Ideał i cele wychowania - aksjologia i etyka wychowawcza.
,,Wychowanie” ma charakter historyczny. Poczynając od epoki wspólnoty pierwotnej aż do dzisiaj przechodzi ogromne przeobrażania. We wspólnocie pierwotnej obejmowało tylko chłopców, w następnych formacjach ekonomiczno-społecznych stopniowo tworzono instytucje wychowania dla coraz starszych roczników dzieci
i młodzieży; obecnie z działalnością wychowawczą, zorganizowaną celowo, spotyka się człowiek przez całe swoje życie, kształcąc się ustawiczne.
Wśród wszystkich pojęć pedagogicznych wychowanie jest jednym
z trudniejszych do zdefiniowania. Wynika to z faktu, że dotyczy materii, w której toczy się długotrwały spór naukowy, o dużych konsekwencjach praktycznych. Wywiera na jego definiowanie wpływ wiele przeciwstawnych czynników. Z drugiej strony jest to termin ważny i ciągle definiowany od nowa.
Pojęcie wychowania było rozmaicie rozumiane w literaturze naukowej. Mówi się o wychowaniu jako ,,ciągu skutków w osobowości wychowanków”. Niektórzy podkreślają działania pedagogów skierowane na rozwój osobowości, ,,wychowanie to ciąg działań prowadzących do określonych zmian w osobowości wychowanka”. Definicje wychowania występujące w literaturze pedagogicznej można różnie klasyfikować. Jedne z nich maja rodowód psychologiczny lub socjologiczny, inne wywodzą się z założeń światopoglądowych i aksjologicznych.
Tendencje do nowego określenia pojęcia wychowanie nasilają się zwłaszcza w okresie głębszych zmian ustrojowych w danym kraju i globalnych przeobrażeń ekonomiczno - technicznych, społeczno - politycznych w świecie. Taki właśnie okres miał miejsce na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. W czasach, w których tendencje rozwojowe jeszcze się w pełni nie wykrystalizowały, zachodzi pilna potrzeba nowego definiowania samej istoty wychowania. Spośród współczesnych definicji wychowania na uwagę zasługuje propozycja niemieckiego badacza K. Schallera, który mówi o wychowaniu jako kategorii humanistycznej - ,,wychowanie jest całokształtem sposobów i procesów pomagających osobie ludzkiej urzeczywistniać i rozwijać, w interakcjach społecznych, swoje człowieczeństwo.”
Zauważa się też ogromne ogólnospołeczne, oświatowo - wychowawcze
i metodologiczne kłopoty w tej dziedzinie. Próby definiowania obecnie nowego pojęcia wychowania obciążone są z natury rzeczy większym niż w innych okresach ryzykiem błędu i większą dozą subiektywizmu autorów poszczególnych definicji. Dobrze więc, aby takie definicje były prezentowane wieloalternatywnie.
Przez wychowanie w wąskim słowa tego znaczeniu rozumie się: świadome, celowe i specyficzne pedagogiczne działanie osób z reguły występujących w ich różnych zbiorach (rodzinnych, szkolnych, innych) dokonywane głównie przez słowo
(i inne postacie interakcji, zwłaszcza przez przykład osobisty) zmierzające do osiągnięcia względnie trwałych skutków (zmian) w rozwoju fizycznym, umysłowym, społecznym, kulturowym i duchowym jednostki ludzkiej.
Tak skonstruowana definicja jest ramowa i nie zawiera automatycznie stanowiska jej autora w wielkich pedagogicznych sporach o generalny kształt pożądanego współcześnie kształtu wychowania. Aby odnieść się do tego sporu, trzeba odpowiedzieć na pytanie, jakie to mają być działania i jakie mają przynieść skutki w wymienionych sferach osobowości jednostki ludzkiej - nawet wąsko pojętej - działalności wychowawczej.
