalność naukowa mają swoje endo- i egzo- moralności. W biznesie endomoralność dotyczy reguł funkcjonowania biznesu (dbałość o przyzwoitość, zapewnienie sprawiedliwości dystrybutywnej itd.), zaś egzomoralność jego społecznej odpowiedzialności.
17. W działalności naukowej endomoralność dotyczy kodeksu moralnego związanego z prowadzeniem badań naukowych. Jest ona składnikiem konstytutywnym definicji nauki rozumianej czynnościowo.
Kodeks moralny badań naukowych dostarcza zachęty i ochrony poszukiwania prawdy wyrażającej się w sporządzaniu adekwatnych modeli rzeczywistości [Bunge, op. cit.].
18. Uprawianie wszelkiego rodzaju działalności regulowane jest trzema typami reguł: (a) regułami moralnymi, (b) regułami będącymi równocześnie moralnymi oraz metodologicznymi, (c) regułami metodologicznymi. Takimi też są reguły wskazywane przez endomoralność.
Pozostawmy jako ćwiczenie sporządzenie zestawienia tych trzech typów reguł rządzących działalnością gospodarczą.
19. Oto przykładowe zestawienie niektórych reguł rządzących badaniami naukowymi. Nie trudno zauważyć częściowe zachodzenie na siebie reguł metodologicznych i reguł moralnych [wg: M. Bunge, op. cit.]:
Reguły moralne |
|
Reguły moralne i metodologiczne |
|
Reguły metodologiczne |
i jego jasnego sformułowania
|
20. Nauka jest dziedziną - pisze Bunge [op. cit.] - w której sukces zależy wyłącznie od znalezienia prawdziwych danych, sformułowaniu prawdziwych (w przybliżeniu) hipotez oraz zaprojektowaniu i wykorzystaniu efektywnych metod umoż-liwiających znalezienie prawdziwych danych lub sprawdzeniu prawdziwości hipotez.
W technice, natomiast, sukces zależy zarówno od społecznego zapotrzebowania jak i prawdy.
W biznesie i polityce fałsz czasem - niestety - popłaca, a kara spotyka za fiasko.
Po to, aby uprawiać badania naukowe i działalność praktyczną w sposób wolny od fałszu konieczne jest przestrzeganie wartości i norm moralnych nauki i techniki.
21. Oto przykłady wartości i norm moralnych charakterystycznych dla nauki oraz techniki (w tym sensie uprawianie biznesu jest też techniką) [źródło M. Bunge, op. cit., s. 259]:
Wartości |
Normy moralne |
Nauki podstawowe
|
|
Technika
|
|
22. Egzomoralność nauki dotyczy odpowiedzialności społecznej badań naukowych kierujących się - wg Bungego - zasadą:
Powinieneś tworzyć dobrą naukę i takiej nauczać.
Nauki podstawowe nie mogą być obwiniane o złe zastosowania ich wyników, bowiem służą one jedynie dostarczaniu nowej wiedzy. Są tedy moralnie neutralne.
Nie znaczy to jednak, że odkrycia naukowe, będące dziełami uczonych, nie mają wpływu na procesy społeczne. Mają i to tym większy im znaczniejsze jest odkrycie dające początek zmianom w kulturze, czy technice. Nie zawsze dzieje się to za wolą i wiedzą uczonych. Ich odpowiedzialność jest więc odpowiedzialnością pośrednią i znacznie mniejszą niż odpowiedzialność techników, ludzi biznesu, biurokratów czy polityków. Uczeni odpowiadają za to, by nauka była zdrowa. [wg: M. Bunge, op. cit.].
23. Co się tyczy nauk społecznych, to nauki społeczne podstawowe są, podobnie jak nauki podstawowe przyrodnicze, moralnie neutralne. Nauki społeczne uprawiane stronniczo, np. w imię interesów jakiejś partii, przestają być nauką stając się ideologią. Przykładu dostarczają niektóre kierunki ekonomii czy filozofii społecznej.