Pojęcie wychowania w szerszym sensie - oddziaływanie całokształtu specyficznych pedagogicznych bodźców i doświadczeń ogólnospołecznych, grupowych, indywidualnych, profesjonalnych i nieprofesjonalnych przynoszących względnie trwałe skutki rozwoju jednostki ludzkiej w jej sferze fizycznej, umysłowej, społecznej, kulturowej i duchowej.
1. Ideał i cele wychowania.
Na strukturę procesu wychowania składa się wiele elementów. Do podstawowych można zaliczyć: ideał wychowania i wyprowadzone z niego cele, tworzące warstwę aksjologiczną, oraz metody, formy i środki wychowania, tworzące warstwę operacyjną.
1.1. Ideał wychowania
Teoria wychowania zawsze analizuje aspekt praktycznej działalności ludzkiej, jakim jest wspomaganie rozwoju psychiki. W tej działalności zawsze realizuje się określone cele, w przypadku wychowania wyprowadzane z ideału wychowania.
Ideał wychowania - to pełny opis zintegrowanych cech człowieka, wartościowych
z punktu widzenia interesów całego społeczeństwa, jego odłamów lub grup. Ideał jest postulowanym kształtem dojrzałej osobowości. Charakteryzuje się on określonym zestawem cech wartościowych z punktu widzenia tradycji kulturowej, potrzeb społecznych czy wymagań dominującej ideologii. Przyjęcie określonego ideału wyznacza wybór metod i środków działania.
Ideał wychowawczy - to przełożenie określonych celów kształcenia i wychowania na całościową wizję pożądanej osobowości, a nawet indywidualności. Zwłaszcza taką wizję absolwenta szkoły danego typu czy uczelni, które wieńczą szkolno --uczelniany etap kształcenia i wychowania.
Ideał wychowania ma określoną strukturę, poszczególnymi jego elementami są zhierarchizowane cele wychowania. Realizacja danego celu zbliża kształt osobowości wychowanka do ideału a proces przybliżania się do ideału jest rozłożony na kilka etapów:
redukcja ideału na cele nadrzędne, których treścią są uniwersalne wartości jak dobro, piękno, prawda. Wartościom tym odpowiadają określone dziedziny wychowania - wychowanie umysłowe (poszukiwanie prawdy), wychowanie moralne (zapoznawanie z dobrem), wychowanie estetyczne (tworzenie piękna).
redukcja ideału polegająca na wyborze strategii kierunkowej wychowania, czyli kształtowanie postaw wychowanka wobec różnych obiektów rzeczywistości
i niego samego lub strategii instrumentalnej skierowanej na rozwijanie
różnych zdolności i dyspozycji osobowości, dzięki którym człowiek poznaje
i zmienia świat.
redukcja ideału do celów etapowych - określonego standardu rozwoju osobowości wyróżnionego na podstawie kryterium wieku życia.
redukcja ideału do celów operacyjnych, realizowanych na konkretnych zajęciach lekcyjnych, zarówno dydaktycznych jak i wychowawczych.
Na każdej lekcji, na której realizowane są konkretne, sformułowane przez nauczyciela cele kształcenia i wychowania są uczniowie, pedagog pogłębiający ich wrażliwość moralną i poznawczą, kształtujący różne umiejętności czyli cele kierunkowe i operacyjne wyprowadzone z ideału, oraz realizujący treści z poszczególnych dziedzin wychowania. W każdym momencie ma on świadomość ideału wychowawczego.
Analiza ideału wychowawczego ma dwa aspekty:
1- formalny - opisuje ideał i jego strukturę, wchodzi w zakres teleologii wychowawczej;
2- treściowy (merytoryczny) - opisuje treść konkretnych ideałów, wchodzi w zakres aksjologii wychowania.
Ideał wychowania zmienia się wraz z przemianami dokonującymi się na gruncie ekonomii, w strukturach politycznych i w społeczeństwie.
Ideał wychowania - jest to problem teoretyczny, co oznacza, ze w praktyce wychowawcy nie dysponują jakimś pełnym, ukonkretnionym opisem człowieka przymierzającego się do funkcjonowania w świecie przyszłości.
Teleologia wychowania - określa zasady i współzależności ideału i celów wychowania. Jedną z ważniejszych zasad jest zasada spójności treści ideału i celów wychowania, oznaczająca, że poprzez realizację konkretnych celów urzeczywistnia się treści ideału w osobowości wychowanka. Cele na każdym szczeblu wdrażania
w praktyce musza wynikać z przyjętego ideału.
Aksjologia wychowania - określa wartość dyspozycji rozwijanych w procesie wychowania oraz wskazuje, jaki zestaw wartości powinni zinternalizować wychowankowie, zajmuje się analizą źródeł wartości w wychowaniu i dokonuje ich rangowania. Podejmuje próby uzasadniania wartości poszczególnych dyspozycji jednostki w jej społecznym funkcjonowaniu.
1.2.Aksjologiczne podstawy celów wychowania
Warunkiem skuteczności wszelkich działań ludzkich jest dokładne określenie celów. Cele (zadania wychowawcze) to normy postulujące określone stany rzeczy, czyli tzw. standardy wychowawcze, wskazujące na pożądane cechy osobowości
i zachowania. Celem - nazywa się taki stan rzeczy, którego osiągnięcie jest postulowane czyli celem wychowania jest określony postulat dotyczący oddziaływań międzyludzkich.
Cele kształcenia i wychowania, z punktu widzenia świeckiego - stanowią najogólniejszą wizję pożądanych właściwości fizycznych, umysłowych, społecznych, kulturowych
i duchowych jednostki ludzkiej, które chce się uzyskać poprzez tworzenie odpowiednich warunków indywidualnego rozwoju i jego stymulowanie, zwłaszcza w systemie oświatowo - wychowawczym zarówno na lekcji szkolnej, jak
i poprzez inne formy kształcenia oraz zabiegi mające na celu przyswojenie uczniowi
i wychowankowi nie tylko wiedzy i związanych z nią umiejętności, ale też poglądów, przekonań, orientacji i motywacji
Cele kształcenia i wychowania realizowane są nie tylko przez pojedynczego nauczyciela, grupę nauczycieli danej szkoły, nauczycieli jednego typu szkół działających w danym systemie oświatowo - wychowawczym, czy różnych przedmiotów
i specjalności, ale poprzez dobór treści kształcenia, strukturę danego systemu oświatowo - wychowawczego w skali makro i mikro, stosowane metody pracy edukacyjnej, a przede wszystkim zasady i praktykę promowania ucznia, system oceniania pracy szkoły, nauczyciela i ucznia
Treści celów wywodzą się najczęściej z przyjętego ideału wychowania. Wyróżnione przez niego cele wychowania wynikają z akceptowanych przez niego założeń aksjologicznych i światopoglądowych. Jako podstawę przyjął marksistowską formułę określającą relację między człowiekiem a światem (człowiek jest tworem materialnym zakotwiczonym w realnym świecie, który dla jednostki staje się jedynym punktem odniesienia dla jej działań).
Wyróżnia się dwie grupy zabiegów koncepcyjnych jakie stosuje się
w teleologii wychowania:
1-w praktyce edukacyjnej da się wyróżnić dwa rodzaje celów wychowania: ostateczne
i etapowe (wychowawca dostosowuje rzeczywistość empiryczną dla zaprojektowanej),
2- określane są cele rozwojowe, wskazujące jakie efekty powinny przynieść podejmowane zabiegi wychowawcze na danym etapie rozwoju psychofizycznego dziecka, wskazują standardy rozwojowe, które umożliwiają ocenę skuteczności wychowania, pedagog może podjąć działania usprawniające lub korygujące dotychczasowy stan psychofizyczny dziecka.