Nauki społeczne stosowane oraz społeczna technologia (socjotechnika) zajmują się polityką i programami społecznymi. Czyniąc to uprawiają projektowanie - postępowanie charakterystyczne dla wszelkich dyscyplin praktycznych (nauk o artefaktach, tj. sztucznych tworach człowieka). Projektowanie zaś, jako koncepcyjne przygotowanie działań (zmian), wymaga wzięcia pod uwagę wartości strony, w interesie której uprawia się projektowanie. W tym sensie badacze z nauk praktycznych ponoszą odpowiedzialność społeczną za to, co projektują.
24. Odpowiedzialność projektanta jest odpowiedzialnością za:
postawienie problemu projektowego,
zgodność problemu z potrzebami,
trafność diagnozy stanu istniejącego,
trafność prognozy zmian,
zgodne z regułami sztuki zawodu (z dziedziny projektowania) rozwiązanie problemu,
ocenę stopnia ryzyka,
unikanie nadmiernej wiary w sukces,
bezpieczny sposób posługiwania się rozwiązaniem oraz niezawodność,
przewidywanie skutków ubocznych,
nadzór autorski
25. Przedmiotem tego wykładu były dwa różniące się od siebie obszary: etyka biznesu i etyka nauki. Są jednak pewne fragmenty rzeczywistości, na którym obie etyki spotykają się ze sobą. Obszarami takimi bywają badania prowadzone na rzecz biznesu (np. badania marketingowe), działalność edukacyjna prowadzona jako sprzedaż usług pewnego rodzaju (np. szkoły biznesu) oraz działalność badawcza, która albo dotyczyć może biznesu, albo przybierać formę działalności gospodarczej. Na obszarach wspólnych spotykają się ze sobą normy obu etyk nakładając się na siebie w mniejszym lub większym stopniu.
W badaniach marketingowych etyczne aspekty nauki dotyczą procedur badawczych, sposobu traktowania osób badanych, rzetelności wyników. Etyczne aspekty biznesu wiążą się z celem prowadzenia badań oraz funkcjonowaniem firmy przeprowadzającej badania, która przecież czyni to zarobkowo.
26. Kwestia etyki badań dotyczy nie tylko badań marketingowych, ale wszelkich badań - zarówno poznawczych (nauka), jak i aplikacyjnych - prowadzonych na rzecz osób i instytucji uprawiających działalność gospodarczą, a także badań nie adresowanych (podstawowych). Kwestia etyki biznesu dotyczy również nie tylko firm zajmujących się badaniami marketingowymi, ale wszelkich organizacji badawczych i edukacyjnych, które czyniąc to świadczą usługi na tym właśnie polegające, lub czynią to z własnego zainteresowania badaczy.
Rzetelnemu prowadzeniu badań, rzetelnemu świadczeniu usług edukacyjnych sprzyja znajomość etyki nauki i przestrzeganie jej norm.
Rzetelnemu prowadzeniu wszelkiej działalności gospodarczej, w tym związanej z biznesowym prowadzeniem badań oraz takimż prowadzeniem działalności edukacyjnej, sprzyja znajomość etyki biznesu i przestrzeganie jej norm.
27. Od pracowników naukowych zajmujących się profesjonalnie badaniami i nauczaniem w dziedzinie organizacji i zarządzania oczekiwać należy nie tylko znajomości ogólnych zasad etyki nauki i etyki biznesu, ale dostarczania własną pracą i postawą wzorca postępowania.
Adepci wiedzy o organizacji i zarządzaniu na zajęciach specjalistycznych z etyki biznesu dowiadują się szczegółów dyscypliny, natomiast na wszystkich zajęciach prowadzonych przez wszystkich wykładowców zapoznają się z postawami jakie cechować powinny współczesnego menedżera. Adepci ci z lektury prac pisanych przez ich nauczycieli akademickich, z uczestnictwa w badaniach prowadzonych przez tych nauczycieli zdobywają nie tylko kompetencje badawcze. Przekonują się oni, co to znaczy przestrzegać norm etyki badań naukowych w pracy własnej i pracach wykonywanych na czyjeś zlecenie.
Tak nabywane są kompetencje zawodowe, tak kształtowane są postawy.
Literatura uzupełniająca
E. Agazzi, 1997, Dobro, zło i nauka, OAK oraz Wyd. IFiS PAN, Warszawa.
J. Dietl, W. Gasparski, red., 1999, Etyka biznesu, wyd. 2, PWN, Warszawa.
W. Gasparski, 2000, Wykłady z etyki biznesu, Wyd. Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego, Warszawa.
W. Gasparski, J. Dietl, red., 2000, Etyka biznesu w działaniu: doświadczenia i perspektywy, PWN, Warszawa (w druku).
W. Gasparski, A. Lewicka-Strzałecka, D. Miller, red., 1999, Etyka biznesu, gospodarki i zarządzania, Wyd. Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej, Łódź.
W. W. Gasparski, L. V. Ryan, red., 1996, Human Action in Business: Praxiological and Ethical Dimensions, Transaction Publishers, New Brunswick (USA)-London (UK).
L. V. Ryan, W. W. Gasparski, G. Enderle, red., 2000, Business Students Focus on Ethics, Transaction Publishers, New Brunswick (USA)-London (UK).
A. Lewicka-Strzałecka, 1999, Etyczne standardy firm i pracowników, Wyd. IFiS PAN.
Wartości i normy moralne
Wartość jest jednym z podstawowych pojęć używanych w etyce a także często spotykanym w życiu codziennym. Kłopot polega na tym, że słowo to ma kilka znaczeń i kilkadziesiąt odmian znaczeniowych. Najczęściej spotykane rozumienia wartości to: rzecz cenna, coś co jest przedmiotem dążenia, preferowany sposób zachowania, kryterium oceniania, a w filozofii pewien abstrakcyjny byt. Dyscyplina, która zajmuje się badaniem wartości to teoria wartości, filozofia wartości albo aksjologia.
Przykłady wartości: piękno, dobro, prawda, życie, sprawiedliwość, równość, wolność, godność, pokój, szczęście, bóg, rodzina, powodzenie materialne, miłość, przyjaźń, poczucie dokonania, kariera zawodowa. Podaj inne przykłady.
Osobisty system wartości to zbiór wartości, które jednostka uważa za szczególnie cenne. Jakie wartości znajdują się w Twoim osobistym systemie?
Określenie hierarchii wartości polega na przypisaniu wartościom stopnia ważności. Do ujawnienia takiej hierarchii dochodzi najczęściej w sytuacji konfliktowej. Na przykład dla kogoś wartość stanowi rodzina i kariera zawodowa, ale dopiero w sytuacji gdy osoba ta musi wybierać można stwierdzić co jest dla niej ważniejsze. Czy potrafisz wymienić wartości, które znajdują się na szczycie twojej hierarchii?
Sytuacja, w której człowiek musi wybierać między wartościami, które uznaje za ważne stanowi dla niego dylemat etyczny. Rozstrzygnięcie dylematu etycznego wiąże się najczęściej z poświęceniem jednej wartości na rzecz innej. Dylemat whistle-blowera polega na konflikcie między lojalnością wobec firmy a wartością jaką stanowi życie i zdrowie. Dylemat pracodawcy może polegać na wyborze między zwolnieniem, długoletniego, zasłużonego dla firmy pracownika, ale aktualnie zbytecznego, mającego niewielkie szanse na znalezienie nowej pracy a zatrzymaniem go z niekorzyścią dla firmy. Podaj inny przykład. Jakie wartości znalazły się w konflikcie?
Ludzie odrzucający wszelkie wartości moralne nie mają dylematów etycznych. Osoby takie nazywamy nihilistami. Postawa nihilistyczna polega na odrzucaniu wszelkich przyjętych w danej grupie społecznej, epoce, narodzie wartości, zasad moralnych, estetycznych, obyczajowych.
Należy odróżniać wartości zinternalizowane, tzn. takie, które jednostka, człowiek uznaje naprawdę za ważne od wartości deklarowanych, uroczystych. Ktoś oficjalnie potępia korupcję a sam bierze łapówki, ktoś nawołuje do podporządkowania się prawu a sam je łamie. Czy potrafisz podać inne przykłady ze swojego otoczenia?