1.3. Koncepcje stanowienia celów wychowania.
Cele wychowania zmieniały się w poszczególnych epokach historycznych, ponieważ wynikają one z systemu wartości dominujących w danym społeczeństwie,
z tradycji narodowych, ideologii. Ich inspiracją mogą być religie, systemy filozoficzne, polityczne. Stanowią one wyraz określonych wartości, które są powszechnie akceptowane. Ich aprobata wynika z uznanych systemów, które je opracowały.
1-Cele wychowania wywodzono ze świata natury, kiedy rozwój człowieka tłumaczono przez analizę teorii determinizmu. Zadatki wrodzone przesądzały o kształcie fizycznym jednostki i jej stanie umysłowym. Rolą wychowania było usuwanie barier hamujących swobodny rozwój dziecka. Natura stała się egzekutorem poczynań wychowanka.
2-cele wychowania wywodzono ze świata wartości uniwersalnych (wartości ponadczasowych) - ich źródłem i środkiem przekazu była kultura, i z niej należało wyprowadzać cele wychowania, które miały charakter ponadczasowy, niezmienny
i obiektywistyczny. Wychowanie traktowane było jako proces wzrastania dziecka w świat wartości kultury, wartości uniwersalnych.
3-cele wychowania wywodzono z analizy przebiegu życia społecznego. Wychowanie jest przygotowaniem ludzi do życia w ściśle określonych warunkach, które zmieniają się wraz z postępem ekonomicznym i politycznym. Wychowanie jest zakorzenione
w środowisku społecznym i trzeba odwoływać się do panujących w nim wartości, norm
i oczekiwań ludzi.
4-cele wychowania uzasadniane na gruncie wychowania panującej ideologii. Ideologia wskazuje te wartości, jakie powinno osiągać się poprzez specjalne zabiegi wychowawcze, wskazuje obszary możliwych działań wychowanków, treści tych działań
i kreśli wizję szczęśliwej przyszłości mającej być ostatecznym rezultatem wychowania. Pedagogika staje się instrumentem w realizacji założeń ideologicznych. Cele wychowania obmyślają politycy i ideolodzy, wychowawcy realizują je w praktyce. Teleologia wychowania jest działem filozofii kreującym cele, a teoria wychowania sprowadza się do roli nauki poszukującej optymalnych środków do ich realizacji. Zwolennik H. Muszyński (1974).
5-cele wychowania wywodzone z wartości religijnych - cele wychowania określone zostały w dekalogu a ich twórcą jest Bóg. W wychowaniu chodzi więc o wyegzekwowanie i uzasadnienie przykazań boskich. Są on wyrażane we wszystkich kulturach i systemach edukacyjnych, odpowiadają istocie stosunków międzyludzkich. Wychowanie jest wrastaniem człowieka w wartości ofiarowane przez Boga.
1.4.Rodzaje celów wychowania.
Cele wychowania analizuje się na trzech poziomach, jako:
1-cele ogólne (cele ostateczne) - mają charakter uniwersalny, nie podlegają alienacji, noszą znamię człowieczeństwa. Włącza się je w konkretne konteksty społeczne, nie są podawane w gotowej postaci ale wypracowuje się je w konkretnej sytuacji wychowawczej
2-cele swoiste (charakterystyczne są dla kultury i obyczajów grupy społecznej).
1.5. Funkcje celów wychowania:
1-są punktem odniesienia, do którego w systemie dydaktyczno-wychowawczym wszystko się przymierza i ocenia,
2-regulacyjna - przeciwdziałają nadmiernemu rozbudowywaniu środków,
3-organizująca - wobec treści, metod, form organizacyjnych, kształcenia nauczycieli, badań oświatowych,
4-koordynująca - pobudzają i umacniają entuzjazm, jeśli są autentyczne, integrują, mobilizują
5-prospektywna - ,,twórcze przepowiadanie”, przenoszenie się w przyszłość, by tworzyć ją lepszą,
6- wzmacnianie poczucia bezpieczeństwa
1.6.System wartości a hierarchie celów wychowawczych.