Wartości, które są cenione przez wiele osób w grupie wyznaczają wartości grupy. Można także mówić o społecznym systemie wartości czyli o wartościach, które są szczególnie cenione w pewnym kręgu społecznym, w pewnym okresie historycznym. Znajomość systemu wartości dominującego w społeczeństwie czy też w pewnej grupie konsumentów, do których chce się dotrzeć ma podstawowe znaczenie dla marketingu i reklamy. Jeżeli znamy systemy wartości klienta to możemy mu dostarczać produkty za pomocą których realizuje on te wartości oraz w reklamach odnosić się do wartości. Różnice w systemach wartości mogą być źródłem nieporozumień i konfliktów w sferze biznesu.
Etyczny absolutyzm utrzymuje, że istnieje absolutny, niezależny od człowieka, kultury, sytuacji system wartości i norm moralnych.
Etyczny relatywizm głosi iż wartości i normy moralne zależą od człowieka, grupy społecznej, sytuacji.
Normy, dyrektywy są szczególnego rodzaju zdaniami, które wypowiada się używając słów powinien, musi, należy, trzeba, mają zatem postać nakazów bądź zakazów, wypowiadanych z różnym stopniem kategoryczności. Przykłady: 1.Nie zabijaj. 2.Bądź grzeczny. 3.Zabrania się szerzyć w prasie oszczerczych wiadomości. 4.Powinieneś być punktualny. 5.Sędzia powinien być niezawisły. 6.Nie będziesz miał bogów cudzych przede mną. Podaj inne przykłady norm.
Normy nie są zdaniami oznajmującymi, nie są zdaniami w sensie logiki, nie mogą zatem być oceniane w kategoriach prawdy i fałszu. Nie możemy wykazywać zatem ich prawdziwości ani też ich falsyfikować, czyli wykazywać ich fałszywości. Nie ma sensu zastanawiać się czy zdanie „wszyscy powinni być uczciwi” albo „trzeba zreformować gospodarkę” jest prawdziwe czy nie. Normy można próbować uzasadniać, propagować, zwalczać.
Zdania zawarte w kodeksach etycznych są na ogół normami wyrażonymi w postaci jawnej np. Reklamy nie powinny zawierać treści lub obrazów, które obrażają powszechnie obowiązujące normy obyczajowe (Kodeks postępowania w dziedzinie reklamy) lub Bank powinien zapewniać klientom pełną i bieżącą informację o świadczonych przez siebie usługach (Kodeks dobrej praktyki bankowej). Czasem są to normy wyrażone implicite, czyli niejawnie np. Bank realizuje jedynie transakcje zgodne z prawem (Kodeks europejskich banków oszczędnościowych), Niedopuszczalne jest ukrywanie przez podmiot gospodarczy stanu niewypłacalności (Kodeks etyki w działalności gospodarczej)
Dwie normy są sprzeczne wtedy gdy jedna z nich nakazuje (lub dopuszcza) to, czego zakazuje druga. Sprzeczność wynika analitycznie z ich sensu i nie musi być uzasadniana empirycznie.
Przykład
”Korzystanie z telefonów komórkowych jest zabronione w czasie wykładu”. ”W ważnych sprawach można posługiwać się telefonem komórkowym w czasie wykładu.”
Podaj przykład norm sprzecznych.
Umieszczanie w kodeksie etycznym norm sprzecznych jest poważnym błędem, podważa wartość formalną i praktyczną takiego kodeksu.
Dwie normy są konfliktowe wtedy, gdy normy te wraz z pewnym zdaniem empirycznym prowadzą do norm sprzecznych.
Przykład
Normy „firma powinna dbać o środowisko naturalne” oraz “firma powinna dążyć do maksymalizacji swojej produkcji” w sytuacji gdy zwiększenie produkcji powoduje emisję zanieczyszczeń
Podaj przykład norm konfliktowych.
W kodeksach spotyka się normy konfliktowe. Ponieważ wyeliminowanie ich nie jest możliwe, należy przewidzieć sposoby rozstrzygania ewentualnych konfliktów.
19
Wojciech Gasparski: O etyce biznesu i etyce nauki