W teorii wychowania występują dwie orientacje, określające relacje między celami
i wartościami w wychowaniu.
1- według J. F. Herberta i przedstawicieli Nowego Wychowania - wartości stanowią podstawę do formułowania celów wychowania. Ideał wychowania to zbiór określonych wartości zhierarchizowanych i skoncentrowanych wokół wartości naczelnych - transcendentaliów. Wartości stanowią cel zabiegów wychowawczych a cele wychowawcze można osiągnąć poprzez kształtowanie postaw wobec różnych obiektów rzeczywistości. Wartości stanowią treść postaw wychowanka.
2- według autorów podkreślających społeczny kontekst wychowania - jest ono pewną formą społecznej działalności, wytworem organizacji życia społecznego. Cele wychowania są wywodzone z analizy rzeczywistości społecznej, musza wynikać z dążeń i aspiracji konkretnych grup społecznych. Autorzy mówią, że nie występuje tylko jeden uniwersalny ideał lecz jest ich tyle ile kręgów kulturowych i wychowawczych. Społeczeństwo i kultura, którą ono wytworzyło, określają wartości, zaś wychowankowie je internalizują
w procesie edukacji.
3- Inni autorzy twierdzą, że efekty wychowania ocenia się z punktu widzenia przyjętego w społeczeństwie systemu aksjologicznego, dopiero po osiągnięciu założonego celu wychowania przyznaje mu się jakąś wartość. Cele wychowania mają wartość społeczną jeśli zostaną w pełni zrealizowane i służą rozwojowi jednostki i grupy społecznej.
Analizując wzajemne relacje między wartościami a celami wychowania można powiedzieć, że odmienne są żródła wartości. W pierwszym przypadku wynikają
z koncepcji człowieka, w drugim - z empirii, gdyż wyrażają konkretne potrzeby społeczne. Treścią celów są więc wartości. Różnica między tymi koncepcjami tkwi
w założeniach światopoglądowych i aksjologicznych. Jedne odwołują się do wizji świata, który nadejdzie. Wychowanie jest traktowane jako instrument przekształcania świadomości ludzi i urzeczywistniania tej wizji w życiu praktycznym. Inni stoją na straży istniejącego porządku społecznego i utrwalają go w świadomości pokoleń.
Wartości przejawiają się w celach wychowania:
1-pośrednio ( gdy w celu wychowania jedne wartości współwystępują w powiązaniu
z innymi lub wzajemnie się uzupełniają).
2-bezpośrednio - gdy celem wychowawczym jest urzeczywistnienie pewnej wartości.
Istnieje obecnie potrzeba rozważenia istotnych wartości i znalezienia sposobu przekładania tych wartości na język praktyki edukacyjnej. Postuluje się konieczność „edukacji aksjologicznej”, czyli edukacji prowadzącej do świadomego wybierania wartości i określenia ich hierarchii jako podstaw konstruowania własnej filozofii życiowej.
Hierarchia uznawanych wartości stanowi podstawowe uwarunkowanie ludzkich zachowań. Wartości są czynnikiem ukierunkowującym postawy, zachowania, motywy postępowania. Wpływają na ocenę innych ludzi, zdarzeń, zachowań, wyznaczają postawy wobec różnych obiektów.
Najważniejsze jest umacnianie wartości podstawowych, zwłaszcza DOBRA, PIĘKNA
i PRAWDY. Do uniwersalnych wartości zalicza się: wolność, sprawiedliwość, humanizm, pokój, godność.
Nadrzędną wartością w ujęciu współczesnej aksjologii jest człowiek, jego życie
i rozwój, samorealizacja, wolność, tożsamość, podmiotowość.
Związek wartości i celów edukacji wynika z faktu, że działalność szkoły jest nastawiona na wychowanie.
Beata Ulanowska, Biłgoraj